ONDOKUZ MAYIS NVERSTES SALIK BLMLER ENSTTS Halk Sal
ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ Halk Sağlığı Hemşireliği Anabilim Dalı Geriatri Hemşireliği Dersi Doç. Dr. Birsen ALTAY
Yaşlı Sağlığı Hemşireliği Uygulamaları Rol ve Sorumlulukları Standartları Geriatri Hemşireliği Dersi Hafta-2
GERONTOLOJİ VE GERİATRİ • Gerontoloji ve geriatri konusundaki ilk çalışmaların başlangıcı 1881’de Fransız hekim Charcot’un yaşlıların hastalıklarına özel ilgi göstermesine kadar uzanır. • O yıllarda yaşlılara özel ilgi gösterilmesi fazla taraftar toplamamıştır fakat 1906 yılında Rus bilim adamı Korenceski’nin “yaşlılık sürecine ilişkin hastalıklardan korunmak ve bunları önlemek olasıdır” görüşü bu konudaki çalışmaları hızlandırmıştır.
• Yaşlı sorunlarının giderek toplumsallaşması 20. yüzyılın başlarında gerontoloji ve geriatrinin bilim dallarının oluşmasında etken olmuştur. • Yaşlılık bilimi olarak ifade edilen gerontoloji, biyolojik, fizyolojik ve zihinsel yaşlanmayla ortaya çıkan değişimleri incelemektedir. • Geriatri, yaşlı insanlarda ortaya çıkan hastalıklarla ilgilidir bu hastalıkların muayene ve sağaltımından sorumludur
Geriatri Hemşireliğinin Tarihsel Gelişimi • Dünya’da ve ülkemizde yaşlı nüfus artışına paralel olarak geriatri ve gerontoloji biliminin yeni gelişen bir bilim dalı olması nedeniyle geriatri hemşireliği kavramı ve bu konudaki gelişmeler de yenidir. • Amerikan Hemşireler Birliği (ANA) 1966 yılında Geriatri Hemşireliği Uygulama Birimini kurarak geriatri hemşiresini tanımlamıştır. • Bu tanıma göre “geriatri hemşiresi” , yaşlı bireyin gereksinimlerini değerlendiren, bu gereksinimlerin karşılanması için planlama ve uygulama yapan, yaptığı uygulamaların sonuçlarını değerlendiren hemşiredir. • ANA bu birimin adını 1976 yılında Gerontoloji Hemşireliği Uygulama Birimi olarak değiştirmiştir.
• 1996 yılında Duke Üniversitesinde ilk “Klinik Gerontolojik Hemşirelik Programı” geliştirilmiştir. • İlk olarak 1955 yılında hazırlanan geriatri hemşireliği sertifika programı 1973 yılında ANA tarafından geliştirilerek kredilendirilmiştir.
• Türkiye de geriatri hemşireliği kavramı geriatri ve gerontoloji biliminin tarihsel gelişimi göz önüne alındığında henüz çok yeni ve emekleme evresindedir. • Yakın zamanda ele alınan bir konu olmasına karşın hemşirelik eğitimi veren kurumlar, ders programlarında bu konuya yer vermektedir.
• Bazı eğitim kurumlarında” geriatri hemşireliği” lisans ve lisansüstü programlarda ayrı bir ders olarak yer almakta, lisansüstü eğitimde “ geriatri hemşireliği” ve “geriatri” programları açılarak yaşlı sağlığı ve bakımı alanındaki eğitilmiş insan gücü yetiştirilmesi sağlanmaktadır.
Geriatri Hemşireliği İlkeleri • Geriatri hemşireliği bakım sunduğu yaş grubu özellikleri nedeniyle bu konuda özel ilgi, beceri, deneyim, isteklilik, hoşgörü ve sabır gerektiren bir çalışma alanıdır. • Bu nedenle bu alanda çalışan hemşirelerin, hemşirelik etik ilkeleri, hemşirelik andında yer alan ilkeler, Birleşmiş Milletler tarafından belirlenen yaşlı bakım ilkeleri ve yaşlının bakım gereksinimleri doğrultusunda hizmet sunması gerekmektedir.
Geriatri Hemşiresi; • Yaşlı bireylere ve onların bireysel gereksinimlerine saygı gösterir. • Yaşlı bireyin onurunu korur. • Yalı bireyin değerlerine, inançlarına ve tutumlarına saygı gösterir. • Yaşlı bireyin sağlık sorunlarını önemser ve bunların giderilmesi için çaba harcar. • Yaşlı bireyin aile üyelerine/yakınlarına ve onların bireysel gereksinimlerine saygı gösterir.
