ONDOKUZ MAYIS NVERSTES LSANST ETM BLMLER HEMRELKTE TEMEL

ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ LİSANÜSTÜ EĞİTİM BİLİMLERİ HEMŞİRELİKTE TEMEL KAVRAM VE İLKELER 1 EBH 618 Doç. Dr. Birsen ALTAY

2 ANKSİYETE VE STRES Doç. Dr. Birsen ALTAY Hafta- 4 Kasım, 2020

3 • AMAÇ Anksiyete ve stres kavramlarını tanımlayabilmek ve uygun baş etme stratejileri ve bakımı planlayabilmek

4 • ÖĞRENİM HEDEFLERİ Anksiyete nedir, stres nedir, tanımlayabilir. Anksiyete ve stres belirtilerini bilir. Uygun baş etme stratejilerini bilir. Gerekli bakımı planlayabilir.

5 • KONU İÇERİĞİ 1. ANKSİYETE 2. STRES 3. ANKSİYETE VE STRESLE BAŞETME YÖNTEMLERİ VE HEMŞİRELİK BAKIMI 4. KAYNAKLAR

6

7 • ANKSİYETE Anksiyete sözcüğü ilk kez Freud tarafından kullanılmıştır. Köken olarak sıkışma anlamına gelen ‘angh’ kelimesinden gelmektedir. Yapılan epidemiyolojik çalışmalar, çocuk ve ergen psikiyatrisinde anksiyete bozukluklarını yaygınlığının yüksek olduğunu göstermektedir(Kessler, 2007 ). Kessler, a. g. e. , 2007

8 • ANKSİYETE Korku ve endişe ile karakterize olan anksiyete her yaşta yaygındır. Bir kişi stres kaynağı ile baş edemediğinde endişe bir bozukluk haline gelir ve anksiyete, kişinin günlük yaşam aktivitelerine müdahale eder (Keogh 2014). Keogh J. Psychiatric and Mental Health Nursing Demystifed. Anxiety and Anxiety Disorders. 1 nd Ed. Mc Graw-Hill Education, USA, 2014, s. 88.

9 • ANKSİYETE Fiziksel ve zihinsel belirtileri olan anksiyete, birçok hastalıkta karşılan bir belirtidir. İnsanlarda farklı ruhsal ve duygusal çelişkiler sonucunda ortaya çıkan anksiyete farklı süre ve düzeyde yaşanabilmektedir. Bazı bireylerde normal sınırlarda yaşanırken bazılarında kısa süreli ya da uzun süreli yaşanmaktadır (Öz 2010, Özakkaş 2014). Öz F. Sağlık Alanında Temel Kavramlar. Yenilenmiş 2. Baskı, Mattek Matbaacılık Bas. Yay. Tic. Ltd. Şti. , Ankara, 2010, s. 130 -148. Özakkaş T. Anksiyete Bozuklukları ve Tedavisi. 1. Baskı, Acar Matbaacılık Prom. ve Yayın. San. ve Tic. Ltd. Şti. , 2014, s. 1 -4.

10 • ANKSİYETE Anksiyete hafif, orta, şiddetli ve panik olmak üzere dört farklı düzeyde yaşanabilmektedir. HAFİF ORTA ŞİDDETLİ PANİK Öz F. Sağlık Alanında Temel Kavramlar. Yenilenmiş 2. Baskı, Mattek Matbaacılık Bas. Yay. Tic. Ltd. Şti. , Ankara, 2010, s. 130 -148. Özakkaş T. Anksiyete Bozuklukları ve Tedavisi. 1. Baskı, Acar Matbaacılık Prom. ve Yayın. San. ve Tic. Ltd. Şti. , 2014, s. 1 -4.

