Ondokuz Mays niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi
Ondokuz Mayıs Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü Türk İdare Tarihi Dersi Prof. Dr. Nuray KESKİN nekeskin@omu. edu. tr
Türk İdare Tarihi Neden Tarih? Dersin Genel Çerçevesi
Neden tarih? “Tarih”, “çevremizi saran ve bizi işgal eden bugünün sorunları - hatta kaygı ve sıkıntıları- adına geçmiş zamanların sürekli sorgulanmasından başka bir şey değildir. ” Fernand Braudel
Neden tarih? «Geleceğe tarih dışında bakan herkes, özellikle ileri teknoloji çağında, hem kör hem de tehlikelidir. » Eric Hobsbawm, Tarih Üzerine «Hayat ancak geriye bakarak kavranabilir oysa hayat ileriye doğru akar. » Kierkegaard
Tarihe bakmak � «Tarih üzerine çalışırken incelenen dönemin kendine özgü niteliği, siyasal gelişmeler, sanatların durumu gözetilmelidir. Kısaca tarih tek insanların değil, insanlığın tarihi olarak ele alınmalıdır. Tek tek insanlar ün tapınağında küçük birer oyuktan ibarettir; ebediyet denilen o şekilsiz boşluk zamanın akışı içinde tüm tikel kişileri yutar. » Mary Wollenstonecraft, s. 219.
Ne öğrendik? "Halkların tarihinden o halkların, tarihten hiçbir şey öğrenmediklerini öğreniriz. " Georg Wilhelm Friedrich Hegel
Ne öğreniriz? "Sinema, insanlığa hiçbir şey öğretemez. . . Çünkü insanlık hiçbir şey öğrenemeyeceğini son dört bin yılda yeterince ispatlamıştır…" �Andrei Tarkovsky
Tarih felsefesi �İbni Haldun, tarih alanında olayları anlatmak yerine, olayları düşünmek gerektiğini ileri sürer. �Tarihsel olayların yerine tarihsel nedenleri koyarak tarih felsefesinin temellerini atmıştır.
Dün-bugün-sonra Yönetsel olgular, tüm toplumsal olaylar gibi «tarihsel» dir. Yani, yalnızca bugün görünen-gözlenen öğeler değildir. �Yönetsel gerçek, geçmişini de içeren bütünlüğü içinde değerlendirilmeli. �Tarih, yönetsel olguların tarih içindeki hareketini izleyecek bir bütünsellik sunar.
Sosyal bilim araştırmaları Eğer toplumbilimci tarihten kopmuşsa ve insan konularına tarihsel bir düşünüşle yaklaşmazsa, bugün araştırmalarına yön verecek sorunları gereği gibi temellendiremez. C. Wright Mills, Toplumbilimsel Düşün
Tarihsel yöntem �Hiçbir düşünce, kurum ya da kişi, içinde yer aldığı toplumsal-tarihsel koşulların dışında kendi başına var olamaz. �Bu nedenle ele alınan kişi, kurum ya da düşünceyi toplumsal gerçekliği, hareketi ve bağlamı içinde görmekdeğerlendirmek gerekir.
Neden tarih? �Zamandizinsel anlatım kaygısı �Salt tarih merakı �Entelektüel bilgiyi derinleştirmek �Bugünü anlamak «Üçbinyıllık geçmişinin hesabını yapamayan insan, günübirlik yaşayan insandır. » Goethe
Neden tarih? �Herkes kendini tarihin akışına bırakamaz. Kimilerinin durup, nehrin kenarında kalmış olanları toplaması gerekir. �İnsan yalnızca kendi çağında yaşamaz. Tarihini de beraberinde taşır. E. H. Carr, Tarih Nedir?
Karacaoğlan "Karacaoğlan der ki bakın olana, ömrümün yarısı gitti talana, sual eylen bizden evvel gelene, kim varimiş biz burada yoğiken"
İyi * kötü? �Tarihin hiçbir dönemi yalnızca iyi ya da yalnızca kötü olarak görülemez. �İyi ve kötü tüm insanlık tarihi boyunca bir arada var olagelmiştir. Çoğunlukla da iç içe geçmiş haldedir.
