OQITISHNI TEXNOLOGIYALASHTIRISHDA METOD VA VOSITALAR 1 M A

O’QITISHNI TEXNOLOGIYALASHTIRISHDA METOD VA VOSITALAR 1 M. A. Abidjanova Seminar mashg’uloti

Reja: 1. O’qitishni texnologiyalashtirishda metod va vositalar haqida tushuncha. 2. O’qitish metodlarining tasnifi va ta‘lim metodlarining turlari. 3. Yangi pedagogik texnologiyalar (metodlar). 2

Ta’lim metodlari • Metod – grekcha Metodos so‘zidan olingan bo‘lib, izlanish yoki bilish yo‘li, nazariya, ta’limot ma’nosini anglatadi. • Ta’lim oluvchi va ta’lim beruvchining ma’lum maqsadga qaratilgan, birgalikdagi faoliyatini tashkil qilishning muayyan tizimga va tartibga solingan yo‘l-yo‘rig‘i. Ta‘lim usuli deganda, ta‘lim • Ta‘lim jarayonining qiziqarli va jarayonida o’qituvchi va samarali bo’lishida, o’quvchilarning kutilgan bilim, ko’nikma va malakalarni maqsadga erishishga qaratilgan mukammal egallashlari uchun birgalikdagi faoliyatlari o’qituvchining asosiy vazifasi darsda tushuniladi. O’qitish usullari samarali usul-metodlardan foydalanib, ta‘lim jarayonida o’qituvchi va o’quvchi-talabalarning ilmiy o’quvchi-talaba faoliyatining salohiyatini oshirish, mustaqil hayotga qanday bo’lishini, o’qitish tayyorlash, shuningdek ularda axloqiy jarayonini qanday qilib tashkil sifatlarni tarkib toptirishdan iboratdir. etish va olib borish kerakligini belgilab beradi. 3

Ko’rgazmali metod So’z orqali ifodalanadigan -og’zaki metod Amaliy metod 4

Og’zaki metodlar Ko’rsatmali metodlar Amaliy metodlar • bilimlarni so’z bilan bayon qilish, darslik, ma’lumotnoma va ilmiy adabiyotlar bilan ishlash • rasmlar, namoyishlar, kuzatishlar • mashqlar, laborotoriyadagi amaliy ishlar 5

I. Y. Lerner va M. N. Skatkin o’qitish metodlarini quyidagilarga ajratadilar: tushuntirish- rasmlar metodi; tadqiqot metodi. qisman izlanish metodi; reproduktiv metod; muammoli bayon qilish metodi; 6

S. I. Petrovskiy va Y. Y. Golant tasnifi • faol va passiv metodlarga bo’lish: Agar o’quvchilar mustaqil ishlasa, faol metodlar • laboratoriya metodi, kitob bilan ishlash Agar o’quvchilar faqat tinglasa va eshitsa, passiv metodlar • hikoya, ma’ruza, tushuntirish, namoyish qilish metodi, ekskursiya 7

Y. K. Babanskiyning tasnifi bo’yicha metodlar 3 ta katta guruhga bo’linadi O’quv-tarbiya ishlarini tashkil etish va amalga oshirish Bilishga doir o’yinlar, o’quv munozaralari, qiziq vaziyatlarni vujudga keltirish, rag’batlantirish, tanbeh berish va nazorat metodlari Nazorat va o’zini-o’zi nazorat qilish metodlari 8

Ta’lim metodlari Ta‘limning ko’rgazmali metodi O’quvchilarning o’quv faoliyatlarini rag’batlantirish va tanbeh berish metodi. Ta‘limning og’zaki metodi Ta‘limning amaliy metodi. Ta‘limning induktiv va deduktiv metodi. O’qitishda nazorat va o’zo’zini nazorat qilish metodi. Ta‘limning muammoliizlanish va reproduktiv metodi. Kitob bilan ishlash metodi. 9