11 • ANKSİYETE Hafif Düzey Anksiyetede; bireyin enerjisinde artışa neden olan çok az bir gerilim mevcuttur. Detaylara ilgi, etkin problem çözme becerileri, çevreye duyarlılık, kendine güven artmıştır. (Öz 2010, Gorman ve ark 2014, Tambağ ve Kaykunoğlu 2017). Tambağ H, Kaykunoğlu M. Kanser Hastalarında Yaşanan Anksiyeteyi Ele Almada Konsültasyon Liyazon Psikiyatri Hemşiresinin Rolleri. Türkiye Klinikleri Psikiyatri Hemşireliği Özel Dergisi, 2017, 3(1): 27 -31

12 • ANKSİYETE Orta Düzey Anksiyetede; bireyin dikkat ve gerginliği artmıştır. Kendisi için önemli konulara yoğunlaştığından dolayı çevresel ayrıntıların daha az farkındadır. Çarpıntı, ağız kuruluğu, sıkça beden pozisyonlarında değişim, ses tonunda değişim, konuşmanın hızlanması, artan kalp atımı, kas gerginliği ve solunum hızı gibi değişimler gözlenebilir. (Öz 2010, Gorman ve ark 2014, Tambağ ve Kaykunoğlu 2017). Tambağ H, Kaykunoğlu M. Kanser Hastalarında Yaşanan Anksiyeteyi Ele Almada Konsültasyon Liyazon Psikiyatri Hemşiresinin Rolleri. Türkiye Klinikleri Psikiyatri Hemşireliği Özel Dergisi, 2017, 3(1): 27 -31

13 • ANKSİYETE Şiddetli Düzey Anksiyetede; dikkatini toplamada yetersizlik, seçici dikkatsizlik, kontrolünü kaybetme korkusu, neden sonuç ilişkisi kuramama, mide bulantısı, daralan kavrama alanı, baş dönmesi, karıncalanma hissi, gözbebeklerinin büyümesi gibi değişimler gözlenebilir(2010, Gorman ve ark 2014, Tambağ ve Kaykunoğlu 2017). Tambağ H, Kaykunoğlu M. Kanser Hastalarında Yaşanan Anksiyeteyi Ele Almada Konsültasyon Liyazon Psikiyatri Hemşiresinin Rolleri. Türkiye Klinikleri Psikiyatri Hemşireliği Özel Dergisi, 2017, 3(1): 27 -31

14 • ANKSİYETE Panik Düzey Anksiyetede; olaylar arası bağlantı kuramayan birey çevresinde olup biteni kavrayamaz. Nefes darlığı, boğulma hissi, göğüs ağrısı, kusma, ölüm korkusu, aklını yitirme korkusu, görsel alanın bozulması, tutarsız konuşma gibi değişimler gözlenmektedir. Birey kriz aşamasında olup kesinlikle profesyonel yardım gerekmektedir (Öz 2010, Gorman ve ark 2014, Tambağ ve Kaykunoğlu 2017). Tambağ H, Kaykunoğlu M. Kanser Hastalarında Yaşanan Anksiyeteyi Ele Almada Konsültasyon Liyazon Psikiyatri Hemşiresinin Rolleri. Türkiye Klinikleri Psikiyatri Hemşireliği Özel Dergisi, 2017, 3(1): 27 -31

15 • ANKSİYETE Mental bozuklukların tanısal ve sayımsal el kitabı, beşinci baskısı (DSM-V) anksiyete bozukluklarını şu şekilde bildirir: Ayrılma anksiyete bozukluğu, seçici mutizm, özgül fobi, toplumsal anksiyete bozukluğu (sosyal fobi), panik bozukluğu, agorafobi, yaygın anksiyete bozukluğu, maddenin/ilacın yol açtığı anksiyete bozukluğu, başka bir sağlık durumuna bağlı anksiyete bozukluğu, tanımlanmış diğer bir anksiyete bozukluğu, tanımlanmamış anksiyete bozukluğu (APA 2013).

16 • ANKSİYETE Anksiyete bozuklukları sık görülen psikiyatrik tanı gruplarından olup, yaşam boyu yaygınlıkları %13 - %29 arasında bildirilmektedir. Kadınlarda (yaşam boyu yaygınlık %30, 5), erkeklere(yaşam boyu yaygınlık %19, 2) göre anksiyete bozuklukları daha sık görülmektedir. En sık görülen anksiyete bozukluğu özgül fobiler olup, ikinci sırada Sosyal anksiyete bozukluğu gelmektedir. Anksiyete bozukluklarının ortaya çıkma yaşı erken olup, ortaya çıkma riskinin en yüksek olduğu dönem 10 -25 yaşlar arası olarak belirtilmektedir (Güler, 2009). Güler, a. g. e. , 2009.