MÖ. 700 – Ozan Hesiodos şöyle yakınıyor: «Heyhat, demek ki gökyüzünün beni Alçakça yaşanılan bu kederli zamana atması gerekiyormuş. Bu çağ daha önce ya da sonra gelemez miydi? »
insanlık tarihi �Chris Harman, Halkların Dünya Tarihi �William Mc Neil, Dünya Tarihi �Alaeddin Şenel, İnsanlık Tarihi
İnsan’ın tarihi � 2 milyon yıl önce – dikilen insan � 200 bin yıl önce – düşünen insan (Afrika) � 80 bin yıl önce – insan Orta Doğu’da � 40 bin yıl önce – Avustralya � 30 bin yıl önce – Avrupa � 10 bin yıl önce – Amerikalar � 10 bin yıl önce – tarımın başlangıcı (asalaklıktan üreticiliğe geçiş, köy yaşamı – tarım devrimi) Dünya nüfusu 10 milyon…
Devletli toplumların tarihi � 10 bin yıl önce – 5 bin yıl önce – kentsel devrim (MÖ 3000) �Mısır ve Mezopotamya’da kent devletleri ortaya çıkıyor �İlk alfabe �Toplum sınıflara ve dinsel hiyerarşilere bölünüyor �Kadının erkeğe göre aşağı görülmesinin ilk belirtileri �Eşitlikçi ilkel topluluklardan ‘uygar’ topluma geçiş �Uygar/kentli/devletli/sınıflı toplum
Devletli toplumlar tarihi �MÖ. 2000 -MÖ 1 Girit (Minos Uyg. ) Mezopotamya (Hammurabi Uyg. ) Yunanistan (Miken Uyg. ) Çin (Şang İmp. ) Etiyopya (Uxum Uyg. ) Akdeniz (Fenike Şehir Devl. ) Orta Amerika (Olmec Uyg. )
Devletli toplumlar tarihi �MÖ 3000 -MS 1500 (tarımcı uygar toplumlar evresi) �MS 1500 (ticaret ve sanayiye dayanan uygar toplumlar) �Nüfus 200 milyon. �İlkellik T. tarihi + Uygarlık tarihi = İnsanlık
Yönetim düşüncesi zamandizini �Mitsel Düşünce �Dinsel Düşünce �Felsefi Kaynaklar �Yönetim Uygulamaları �Siyasal Kaynaklar �Bilimsel Kaynaklar
Mitolojik bilgi kaynakları � Gılgamış Destanı (tarihin ilk yazılı destanı) � Rig Veda (Toplum yönetimi ilkelerini irdeler) � Ramayana (Rama Destanı) � Mahabharata (Bharatlar Destanı) � Dağlar ve Denizler Kitabı (Çin) � Ezop Masalları � Konfüçyüs Kitapları � İlyada – Odysseia Destanı � Kelile ve Dimne � Katilya Öyküleri � Dede Korkut Öyküleri � Oğuz Kağan Destanı
Dinsel Bilgi Alanı Yönetim zihniyeti üzerindeki etkileri bakımından entelektüel ilgi alanı içinde tutulmalıdır: �Musevilik �Zerdüştilik �Budacılık �Hinduculuk �Hıristiyanlık (takvime sıfır noktası) �İslamiyet (MS. 600)
Felsefi Bilgi Alanı �Düşüncenin mitolojik bilgiden tektanrılı dinsel bilgiye ilerleyişinde MÖ 500’lü yıllarda Eski Yunan’da doğmuş kendine özgü bir başka türü felsefi bilgidir. �MÖ 500 – MS 500 yılları arasında Eski Yunan, Pers ve Roma uygarlıkları.
