ONDOKUZ MAYIS NVERSTES LSANSST ETM ENSTTS CORAFYA ANABLM
ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ LİSANSÜSTÜ EĞİTİM ENSTİTÜSÜ COĞRAFYA ANABİLİM DALI TÜRKİYE’DE SANAYİ VE KURULUŞ YERİ ŞARTLARI Dr. Öğr. Üyesi Fatih ALTUĞ
Ekonomik Coğrafyada Değişen Yaklaşımlar -1 2
• Tarih boyunca ekonomik coğrafya, nüfus ile ekonomi ve kaynaklar arasındaki ilişkileri, • İnsanların hayatlarını kazanmaları bakımından yerden yere olan farklılıkları ve benzerlikleri, • Ekonomik faaliyetlerin yer seçiminde tercihleri belirleyen faktörleri, • Bölgesel uzmanlaşmalar ve bu uzmanlaşmaların yarattığı ticari akışların nedenlerini, • Ekonomik kalkınma ve hayat standartlarındaki farklılıkların açıklanması gibi çok sayıda konu üzerinde durmuştur. 3
• Bu konuların incelenmesine olan yaklaşımlar ve bunları açıklamak üzere geliştirilen teoriler ve yöntemler/metodoloji ise ekonomik coğrafyanın tarihi dönemleri içinde değişime uğramıştır. • Ekonomik coğrafyadaki bu gelişmeler ekonomik faaliyet türleri, nüfus artışı, mekansal gelişme gibi faktörlere bağlı olarak değişmiştir. 4
• Ekonomik coğrafya, 1880 -1900 yılları arasında, modern toplumsal bilimlerle birlikte, ticari coğrafyanın sağladığından daha analitik ve daha açıklayıcı bir bilim dalı haline gelmiştir. • Ekonomik coğrafyanın bu başarısı 1900 -1930’lar arasında hakim olan çevresel determinizmle sona ermiştir. • Daha sonraki 25 yılda ise ekonomik faaliyetlerin mekansal farklılaşması bölgesel ve sistematik coğrafya perspektifinden incelenmiştir. • Bu bakış açısına korumacılık ve yerkürenin kaynaklarının akıllıca kullanması eşlik etmiştir. 5
• İkinci Dünya Savaşı sırasında coğrafyanın istenilen bilgileri üretememesi onu yaklaşım ve metodolojik olarak özeleştiri yapmasına neden olmuştur. • 1950’lerle birlikte pozitif bilimlerin etkisi altına giren coğrafya ve ekonomik coğrafyada pozitivist devrim gerçekleşmiştir. • 1970’lerdeki toplumsal hareketler, modernizmden postmodernizme geçiş sancıları, halihazırdaki bütün bilimleri bu olayların nedenlerini açıklamakta çaresiz bırakmış, bu çaresizlik bilim dünyasında paradigma krizi olarak kavramsallaşmıştır. • İşte bu dönemde ekonomik coğrafya da bu krize girmiş ve çeşitli akımların etkisi altına girmiştir. 6
Ekonomik Coğrafya Yaklaşımları İçin 5 Farklı Analitik Çerçeve 1 - Coğrafyaların tarihsel özgünlüğü: Mekan çalışmaları zaman çalışmalarından ayrılamaz. Geçmişte alınan kararlar bugünü etkilemektedir. 2 - Özellikle küresel kapitalist ekonominin yükselmesiyle bölgelerin karşılıklı bağıntılılığı: Her yer, yerler sisteminin bir parçasıdır. 3 - İç içe geçmiş fiziksel ve beşeri sistemler: İnsan eylemleri her zaman biyofiziksel bir çevrede meydana gelir 4 - Mekansal ve sosyal ilişkilerin yaratımında günlük yaşam ve kültürün önemi: Kültür, ekonomik coğrafyanın temelidir. 5 - Sosyal yapıların ve onların mekansal görüntülerini anlamanın merkeziliği: Sosyal ilişkiler coğrafyaların ve toplumların anlaşılmasında gerekli bir başlangıç noktasıdır. 7