Ta‘limning og’zaki metodlari Yangi bilimlarni berish usullari bu- bilimlar manbaidir, ya’ni bilimlar hamda ta’riflarni berish: tushuntirish, hikoya, maktab ma’ruzasi, suhbat metodlari majmuidir. Hikoya qilish - o’qituvchi tomonidan yangi o’tilayotgan mavzuga oid omil, hodisa va voqealarning yaxlit yoki qismlarga bo’lib, obrazli tasvirlash yo’li bilan ixcham, qisqa va izchil bayon qilinishidir. O’quv ma‘ruzasi. Ushbu usuldan yangi bilimlarni o’zlashtirish va mustahkamlash, ko’nikma va malakalar hosil qilish uchun foydalaniladi. Agar hikoya darsning bir qisminigina egallasa, ma‘ruza odatda, ularni to’la qamrab oladi. Suhbat ta‘limning keng tarqalgan usuli. Bu usul savol-javob usuli deb ham yuritiladi. Suhbatning to’rt xil turi mavjud bo’lib, ular: yangi bilimlar berishda, bilimlarni mustahkamlashda, olingan bilimlarni tekshirishda, o’tilgan materiallarni takrorlashda qo’llanadigan suhbatlardir. O’quv materiallarini tushuntirish - o’qituvchi tomonidan o’tilayotgan mavzuning mazmunini xarakterlaydigan tushuncha, ta‘rif, qonun va qoidalarni 10 uqtirishdir.

Ta‘limning ko’rgazmali metodlari. • O’qitish jarayonida ko’rgazmalilik usulidan foydalanishning muhimligi o’qituvchining o’rganilayotgan narsa va hodisalarni hissiy idrok etishga, ularni kuzatib mushohada qilishga o’quvchini undash, mantiqiy va nazariy elementlarning birligiga ishonch hosil qilishga, shuningdek, nazariy bilimlarni amaliyotda qo’llay olishga o’rgata bilishi bilan izohlanadi. Ta‘lim jarayonida ko’rgazmalilik usuli namoyish etish, illyustratsiya va ekskursiya tariqasida olib boriladi. O’qitishda namoyish etish usulidan foydalanish materiallarning xarakteriga – mazmuni, shakli va hajmiga bog’liqdir. 1. Aslicha ko’rsatilishi mumkin bo’lgan buyum va narsalar: o’simliklar, hayvonlar, ma‘danlar, kollektsiyalar, asbob va mashinalar, modellar va h. k. Ko’rgazmali materiallar xarakter e‘tiboriga ko’ra 2 turda bo’ladi: 2. Tasviriy-ko’rgazmali materiallar: buyum, narsa va hodisalarning tasvirini ifodalovchi materiallar: rasm, surat, diafilm, kinofilm, jo’g’rofiya va tarix kartalari, chizmalar, jadvallar, diagrammalar va h. k. Tasviriy - ko’rgazmali materiallar – illyustratsiya materiallari deb ham ataladi. Ta‘lim jarayonida tasviriy – illyustratsiya materiallaridan foydalanish keng qo’llaniladi. 11

Ta‘limning amaliy metodlari. • O’qitishning amaliy usullariga yozma mashqlar (masalalar yechish, chizmalar tayyorlash), tajriba – laboratoriya tipidagi mashqlar (frontal tajribalar, laboratoriya ishlari, amaliyot, o’qitishning texnik vositalari va boshqalar); mehnat topshiriqlarini bajarish usullari kiradi. Amaliy metodlar o’qitishning og’zaki va ko’rsatmali metodlari bilan uzviy birlikda qo’llaniladi. O’qitishning amaliy usullaridan foydalanishning ijobiy tomoni o’quvchilarni tevarak-atrofdagi narsa va hodisalarni mustaqil kuzatishga bo’lgan qiziqishini kuchaytiradi, ularda mustaqillik, faollik va tashabbuskorlik ortadi. Amaliy ish tajribalari – ko’nikma, malakalari, hosil qilinadi va mehnat madaniyati rivojlanadi. 12