• • • Yaşlı bireyin bakım gereksinimlerinin karşılanmasında mesleki değerlerini göz önünde bulundurur. Yaşlı bireyin bakımında onların/yakınlarının bakım ve tedaviyi seçme hakkına saygı gösterir. Yaşlı bireyin gizliliğine saygı gösterir. Yaşlı bireyin bireyselliğine saygı gösterir. Yaşlı bireyin savunuculuğunu üstlenir.
• Eğitim, araştırma, bakım ve yönetimi içeren tüm profesyonel kurumlarda, yaşlı birey için olumlu uygulamalar yapılması için gerekli sorumlulukları alır ve sürdürülmesini izler. • Yaşlı birey ve ailesinin güvenini kazanacak ve sürdürecek biçimde davranır ve hizmet verir. • Yaşlı bireylerin bakımında sosyal, ekonomik durum ayrımı gözetmez. • Yaşlı bireyin güvenlik ve sağlığının korunması ve geliştirilmesi için gerekli önlemleri alır ve uygular. • Yaşlı hizmetlerinin verildiği tüm kurumlarda hemşirelik bakımı ve uygulamaları ile ilgili görevlerini en üst düzeyde yerine getirme konusunda sorumluluklarını yerine getirir.
• • • Yaşlı bireye kaliteli sağlık bakımı sunmak için sağlık bakım ortamının düzeltilmesi, korunması ve sürdürülmesinde sorumluluklarını yerine getirir. Yaşlı bakımı konusunda kendisinin ve çalışma arkadaşlarının bireysel gelişimini sağlama ve sürdürme konusunda sorumluluk alır. Yaşlının toplumda var olan sosyal bakım hizmetlerinden yararlanması için yaşlıya ve ailesine rehberlik eder. Yaşlının toplumda yaşlıya hizmet veren kurumlardan yararlanabilmesi için iş birliği yapar. Yaşlı bireye hizmet sunan tüm ekip üyeleri, kurumlar ve sivil toplum kuruluşlar ile işbirliği yaparak çalışır.
• Yaşlı bireyin bilgi ve deneyimlerinden yararlanabilmek ve ona kendi bilgi deneyimlerinden yararlanıldığı duygusunu yaşatarak kendini değerli algılamasını sağlamak için gerekli düzenlemelerin yapılmasında kurumlar ve bireylerle işbirliği yapar. • Yaşlı politikalarının belirlenmesinde sorumluluk alır. • Yaşlı bireyin fonksiyonlarını, bağımsızlığını ve güvenliğini güçlendirecek teknolojileri kullanır. • Yaşlı bakımında disiplinler arası iş birliği kurar ve katkı alır. • Yaşlı bireyin kendi sağlık bakımı ile ilgili görüşlerinin ve katılımının alınmasını sağlar.
Yaşlı Bireylere Verilen Hemşirelik Hizmetleri • Ülkemizde yaşlanan nüfus ile birlikte yaşlılara yönelik hizmetlere olan gereksinimlerin giderek artacağı bilinen bir gerçektir. • Yaşlılara yönelik sağlık hizmet sunumu birçok disiplinin yer aldığı multidisipliner bir ekip tarafından verilmektedir. Yaşlı bakımını hedef alan hemşire bu ekibin aktif ve önemli üyelerinden biridir.
• Yaşlı bireylere sunulan hemşirelik hizmetleri ile bu bireylerde ortaya çıkacak her türlü hastalıklar erken tanınır, hastalıkların neden olabileceği yetersizlikler önlenir ve yaşlılarda var olan bağımlılık azaltılır. • Hemşire yaşlıların genel bakımında, onlarda kendilerine ait değerlilik ve yeterlilik duygularının yaratılmasına özen göstermelidir. • Yaşlıların uzun süreli bakım gereksinimleri bulunduğu için hemşirelerin yaşlılara özgü fiziksel, psikososyal, yasal, etik ve ekonomik konularda, yaşlılara yönelik ulusal ve yerel yardım kaynakları konusunda bilgi sahibi olması gereklidir.