17 • ANKSİYETE Anksiyete doğal bir insan tepkisi ve uyarlanabilir uyarı mekanizması olsa da, durumun kontrol edilemeyen ve aşırı belirgin olması patolojik bir rahatsızlığa dönüşebilir. Arda Öztürk, Manisa Celal Bayar Üniversitesi Beden Eğitimi Ve Spor Yüksekokulu Öğretmenlik Programı Öğrencilerinin Durumluk Ve Sürekli Kaygı Düzeyleri İle Akademik Başarıları Arasındaki İlişki, Pamukkale Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Denizli, 2008, s. 48.

18 • ANKSİYETE Bireyler anksiyete ile baş edebilmek için; içe dönme, dışa vurma, bedene yansıtma, kaçınma ve sorun çözme yöntemlerini kullanırlar. İçe dönmede birey, anksiyetenin yaratmış olduğu rahatsız edici duygu ve düşüncelerden dolayı içe kapanır; dışa vurmada anksiyetenin neden olduğu gerginliği öfke patlamaları ile dışarı yansıtır; bedene yansıtmada anksiyete kaynaklı bedende sürekli bir ağrı ve rahatsızlık hissedilir; kaçınmada anksiyeteyi artıracak olay ve ya durumlardan mümkün olduğunca kaçma gelişir; sorun çözmede ise, anksiyeteyi ortadan kaldırmak için sürekli çözüm yolları ararlar. Arda Öztürk, Manisa Celal Bayar Üniversitesi Beden Eğitimi Ve Spor Yüksekokulu Öğretmenlik Programı Öğrencilerinin Durumluk Ve Sürekli Kaygı Düzeyleri İle Akademik Başarıları Arasındaki İlişki, Pamukkale Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Denizli, 2008, s. 48.

19 • STRES Stres kelimesi, Latince “estrictia” kökünden gelir. 17. yüzyılda dert, keder, bela ve felaket gibi anlamlarda kullanılmasına rağmen; 18 ve 19. yüzyıllarda kavrama yüklenen anlam değişmiş ve güç, baskı ve zor gibi anlamlarda objeye, kişiye ya da ruhsal yapıya yönelik kullanılmıştır. Stresin; yüklemek, zorlamak, baskılamak, germek, bastırmak ve zor gibi anlamları vardır. Özbekçi, a. g. e. , 1989

20 • STRES Selye (1936), yılında stresi bedene yüklenilen bir isteme karşı bedenin gösterdiği tepki şeklinde tanımlarken; Konter (1996), stresi çevreden gelen istemlere karşı bedenin verdiği aşırı reaksiyon olarak ifade etmiştir. Selye(1936), stresi yaşamın kaçınılmaz bir parçası olarak kabul etmekte; belli düzeylerdeki stresin kişinin bedensel ve ruhsal işlevlerini yerine getirmelerinde, karşılaştıkları sorunları çözmede gerekli ve önemli olduğunu ifade ederken, bu düzeyin artmasıyla da olumsuz etkilerinin gelişebileceğini belirtmiştir. Erkut Konter, Sporda Stres ve Performans Kuramlar ve Kontrol Etme Teknikleri, İzmir: Saray Medikal Yayıncılık. 1995.

21 • STRES Stresi meydana getiren olaylara” stres vericiler” ya da stressörler denilmektedir. Bu olaylara bireyin fizyolojik ve psikolojik düzeyde verdiği tepkilerde stres olarak ifade edilir. Organizma stres oluşturan bu tehdit ve zorlanmalar karşısında kendini korumaya alarak, bir tepki zincirini harekete geçirmektedir. Tehlike karşısında” savaş ya da kaç” diye adlandırılan bir cevap ortaya koyar. Erkut Konter, Sporda Stres ve Performans Kuramlar ve Kontrol Etme Teknikleri, İzmir: Saray Medikal Yayıncılık. 1995.