Düşünür ve yöneticiler �Eflatun �Aristo �Büyük İskender �Büyük Kiros �Sezar �Çiçero �Kato
Doğu Düşüncesi �Roma İmparatorluğu’nun çöküşünden (MS 450) başlayıp 1500’lere kadar geçen zaman dilimi, yönetim düşüncesinin Doğu’da yükselmesine tanıktır. � 600 -1200 yılları arasında Batı dünyası büyük bir suskunluk içindedir.
Doğu’da ülke yönetimleri, yönetim uygulamaları ve yönetim zihniyetinin büyük uğrak noktaları: �Çin �Hun �İran �Arap �Türk �Moğol �Osmanlı
Doğu Düşüncesi Bu uygarlıklar �iktisadi ve toplumsal örgütlenme, �merkezilik-yerellik, �liderlik, �yöneticilerin yetiştirilmesi, �reform gibi yönetsel konulara ilişkin zengin bir laboratuar ve düşünce birikimi yatağı oluştururlar.
Doğu Düşüncesi �Fatihlerin eylemleri ve yaşamöyküleri, �Hükümdarlara sunulmak üzere hazırlanmış düşünsel yapıtlar, �Doğrudan yöneticiler tarafından kaleme alınmış anı-incelemeler…
Doğu Düşüncesi’nden örnekler: Prenslere Öğütler/Hükümdar Aynaları �Atilla, Cengiz Han gibi yöneticiler, �Nizam’ül Mülk - Siyasetname �Yusuf Has Hacib – Kutadgu Bilig �Kabusname �İskendername �Asafname
Eksik olan: Kadın Tarihi belirleyenler ve tarihi kaleme alanlar erkekler olmuştur. �Bunun nedeni kadının hem cinsel hem de düşünen bir varlık olarak ezilmiş oluşudur. �Bu büyük bir kayıptır, çünkü bu şekilde pek çok önemli deneyimden yoksun kalınmıştır.
Osmanlı Dönemi �Merkezileşme (1300 -1453) �Klasik Dönem (1453 -1599) �Değişim Dönemi (1600 -1799) �Yarı Sömürgeleşme (1800 -1919)
Cumhuriyet Dönemi � 1920’li Yıllar � 1930’lu Yıllar � 1940’lı Yıllar � 1950’li Yıllar � 1960 -1980 � 1980 -2000 � 2000 -2015….
Devlette «reform» �Nizamı Cedid �Tanzimat �Islahat �Meşrutiyet �Inkilap �Rasyonalizasyon �Reform �Teknik Yardım �Yapısal Uyarlama
Reform’un taşıyıcı araçları Reform süreçlerini incelemenin başlıca araçları �“hükümdar aynaları”, �“adaletnameler”, �“nasihatnameler”, �“siyasetnameler”, �“layihalar”, �“risaleler”, �“anlaşmalar”, �“raporlar” …. gibi yazılı belgelerdir.
Devlet Nedir? �Toplumun gelişmesinin belirli bir aşamasındaki ürünü olarak devlet, topluma dışarıdan dayatılmış bir güç, sosyo-ekonomik ve siyasal etkenin uzağında kendi başına oluşan ve hareket eden bir yapı değildir. �Devlet, toplumun içinden doğan ve toplumu örgütleme görevi sayesinde toplumun üzerinde yükselme yeteneğine sahip olan bir yapıdır.
Devlet Nedir? �Devlet örgütlenmesi, «iktidar ilişkisinin düzenlenmesi» ve «artığın bölüşümü» üzerine hüküm süren bir «toplumsal mücadele» alanıdır.
Devletin oluşumu �İlk adım mülkiyetin oluşmasıdır. �Belirgin bir mülkiyet ve gelir farklılaşması ile bu farklılaşmanın doğurduğu sınıf farklılaşması, devlet oluşumunun ilk koşuludur. �Bu oluşumu tamamlayan son adım, bir toprak parçasına sahip olmak ve bu toprak üzerinde örgütlenmektir.