• Hemşire geriatrik değerlendirme yaparken, yaşın ilerlemesinin doğal bir sonucu olarak organizmada oluşan fizyolojik değişiklikleri bilmeli ve normalden sapmaları belirlerken bu bilgisini kullanmalıdır. • Hemşire, geriatrik değerlendirme kapsamında sağlık öyküsü alarak ve sistemlere ilişkin fizik muayene yaparak yaşlı bireyde bulunan sağlık sorunlarını saptamalı, bireyin fonksiyonel kapasitesini, beslenme ve eliminasyon, uyku ve dinlenme, hijyenik durumunu, düşme riskini, ağrıyı, ilaç kullanımını değerlendirebilmelidir.
Yaşlı Sağlığında Hemşirelik Rolleri • Gerontoloji hemşiresinin birincil rolleri bakım verici, eğitici, savunucu, danışman, vaka yöneticisi, araştırıcı rollerini kapsarken ikincil roller olarak işbirliği sağlayıcı, gözlemci ve bütünleştirici rolleri bulunmaktadır.
Hemşirelerin rolleri kapsamında; • • Doğrudan bakım uygulaması, Bireyin öz bakım kapasitesini güçlendirmesi, Hizmette süreklilik ve kalitenin sağlanması, Ekip içi, ekip üyeleri ile yaşlı birey ve ailesi arasında iletişimi sağlaması, Sunulan hizmetin yönetimi ve değerlendirilmesi, Yaşlı bireyin düzenli aralıklarla değerlendirilerek gereksinimlerinin saptanması, Yaşlı bireye ve ailesine yönelik sağlık eğitimi yapılması, Bakım verenin desteklenmesi gibi işlevleri bulunmaktadır.
• Türkiye de ise yaşlı bireye birinci basamak aile sağlığı merkezlerinde kurum içi veya ev ziyaretlerinde, ikinci basamakta hastanelerde, üçüncü basamak olarak da rehabilitasyon merkezlerinde tedavi ve bakım hizmeti verilmektedir.
1. Birinci Basamakta Yaşlı Bakımı • Birinci basamak sağlık kurumları yaşlı nüfusun genellikle ilk başvuruda bulundukları sağlık birimleridir. • Birinci basamakta hemşirenin yaşlı sağlığına yönelik öncelikli görevi bu grubun demografik özelliklerini belirlemek olmalıdır. • Böylece yaşlı nüfusun yaşı, eğitim düzeyi, sosyal güvencesinin olup olmadığı, çalışma-emeklilik, yalnız/ eşiyle/çocuklarıyla yaşama durumu ve konuta ilişkin temel veriler sağlanabilir ve sunulacak hizmetin planı yapılabilir.
• Birinci basamakta öncelikle izlenmesi gereken yaşlılar; 75 yaş ve üzeri çok yaşlı olanlar, yalnız yaşayanlar, izole yaşlılar, çocuksuz yaşlılar, kronik hastalığı olan ya da hareket kısıtlılığı olan kişi ya da çiftler, gelir düzeyi düşük ve sosyal güvencesi olmayan yaşlılardır.
• Yaşlı bireyleri evinde ziyaret eden hemşire, hemşirelik süreci ile gerekli bakımı sağlarken, tıbbi bakım gerektiren ya da uzmanlık alanı dışındaki konularda yaşlıyı diğer sağlık profesyonellerine ya da kurumlara yönlerdirmelidir. • Birinci basamakta yaşlı bakımı: Yaşlı bireyin sağlığının korunması ve geliştirilmesine yönelik bakım, yaşlılıkta görülebilecek hastalıkların erken tanı ve tedavisine yönelik bakım, kronik hastalığı ve bağımlılığı olan yaşlının rehabilitasyonuna yönelik bakım olmak üzere üç başlık altında incelenir
1. 1. Birincil( Primer) Koruma • Yaşlılarda birincil koruma, yaşlanma ile ortaya çıkan fizyolojik değişikliklere karşın yaşlı bireylerin tam bir iyilik içinde olmalarını sağlamayı içerir. • Buradaki amaç, yaşlı bireylerin hastalanma ve engelli olma ihtimallini en aza indirmek, olası sorunların oluşmasını önlemek, yaşlı bireylerin bağımsız olmalarını sağlamak ve sosyal hizmetlere duyulan ihtiyacı azaltmaktır.