22 • STRES

23 • STRES Canlı bu tehlike ile başa çıkamayacağını anladığı an bu ortamdan uzaklaşır ya da tehlike ile başa çıkacağına inandığı an savaşır ve böylelikle yeni duruma uyum sağlar. Stres karşısında bozulan dengenin yeniden kurulması için yeni duruma uyum sağlaması gerekir. Bu nedenle stres tepkisi “Genel Uyum Belirtisi” olarak ta anılır. Baltaş & Baltaş, a. g. e. , 2003.

24 • STRES Genel Uyum belirtisinin alarm reaksiyonu, direnç dönemi ve tükenme dönemi olmak üzere üç basamağı bulunmaktadır. • ALARM DÖNEMİ • DİRENÇ DÖNEMİ • TÜKENME DÖNEMİ

25 • STRES ALARM REAKSİYONUNDA • Alarm reaksiyonunda; organizma stres karşısında şoka girer ve bunun ardından başa çıkabilmek için aktif fizyolojik girişimlerde bulunur amaç mücadele ederek ya da kaçarak organizmayı korumaktır. DİRENÇ DÖNEMİNDE • Vücudun direnci normalin üstüne çıkar Baltaş & Baltaş, a. g. e. , 2003. TÜKENME DÖNEMİNDE • Organizmada geri dönüşü olmayan hasarlar oluşmuştur

26 • STRES

27 • STRES Alarm döneminde; stres etmeni ile karşılaşma sonucunda hipotalamo- hipofizer sistem ve otonom sempatik sistem uyarılır. Etmen çok güçlü ise birey birkaç saat/gün içinde ölebilir. Alarm dönemini geçen organizma etmene uyum göstermeye başlamıştır ve böylece direnç dönemi başlar Temel Alper Karslı, İrem Anlı, Edt: Yrd. Doç Dr. Alper Karslı, Sağlık Psikolojisinde Seçme Konular. Nobel Matbaacılık, İstanbul, 2011.

28 • STRES Direnç döneminde; stres etmeni varlığını sürdürmesine karşı, organizma normalin üstünde dirençli durumdadır. Direnç dönemi etmenin gücüne, bedenin enerjisine ve bedenin adaptasyon yeteneğine bağlıdır. Adaptasyon enerjisinin ani tükenmesi ile birlikte üçüncü dönem başlar. Recep Tümerdem, Dicle Üniversitesi Eğitim Fakültesi ve Fen Edebiyat Fakültesi Kimya Son sınıf öğrencilerinin kaygılarını etkileyen etmenler. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi. www. e-sosder. com ISSN: 1304 -0278 Bahar-2007, C. 6 S. 20 (32 -45).

29 • STRES Tükenme döneminde; stres oluşturan olay ciddi ve uzun sürerse organizma tükenir ve geri dönüşü olmayan izler gelişir. Bu süreçte alarm reaksiyonu yeniden belirir ve alarm tepkisinin bir sonucu olarak organizmanın adaptasyon enerjisi tamamen tükenmiş ise ölüm, değilse eğer çeşitli hastalık tabloları gelişir. Karslı & Anlı, a. g. e. , 2011.

30 • STRES Uzun süreli strese maruz kalmanın sonucunda; anksiyete, depresyon, post-travmatik stres bozukluğu gibi ruhsal hastalıklar gelişebilmektedir. Kişi olumsuz etkisi olan stresle karşılaştığında; fiziksel, zihinsel, duygusal ve sosyal belirtiler vermektedir: DUYGUSAL FİZİKSEL ZİHİNSEL Karslı & Anlı a. g. e. , 2011. SOSYAL

31 • STRES • Şiddetli ve uzun süreli baş ağrısı, uykusuzluk, yorgunluk, kilo artışı ya da kilo kaybı, göğüs ağrısı, baygınlık hissi, solunum ve sindirim sistemi sorunları, eklem ağrıları, çeşitli cilt sorunları, kardiyolojik sorunlar. • Duygu durum değişiklikleri, sürekli endişeli ve kaygılı olma, öfke, gerginlik, yaşamdan zevk alamama, suçluluk duygusu, güvensizlik, aşırı duyarlılık ve alınganlık. Fiziksel Belirtiler Duygusal Belirtiler Bruce Braham, Stres Yönetimi Ateş Altında Sakin Kalabilmek. V. Diker (çev. ), İstanbul: Hayat Yayınları, 1998.