Ekonomik Coğrafya Yaklaşımları 1 -Geleneksel Ekonomik Coğrafya ve Ampirist Yaklaşım: 1889 -1955 A- Ticari coğrafya: çevresel determinizm (1889 -1920) B- Bölgesel coğrafya: alansal farklılaşma (1920 -1955) 2 - Mekansal Analiz ve Pozitivist Yaklaşım: 1955 -1975 3 - Yapısalcı Marksizm ve Politik Ekonomi Yaklaşımı: 1975 -1995 4 - Kurumsal/Kültürel Dönüşüm ve Postyapısalcı/Postmodernist Yaklaşım: 1995 -2010 8
Geleneksel Ekonomik Coğrafya ve Ampirist Yaklaşım: 1889 -1955 Yapısalcı Marksizm ve Politik Ekonomi Yaklaşımı: 19751995 Mekansal Analiz ve Pozitivist Yaklaşım: 1955 -1975 Kurumsal/Kültürel Dönüşüm ve Postyapısalcı/Postmodernist Yaklaşım: 1995 -2010
1 - Geleneksel Ekonomik Coğrafya ve Ampirist Yaklaşım 10
• Modern ekonomik coğrafyanın kökleri 1880’lere kadar gitmektedir ki diğer bütün bilim dallarının bağımsızlığını ilan ettiği döneme karşılık gelir (Bknz, C. P. Snow, İki Kültür, Tübitak Yayınları). • 19. yy’dan önce de ekonomik coğrafya vardı ve hatta sömürgecilik dönemi coğrafyanın en popüler ve zirvede olduğu döneme karşılık gelir. • Fakat bu dönemde coğrafya ve ekonomik coğrafya tasviri bir bilimdi. • Yani bilimin temel unsuru olan açıklama prensibini henüz kullanmıyor, ekonomik faaliyetler ve bölgeler arasındaki ilişkileri nedensellik temelinde açıklamıyordu. 11
• 19. yy’a kadar ekonomik coğrafya yeryüzündeki çeşitli çevreler ve bu bölgelerde yaşayan halklar ile ilgili betimsel bilgiler veriyordu. • Yani coğrafyacılar bu dönemde yerlerin bilgisini topluyor, düzenliyor ve bu bilgilerin yayılmasını ile uğraşıyorlardı (National Geographic, Atlas, Gezi vs. ). • Esas amaç bilginin envanterini çıkarmaktı, ki bununla ilgili olan felsefi yaklaşım ampirizm/empirisizm idi. • Empirisizme göre, tüm bilginin kaynağı deneye dayanır ve bu yüzden de doğru metodoloji gözlem ve mülakattır. • Hesaplamalar, gözlemciye duyulan güvenden dolayı doğru kabul ediliyordu 12
• Gerçekten de coğrafyacılar ya da gözlemcilerin seçtikleri bilgiler ya da yaptıkları hesaplamalar kesin olarak doğru ve geçerli midir? • Eğer fiziki kavramlar bağlamında bu soruyu değerlendirirsek bu sorunun cevabı evet olabilir. Çünkü fiziki unsurlar ve kavramlar evrensel niteliğe sahiptirler. • Fakat olaylarda rolü olan unsurların tamamı ile ilgili olan açıklayıcı terimler nadiren belli bir yargıdan ve gözlemcinin ideolojisini ya da öznel yargısını yansıtmaktan uzak kalacaktır. • Bu yüzden öznel yargılar içeren bu tür bilgiler geçmişte genellikle tüccarların arzularına cevap verebilecek ya da ideolojik olarak kendisinin diğerlerinden üstün olduğuna karar veren bir toplumun merakını giderecek bilgiler olmuştur. 13
A- Ticari Coğrafya Dönemi • Ticari Coğrafya, Batı Avrupalı devletlerin dünyadaki hegemonyalarını artırmak için dünyanın kaynakları, nüfusları ve bölgeleri ile ilgili bilgilere ihtiyaç duymaları ile başlamıştır. • Ticari Coğrafya alanında ilk kitaplardan biri olan ve modern coğrafyanın gelişmesinde ilk rol oynayanlardan birisi olan Bernard Varenius tarafından yazılmıştır (Amsterdamlı tüccarlara bilgi sağlamak için) • Hollandalı denizcilerin keskin gözlemlerine dayanan bu kitabı Uzakdoğu ile ilgili olan kitap izlemiştir. BİLGİ NOTU: 19. yy’ın sonlarında Avrupalı devletlerin sanayilerine hammadde bulmak amacıyla denizaşırı topraklara ilgi duyması ve varolanları değerlendirmede coğrafyacılar önemli roller üstlenmişlerdir. Bu nedenle coğrafya derneklerinin sayısı hızla artmıştır. 1865 yılında 16 olan coğrafya dernek sayısı 20 yıl içinde 94’e çıkmıştır. 14