• Hastalık ortaya çıkmadan önce alınacak bazı önlemler ve uygulamalarla hastalığın hiç oluşmaması, sağlık sorunlarının önlenmesi, birincil korunma uygulamalarını kapsamaktadır. • Bunun için hastalığın oluşumunda etkili olan bireysel ve çevresel faktörler bilinerek kontrol altına alınmalıdır. • Birincil korunmanın; sağlığın geliştirilmesi ve sağlığın korunması olmak üzere iki aşaması bulunmaktadır.
Sağlığın Geliştirilmesi • Sağlığın geliştirilmesi, yaşlının genel sağlık ve iyilik durumunun iyileştirilmesini amaçlar. • Bu temelde; sağlığın sürdürülebilmesi için gerekli potansiyelin sağlanmasına ve kronik hastalık durumlarına ait etkilerin en alt düzeye indirilmesine bağlıdır. • Hemşire bakım verdiği yaşlıların sağlıklı yaşam ilkelerine uyması için sağlık eğitimi ve danışmanlık yapmalıdır.
Sağlığın Korunması • Yaşlının sağlığını olumsuz yönde etkileyebilecek herhangi bir etkenin bireyi etkilemesinden önce alınan özel koruyucu önlemlerdir. • Özel koruyucu önlemlerin etkinliği uygulamaların yaygınlığı oranında artar.
Yaşlılarda birincil koruma uygulamaları aşağıdakileri içermektedir: • • • Kaza ve yaralanmalardan korunma Yeterli ve dengeli beslenme Bulaşıcı hastalıkları en alt düzeye indirme Olumlu bir çevre oluşturma Kişisel hijyen önlemleri alma Bağışıklama Eğitim ve danışmanlık yapma Yaşlıların yalnızlıktan korunması Fiziksel aktivite ve düzenli egzersiz yapılması
• Sigara içilmemesi, aşırı alkol kullanımından kaçınılması, uyuşturucu ve bağımlılık yapıcı her türlü maddenin kullanılmaması • Stresle başa çıkma • Destekleyici ve tatminkar kişilerarası ilişkiler, sosyal destek • Yeterli süre uyku ve dinlenme • Ağız ve diş sağlığının korunması
Yaşlılarda bağışıklama; • 10 yılda bir tetanoz toksoidi • Her yıl eylül ve ya ekim aylarında influenza aşısı • 5 yılda bir pnömokok aşısı uygulanması yaşlı bireylere önerilmelidir.
1. 2. İkincil (Sekonder) Koruma • Bu aşama yaşlı hastalarda sık görülen bazı hastalıkların erken tanı ve tedavilerini kapsar. • Hemşire yaşlı bireyin evine yaptığı ziyaretlerde ya da yaşlı sağlık merkezine geldiğinde yaşlılıkta görülebilecek hastalıkları erken dönemde tanılamak için sağlık öyküsünü almalıdır.
• Hemşire yaşlıyı değerlendirirken sistemlere yönelik bazı belirtilere dikkat etmelidir. Sistemlerdeki bu belirtiler önemli problemlerin erken tanılamasını kolaylaştıracağı için önemlidir. • Hastalıklara ait klinik belirti ve bulguların ortaya çıkmadığı hastalığın erken döneminde konulacak tanı hastalıklardan korunma yollarından biridir.
• Yaşlı Bireylerde Taraması Yapılan Hastalıklar Hastalık Tarama Yöntemi Hipertansiyon Kan basıncı ölçümü Kalp damar hastalıkları Göğüs ağrısı anketi, EKG Kronik akciğer hastalıkları Solunum fonksiyon testi, akciğer filmi Prostat kanseri Rektal muayene, Prostat spesifik antijen Meme kanseri Meme muayenesi, mamografi Kolon, rektum kanseri Diabetes mellitus Rektal muayene, dışkıda gizli kan, kolonoskopi İdrar sitolojisi, kan şekeri ölçümü Serviks kanseri Pap smear
1. 3. Üçüncül (Tersiyer) Koruma • Sağlığın korunması ve geliştirilmesi, hastalıkların erken tanı ve tedavisine yönelik çabalara karşın, yaşlılıkla karakterize ve genetik faktörlerin etkisiyle ortaya çıkabilecek hastalıkları önlemek olası değildir. • Kronik hastalıklar ve yaşın ilerlemesi ile birlikte fonksiyonel kayıplar kaçınılmazdır. • Üçüncül koruma yaşlı bireylerde komplikasyonların oluşmasından korunmayı ve tekrarlayıcı durumları önlemeyi içerir.