32 • STRES • Karamsarlık, dalgınlık, dikkat ve konsantrasyon güçlüğü, kararsızlık, motivasyon eksikliği, muhakeme yeteneğinde bozulma, yaşama karşı kayıtsızlık ve ilgisizlik. • Kendisini insanlardan soyutlama, sorumluluklarını ve yapılması gereken işleri tamamlayamama, sigara, alkol alışkanlıklarında artış, çeşitli tikler, öfke kontrol problemi ve öfke patlamaları, aşırı ve uygunsuz tepkiler verme Zihinsel Belirtiler Davranışsal Belirtiler Bruce Braham, Stres Yönetimi Ateş Altında Sakin Kalabilmek. V. Diker (çev. ), İstanbul: Hayat Yayınları, 1998.

• ÖRNEK BİR ÇALIŞMA 33

34 Çalışmamızda DASÖ (Depresyon Anksiyete Stres Ölçeği) puan ortalaması 37, 75’ dir. Yaşam doyumu puan ortalaması 21, 69’ dur.

35 Öğrencilerimizdeki anksiyete alt ölçeği puan ortalaması 11, 17 dir. Cinsiyete göre bakıldığında; kızlardaki anksiyete alt ölçeği puan ortalaması 11, 33; erkeklerdeki anksiyete alt ölçeği puan ortalaması 10, 79 dur. Öğrencilerimizdeki stres alt ölçeği puan ortalaması 11, 05 dir. Cinsiyete göre bakıldığında; kızlardaki stres alt ölçeği puan ortalaması 15, 90 ; erkeklerdeki stres alt ölçeği puan ortalaması 14, 66 dır.

36 DASÖ(Depresyon anksiyete stres ölçeği) depresyon alt ölçeği, anksiyete alt ölçeği ve stres alt ölçeği ortalama puanları ile yaşam doyumu ölçeği puanları arasında negatif yönlü anlamlı bir ilişki bulunmuştur.

37 • STRES Göriş S. , Stres, Ovayolu N. , Ovayolu Ö. , Temel İç Hastalıkları Hemşireliği ve Farklı Boyutlarıyla Kronik Hastalıklar, 2. Baskı, Adana, Çukurova Nobel Tıp Kitapevi, 2017, 36 -38.

38 • ANKSİYETE VE STRESLE BAŞETME YÖNTEMLERİ VE HEMŞİRELİK BAKIMI Hemşire, bireylerin hem stresle hem anksiyeteyle baş etmelerini kolaylaştırmak hem de sağlıklarını yükseltmek amacıyla enerjilerini olumlu şekilde kullanmalarını sağlayacak uygulamalara yönlendirmeleri gerekmektedir(Aşti, 2012). Aşti N: Stres ve Yönetim: Aşti TA, Karadağ A. (editörler). Hemşirelik Esasları Hemşirelik Bilim ve Sanatı. İstanbul, Akademi Basın, 2012, s. 1116 -1130.

39 • ANKSİYETE VE STRESLE BAŞETME YÖNTEMLERİ VE HEMŞİRELİK BAKIMI Stres ve anksiyete ile baş etmede ilaç tedavisi, psikoterapi ve nonfarmakolojik yöntemler kullanılmaktadır. UYKU TAMAMLAYI CI VE DESTEKLEYİ Cİ YÖNTEMLER BESLEN ME MEDİTASY ON Nonfarmakoloji k Yöntemler ZAMAN YÖNETİMİ HAYAL KURMA EGZERSİZ Göriş S. , Stres, Ovayolu N. , Ovayolu Ö. , Temel İç Hastalıkları Hemşireliği ve Farklı Boyutlarıyla Kronik Hastalıklar, 2. Baskı, Adana, Çukurova Nobel Tıp Kitapevi, 2017, 36 -38.