O‘qituvchi markazda bo‘lgan uslublar. Bu uslub orqali o‘qituvchi o‘zi egallagan ma’lumot va ko‘nikmalarni o‘quvchilarning sezgi organlari orqali uzatish yo‘llarini qidiradi. Bunda o‘quvchilarning ishtiroki passiv bo‘ladi, ya’ni ular tinglaydilar, kuzatadilar va ma’ruzalarni yozib boradilar. Bu uslublar asosan o‘qituvchining qo‘yidagi faoliyat turlari orqali amalga oshiriladi: Og‘zaki o‘qitish usuli (ma’ruza, hikoya) Tasviriy ifodalarni qo‘llash usuli (illustratsiya) Bu faoliyat orqali yetkazilishi kerak Insonlar o‘rtasidagi eng sodda bo‘lgan bilim yoki malakalarni muloqot yo‘llaridan biri – og‘zaki tasvirlovchi rasmlar orqali nutq – og‘zaki ta’rif yoki asosiy o‘quvchilarning ko‘rish qobiliyati mazmunning ogzaki ifodasi ishga solinadi. O‘quvchilarga hisoblanadi. Bu uslub butunlay yetkazilmokchi bo‘lgan ma’lumotlar «so‘zlash» orqali amalaga tasvirlab berish orqali, turli simvollar oshiriladigan o‘qitishning eng yordamida yetkaziladi. Bunday rasmiy uslubi hisoblanadi. U 40 tasviriy ifodalar quyidagi vositalar daqiqa yoki undan uzoqroq yordamida amalga oshiriladi: doska, davom etadi va odatda maxsus oq doska, flipchart, video o‘quvchining ishtiroki uchun hech tasvir, videoproyektor, kodoskop, qanday imkoniyat kompyuter grafiklar, magnit taxta, qoldirmaydi. Bunda asosan rasmlar, suratlar, bo‘yoqli rasmlar, o‘quvchining eshitish qobiliyati grafik va jadvallar, diagrammalar, ishga solinadi. namunaviy va maxsus shaffof qog‘ozga tushirilgan tasvirlar. Namoyish etish usuli (demonstratsiya) O‘qituvchi ma’lum bir asbob yoki jihozdan foydalanish vazifasini yoki topshiriqqa aloqador harakatlarni namuna sifatida namoyish etib berishi mumkin. Yakka holda namoyish etish o‘quvchini ko‘rish qobiliyatidan foydalanishga undaydi. 13

O‘quvchi markazda bo‘lgan (interfaol yoki interaktiv) uslublar. Bu uslublar qo‘llanilganda o‘qituvchi o‘quvchini faol ishtirok etishga chorlaydi. O‘quvchi markazda bo‘lgan yondoshuvning foydali jihatlari quyidagilarda namoyon bo‘ladi: ta’lim samarasi yuqoriroq bo‘lgan o‘qish-o‘rganish o‘quvchini yuqori darajada rag‘batlantirilishi ilgari orttirilgan bilimni ham e’tiborga olinishi o‘qish shiddatini o‘quvchining ehtiyojiga muvofiqlashtirilishi o‘quvchining tashabbuskorligi va mas’uliyatining qo‘llab-quvvatlanishi amalda bajarish orqali o‘rganilishi ikki taraflama fikrmulohazalarga sharoit yaratilishi o‘qituvching yengillik yaratib beruvchi shaxsga aylanishi O‘quvchi butun jarayon davomida ishtirok etadi. Shu sababdan, o‘quvchining bilim va ko‘nikmalarini rivojlantirish uchun yetarli darajada o‘quvchilar ishtiroki va amaliyoti mavjud bo‘ladi. o‘qishni sog‘lom muhitda saqlab qolinishi 14