Üçüncül korumanın dört spesifik alanı şunlardır: • • Yaşlı bireyin sağlık durumunu izlemek Yaşlı bireyin palyatif bakımını yapmak Yaşlı bireyin yaşam sonu bakımını yapmak Yaşlı bireyin bakım vericisinin ve aile üyelerinin eğitimini yapmak
2. İkinci Basamakta Yaşlı Bakımı • Yaşlı bireyler, diğer yaş gruplarına göre daha fazla sağlık sorununa sahip oldukları içinde hastanede akut veya kronik sağlık sorunları nedeniyle yatışları daha fazladır. • Yaşlı bireye ikinci basamakta bakım verecek hemşirenin fiziksel, psikolojik ve sosyo-ekonomik bakış açısı ile yaşlı bireye bir bütün olarak yaklaşması gerekir.
• Hemşireler yaşlı bireylerde hemşirelik bakım kalitesini artırıcı uygulamalarını geliştirmelidirler. • Yaşlı hastaya bakım verecek hemşire, hastanın sağlık bakım gereksinimlerini tanılama ve bireye özgü bakımı planlamada sistematik hemşirelik yaklaşımı olan hemşirelik süreci doğrultusunda uygulamalar yapar. 1. 2. 3. 4. 5. Veri toplama Hemşirelik tanılaması Planlama Uygulama Değerlendirme
3. Üçüncü Basamakta Yaşlı Bakımı • Bu aşamada rehabilitasyon öncelik taşımalıdır. • Fizik tedavi kurumları ya da üniteleri ile yapılacak işbirliği, yaşlıların günlük yaşam aktivitelerini sürdürebilmelerinde kolaylıklar sağlayacaktır. • Ayrıca hazırlanacak programlar yaşlı bireye sosyal ve duygusal yönden de destek verebilecek nitelikte olmalıdır.
• Geriatrik rehabilitasyonda, hemşirelerin ve diğer profesyonellerin, yaşlı kişi ve ailesine en büyük yardımları yaşam kalitesinde değişim yapmakla gerçekleşir. • Yaşlı kişiler için rehabilitasyonun amaca ulaşabilmesi için fiziksel, mental ve psikososyal problemlerin ayrıntılı olarak bilinmesi gerekir. Bu nedenle tıbbi değerlendirme yanında yaşlı kişinin fiziksel, fonksiyonel, sosyal açıdan hangi seviyede olduğunun değerlendirilmesi önemlidir.
SONUÇ • Sonuç olarak yaşlı bireyin hemşire tarafından doğru bir şekilde fiziksel, çevresel ve psikososyal açıdan değerlendirilmesi; uygun bakım ve rahabilitasyon programlarının planlanması ve uygulanması sonucunda yaşam kalitesi artmış ve bağımsızlık seviyesi yükselmiş yaşlı bireyler oluşur.
KAYNAKÇA • • Olgun, N. , Aslan Eti, F. , Yücel, N. , Öntürk Kan, Z. , & Laçin, Z. (2013). Yaşlıların sağlık durumlarının değerlendirilmesi. Güler, G. , Güler, N. , Kocataş, S. , & Akgül, N. (2009). Yaşlıların sağlık bakım gereksinimleri. Cumhuriyet Tıp Dergisi, 31(4), 367 -373. Özdemir, L. , Akyar, N. , Hemşireler için geliştirilen yaşlı değerlendirme formu ve geriatrik sorunlar, Türk Geriatri Dergisi, 2005, 8 (2) : 97 -100. Bodur , S. , Dayanır, D. , Aile içi Bakım Vericileri Eğitmenin Bağımlı yaşlıların evde Bakım Kalitesine Etkisi, Selçuk Üniversitesi Tıp Dergisi, 2006, 22(4), 149 -158. Karadokovan, A. , Yaşlı Sağlığı ve Bakım, Yaşlılığa genel bakış, Özyurt matbacılık, Ankara, 2016, 9 -11 Erci, B. , Halk Sağlığı Hemşireliği, Yaşlı Sağlığı, Güler Matbacılık, Elazığ, 2. Baskı, 2016, 177 -184. Erci, B. , Halk Sağlığı Hemşireliği, Yaşlı Sağlığı, Fırat Matbacılık, Ankara, 2009, 133 -155.
- Slides: 41