Sınıf? �Toplumun bir kesiminin emeğiyle üretilen artığın (artık ürünün) diğer bir kesim tarafından tüketilmesi. �Artığın kontrolü yönetici sınıfı doğurmuştur. �Ayrıcalıklı bir azınlığın diğerlerinin sırtından geçinmesi ve bu azınlık yönetiminin toplumun geri kalan kısmına kabul ettirilmesi için silahlı grupların (askerler ve gizli polisler) –devlet mekanizmasının - oluşturulması
Örgütlü din kurumu �Sınıfların ve devletlerin ortaya çıkışıyla insanlar kendi denetimleri dışındaki toplumsal güçlerin varlığı ile de uzlaşmak zorundaydılar. �Bu aşamada örgütlü din kurumu çıktı.
Devletin toprağı Toprak, iktisadi ve toplumsal örgütlenmenin inşasını ve yeniden üretilmesini sağlayan bir araçtır. Toprağı kontrol + Nüfusu kontrol = Üretimi kontrol
Osmanlı’ya bakmak �Devlet örgütlenmesinin farklı biçimleri, farklı toplumsal güç dengelerine ve farklı iktidar ilişkilerine karşılık gelmektedir. �Oİ, iktisadi gücünü toprağa bağlı rantlardan alan devlet örgütlenmesidir. �Osmanlı’ya bakmak, Cumhuriyet dönemindeki kuruluşu anlamak için de gereklidir.
Osmanlı feodalitesinin üç aşaması Tımar Sistemi (1400 -1590) İltizam Sistemi (1600 -1799) Yarı Sömürgeleşme Süreci (1800 -1919)
Osmanlı’ya Bakmak �Ahamanişler İranı (MÖ 4. yy) �Sasani Devleti (224 -640) �Sasaniler devrindeki İran yönetim örgütü geleneksel Orta Doğu imparatorluklarına model olmuştur.
Osmanlı’ya bakmak �Sivil bürokrasi içinde maliyenin ayrı bir yeri vardır; maliye esaslı bilgi, beceri ve özel eğitim isteyen bir iştir. �Yargı görevi ilahi bir görev sayılır ve iyi eğitim isterdi… Mezopotamya’da rahiplerin, Orta Çağ Avrupası’nda kilisenin üstlendiği bu görevi İran’da da din adamları üstlenmişti.
Osmanlı’ya Bakmak �Bizans, Akdeniz-Ortadoğu uygarlığının binlerce yıllık tarihinin önemli bir kesitidir. �Orta Doğu imparatorluklarının idari ve askeri kurumları, Roma’nın dayandığı temel olmuştur. �İmparatorluk hayatını bu kaynaklarla devam ettirmiştir.
Osmanlı’ya Bakmak �Osmanlı, Orta Doğu imparatorluklarının, Sasani Devleti’nin ve Doğu Roma’nın mirasçısıdır. � 16. yüzyıla kadar devlet haberleşmelerinde Rumca kullanılmıştır.
Ortak özellikler �Merkezi örgütlenme �Veziriazamlık �Eyalet yönetimi �Kadıaskerlik �Defterdarlık �Toprak rejimi �Kentsel örgütler �Vergi sistemi �Toprak rejimi �Ordu teşkilatı �Egemenlik anlayışı
Toprak rejimi �Bizans (Pronaya) �Selçuklu (İkta) �Osmanlı (Tımar) �Köken Hammurabi kanunları
İlber Ortaylı «Biz imparatorlukların tarihini eğrisi ve doğrusu, akı ve karasıyla iyi öğrenmek ve öğretmek zorundayız. »
Oxford High Street, 1810
Oxford High Street, 2015
Araştırma Konusu Daire-i Adalet, Sasani devri siyaset teorisini tekrarıdır. «Daire-i Adalet» kavramını araştırınız. Öğrendiklerinizi defterinize not ediniz.
İletişim nekeskin@omu. edu. tr
- Slides: 56