40 • ANKSİYETE VE STRESLE BAŞETME YÖNTEMLERİ VE HEMŞİRELİK BAKIMI Sonuç olarak stres ve anksiyete, her bireyin hayatının herhangi bir döneminde deneyimlediği, homeostazisini bozan ve rahatsızlık veren bir durumdur. Özellikle uzun süren stres ve anksiyete durumlarında ve etkin baş edilemediğinde organizma birçok hastalığa yatkın hale gelmektedir. Bu doğrultuda sağlık profesyonellerinin özellikle de hemşirelerin, bu bireylere holistik bakım anlayışı çerçevesinde yaklaşması ve stresi azaltmaya yönelik uygun(özellikle nonfarmakolojik) girişimleri planlaması önem taşımaktadır. Göriş S. , Stres, Ovayolu N. , Ovayolu Ö. , Temel İç Hastalıkları Hemşireliği ve Farklı Boyutlarıyla Kronik Hastalıklar, 2. Baskı, Adana, Çukurova Nobel Tıp Kitapevi, 2017, 36 -38.

41 v MERYEM KIRMIZI

4. KAYNAKLAR 42 Kessler, a. g. e. , 2007 Keogh J. Psychiatric and Mental Health Nursing Demystifed. Anxiety and Anxiety Disorders. 1 nd Ed. Mc Graw-Hill Education, USA, 2014, s. 88. Öz F. Sağlık Alanında Temel Kavramlar. Yenilenmiş 2. Baskı, Mattek Matbaacılık Bas. Yay. Tic. Ltd. Şti. , Ankara, 2010, s. 130 -148. Özakkaş T. Anksiyete Bozuklukları ve Tedavisi. 1. Baskı, Acar Matbaacılık Prom. ve Yayın. San. ve Tic. Ltd. Şti. , 2014, s. 1 -4. Tambağ H, Kaykunoğlu M. Kanser Hastalarında Yaşanan Anksiyeteyi Ele Almada Konsültasyon Liyazon Psikiyatri Hemşiresinin Rolleri. Türkiye Klinikleri Psikiyatri Hemşireliği Özel Dergisi, 2017, 3(1): 27 -31 Güler, a. g. e. , 2009. Arda Öztürk, Manisa Celal Bayar Üniversitesi Beden Eğitimi Ve Spor Yüksekokulu Öğretmenlik Programı Öğrencilerinin Durumluk Ve Sürekli Kaygı Düzeyleri İle Akademik Başarıları Arasındaki İlişki, Pamukkale Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Denizli, 2008, s. 48 Özbekçi, a. g. e. , 1989

4. KAYNAKLAR 43 Erkut Konter, Sporda Stres ve Performans Kuramlar ve Kontrol Etme Teknikleri, İzmir: Saray Medikal Yayıncılık. 1995. Baltaş & Baltaş, a. g. e. , 2003. Temel Alper Karslı, İrem Anlı, Edt: Yrd. Doç Dr. Alper Karslı, Sağlık Psikolojisinde Seçme Konular. Nobel Matbaacılık, İstanbul, 2011. Recep Tümerdem, Dicle Üniversitesi Eğitim Fakültesi ve Fen Edebiyat Fakültesi Kimya Son sınıf öğrencilerinin kaygılarını etkileyen etmenler. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi. www. e-sosder. com ISSN: 1304 -0278 Bahar-2007, C. 6 S. 20 (32 -45). Karslı & Anlı, a. g. e. , 2011. Bruce Braham, Stres Yönetimi Ateş Altında Sakin Kalabilmek. V. Diker (çev. ), İstanbul: Hayat Yayınları, 1998. Göriş S. , Stres, Ovayolu N. , Ovayolu Ö. , Temel İç Hastalıkları Hemşireliği ve Farklı Boyutlarıyla Kronik Hastalıklar, 2. Baskı, Adana, Çukurova Nobel Tıp Kitapevi, 2017, 36 -38. Aşti N: Stres ve Yönetim: Aşti TA, Karadağ A. (editörler). Hemşirelik Esasları Hemşirelik Bilim ve Sanatı. İstanbul, Akademi Basın, 2012, s. 1116 -1130.