Savol berish orqali o‘qitish usuli O‘qituvchi o‘quvchilar oldiga savollarni ko‘ndalang qilib qo‘yadi va bu bilan ularni berilgan ma’lumotni yana takrorlashga undaydi. Shu tariqa ularni o‘qituvchi tomonidan qo‘llanilgan og‘zaki va boshqa aloqa uslublarini tushunib yetganliklari aniqlanadi. Muhokama usuli O‘quvchilarga suhbatlashish, masalalarga oydinlik kiritish, savollar berish, shuningdek ma’lumotni o‘zaro va o‘qituvchi bilan muhokama yo‘li bilan tahlil qilish taklifi kiritiladi. Suhbat usuli Mavzuga aloqador manbaviy ma’lumotlar beriladigan bir sharoitda va darsning bir qismi sifatida ana shu mavzu haqida tushuntirish berish muhim hisoblanadi. Odatda ma’ruza vaqti 30 daqiqadan uzoq bo‘lmasligi kerak va asosiy vaqt ma’ruza ta’riqasida va mashg‘ulot so‘ngida o‘qituvchiga savollar berish uchun bir oz vaqt ajratiladi. Roli o‘yinlar Tadqiqot usuli Ishbilarmonlik O‘zlashtirish yoki darajasining eng rolli(vaziyatli) yuqori cho‘qisi; O‘quv o‘yinlar – o‘quvchilarning guruhini muammoli olgan bilimlari ikki vazifaning bir asosida hali guruhga turidir. Faqat o‘rganilmagan bo‘lgan bu o‘rinda, kichik bir muammo holda, ustida yakka yoki matnli material biror o‘rniga birgalashib izlanish mavzu o‘quvchilar olib borishi; bo‘yicha tomonidan keltirilgan taxminni o‘zaro rollar izlab topilgan baxs, fikr o‘ynaladigan dalillar asosida almashinuv hayotiy vaziyat to‘g‘ri yoki tarzida sahnalashtinoto‘g‘riligini o‘tkaziladi. riladi. tekshirish; Baxsmunozara usuli Loyiha usuli Bu usul bilim va malakalarni, tahlil qilish va baholashni nazarda tutuvchi ta’limning majmuaviy usulini amalga oshiradi. Loyiha usulida o‘quvchilar rejalashtirishda, tashkil qilishda, tekshirishda, tahlil qilishda va bajarilgan ishning natijalarini baholashda ko‘proq ishtirok etadilar. Ta’lim oluvchilar ayrim kichik loyiqa ishlarini, diplom va kurs loyihalari, bitiruv ishlarini ilmiy asoslangan holda loyihalashtiradilar, mustaqil bajaradilar, ularni yozadilar, taqdimot qiladilar, qo‘yilgan maqsad va natijalarni tahlil qiladilar. Mustaqil o‘rganish usuli Ushbu usul ta’lim oluvchilarning o‘quv materialini mustaqil o‘zlashtirishini, o‘z – o‘zini tekshiruv malakalarini, berilgan matnning mazmunini to‘liq va ongli ravishda bayon eta bilishiga qaratilgan usuldir. Bu usul vaqti–vaqti bilan o‘tkazib turiladi, o‘quvchilarning mustaqil o‘rganish, darslik bilan ishlash va mustaqil amalaiy faoliyat bilan shug‘ullanish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Har bir o‘quvchi alohida yoki umumiy tarzda tashkil qilinadigan topshiriqni bajaradi. O‘qituvchi 15 o‘quvchilarning amaliy faoliyatiga aralashmay, tashqaridan teskari aloqa- muloqot yordamida yo‘naltirib boshqaradi va nazorat qiladi.

Aqliy hujum Dars mavzusiga oid qo‘yilgan muammoni yechish yoki savolga javob topish maqsadida g‘oyalarni jamlash va saralash usuli. qatnashchilar birlashgan holda yechimi noma’lum muammoni yechishga yoki savolga javob topishga harakat qiladilar. Eng maqbul yechimni topish bo‘yicha shaxsiy g‘oyalarini ilgari suradilar. Pinbord usuli Bu usul aqliy hujum metodining bir ko‘rinishi bo‘lib, unda qo‘yilgan muammoni hal qilish bo‘yicha g‘oyalar alohida qog‘ozchalarda yozilib, doskaga mixlanib boriladi. Ikkinchi bosqichda esa, ular turli mezonlar bo‘yicha sinflarga bo‘linadi, saralanadi va muayyan tartibda doskada joylashtiriladi. Boshqalarni o‘qitish orqali o‘rganish usuli Bu usulda ta’lim oluvchilar belgilangan mavzu yoki qo‘yilgan muammo bo‘yicha bir – birlariga axborotlarni almashadilar va o‘z bilganlarini boshqalarga o‘rgatadilar. Ovozga qo‘yish metodi Dars davomida bahsli vaziyatni keltirib chiqarish; yuzaga kelgan bahs munozarani boshqarish maqsadida, bahs yuritayotgan tomonlarning fikrlarini sinf bo‘yicha ovozga qo‘yish; har bir fikr bo‘yicha qarshi, rozi va betaraflarni aniqlash; tomonlarning dalillarini va fikrlarini tinglash; so‘ng yana ovozga qo‘yish; xulosalash; Lug‘at bilan ishlash (diktant) bilimlarni baholashning joriy nazorat shakli; odatda qisqa vaqt davomida o‘tkaziladi; o‘quvchilarning o‘tilgan atama va tushunchalarni bilish darajasini tekshirish uchun o‘tkaziladi; Konferensiya Oraliq nazoratning bir turi bo‘lib, asosan chorak yoki yil davomida ma’lum mavzular bo‘yicha mustaqil yozilgan ishlarning og‘zaki ma’ro‘za ko‘rinishidagi taqdimoti. Juft-juft muloqot Biror mavzu bo‘yicha yonma-yon o‘tirgan o‘quvchilarni o‘zaro muloqotga chorlash; o‘zaro fikr almashish va ularni ba’zilarini tinglash; «Charxpalak» usuli Mazkur metod guruhlarda ishlash usulining takomillashtirilgan ko‘rinishi bo‘lib, uning yordamida o‘quvchilar o‘rganiladigan material bo‘yicha ma’lum bilimga mustaqil ega bo‘lish, jamoa bilan ishlash malakasini ega bo‘lish, boshqalarni o‘qitish, axborot bilan almashish hamda jamao bo‘lib qaror qabul qilish ko‘nikmalariga ega bo‘ladi. 16

2 -TOPSHIRIQ ERKIN YOZISH MЕTОDI O’QUVCHILАRGА BЕSH DАQIQА ICHIDА O’ “ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKАSINING “TА’LIM TO’G’RISIDА”GIQ ОNUNI” MАVZUSI BO’YICHА O’Z ХАYOLLАRIGА KЕLGАN BАRCHА NАRSАLАRNI TO’ХTАMАSDАN YOZISHNI TАKLIF QILISH MUMKIN. BЕSH DАQIQА TUGАGАNIDА (ESLАTMА, BЕSH DАQIQА TUGАDI DЕB E’LОN QILING VА ISHNI TUGАLLАSH UCHUN YANА BIR DАQIQА VАQT BЕRING, ZЕRО QIZIQАRLI FIKRLАR ОDАTDА TАNG VАZIYATLАRDА TUG’ILАDI) ULАRGА O’Z YOZGАNLАRINI SHЕRIKLАRIGА O’QIB BЕRISHINI TАKLIF ЭTISH MUMKIN. MАZKUR BОSQICHDА O’QITUVCHINING IХTIYORIDА KO’P IMKОNIYATLАR BO’LАDI. MАSАLАN, JUFTLIKLАRGА O’Z FIKRLАRINI BUTUN GURUH BILАN O’RTОQLАSHISHNI TАKLIF ETISH VА GURUHIY-АQLIY HUJUM VАZIYATINI 18 YARАTISH MUMKIN.

3 -ТОПШИРИҚ. “CHАLKАSHTIRILGАN MАNTIQIY ZАNJIRLАR KЕTMА-KЕTLIGI” INTЕRFАОL MЕTОDI “TА’LIM MЕTОDLАRI” BO’YICHA CHALKASHTIRILGAN MANTIQIY ZANJIRLAR KETME-KETLIGINI ECHISH. DАSTLАB O’QITUVCHI DОSKАGА TА’LIM MЕTОDLАRNI CHАLKАSHTIRILGАN HОLDА YOZIB QO’YADI. SO’NGRА, ULАRDАN MАZKUR MЕTОDLАRNI QАYSI GURUHGА KIRISHIGА QАRАB, ОG’ZАKI, KO’RGАZMАLI VА АMАLIY MЕTОDLАRGА TАSNIFLАSHNI TАKLIF ETАDI. MАSHQ HIKОYA VIDЕОMЕTОD MUNОZАRА DIDАKTIK O’YINLАR LАBОRАTОRIYA MЕTОDI SUHBАT TUSHUNTIRISH MА’RUZА KITОB BILАN ISHLАSH 19 ILLYUSTRАTSIYA DЕMОNSTRАTSIYA

ОG’ZАKI KO’RGАZMАLI АMАLIY HIKОYA VIDЕОMЕTОD MАSHQ MUNОZАRА KITОB BILАN ISHLАSH DIDАKTIK O’YINLАR SUHBАT ILLYUSTRАTSIYA LАBОRАTОRIYA MЕTОDI TUSHUNTIRISH DЕMОNSTRАTSIYA MА’RUZА 20