• Varenius’u Gordon, Guthrie ve morse izlemiş, bu kitaplar yazarları için adeta ödüle dönüşmüştür (yok satmış ), (aynı zamanda ilk eğitim kitapları). • Bu kitapların ortak özelliği (ki dönemin bilimin pratiğini yansıtır), tüccar ve devlet adamlarının gezi ve gözlemlerine dayanmasıdır. Yani analitik ve açıklamaya dayanan modern bilimin gereklerinden uzak olmalarıdır. • 1880 -1900 arasında ise modern coğrafyaya uygun şekilde analitik çerçevedeki coğrafya bilim pratiği doğmuştur (1889 Chisholm’un bu çerçevede yazdığı kitabın (Handbook of Commercial Geography) baskısı hala yapılmaktadır). • Chisholm’dan sonra Cordwell (1891), Coner (1894) ve Lyde (1894), analitik ve açıklamaya dayalı modern ticari coğrafya kitapları yazmışlardır. 15
• Fakat Ticari Coğrafya’dan Ekonomik Coğrafyaya geçiş «ekonomik coğrafyanın görevi» makalesini 1882’de yazan Alman Götz sayesinde olmuştur (ekonomik coğrafya terimi ilk defa kullanılıyor). • Götz ve takipçileri ekonomik coğrafyacıları dünyanın gıda ve hammaddeleri hakkında bilgi sağlamaya ve farklı ülkelerin ekonomik sorunlarını anlamaya çağırıyorlardı. • Ekonomik coğrafyadaki bu akım 1920’lere kadar iyice kökleşmeye başlamış ve halen alanın en iyi dergisi olan Economic Geography dergisi 1925’te yayın hayatına başlamıştır. • Bu dönemde ekonomik coğrafyacılar her ne kadar teori ile ilgilenmeseler de kendilerini ekonomi ile bağlantılı görüyorlardı. 16
Çevresel Determinizm/Belirlenimcilik • Clarence Glacken (1967), insanın dünya ile ilgili şu üç soruyu eskiden beri ısrarla sorduğunu ifade eder. • - İnsan ve diğer canlılar için çok uygun yaşamsal koşullara sahip olan yerküre amaçlı olarak mı yaratıldı? • -Yerkürenin iklimi, reliefi, kıtaların biçimlenmesi, üzerinde yaşayan insanların ahlaki ve toplumsal yapısını etkilemiş midir ve insan kültürünün karakter ve yapısının oluşumunda bir etkisi var mıdır? • -Coğrafi bir ajan olarak insan uzun zamandır kullanımı sırasında doğayı saf durumundan hangi yollarla değişime uğratmıştır. 17
• Çevrenin insan üzerindeki etkisi, çevreye uyarlanma fikri, ırk ve kültür bakımından farklılıkların ortaya konulması Ortaçağ’da kullanılıyordu (İbn-i Haldun). • Bu görüş Carl Ritter tarafından 18. yy’a taşınmış daha sonra 1848’de Guyot, Ritter’in görüşlerini geliştirmiştir. • Çevreci fikrin temeli AAG’nin ilk başkanı W. Morris Davis tarafından 1906 yılında açıkça ortaya konmuştur: • ‘’Bir fikir, ancak inorganik kontrol ile buna organik tepkilerden biri arasındaki ilişkilerden bazılarını içerirse coğrafi niteliğe sahip olur’’. 18
• W. M. Davis’e göre insan toplumu fiziki çevreye uyum sağlayarak hayatta kalabilen bir organizmadır; bu yüzden de gelişme reçetesi çevre tarafından yazılmaktadır. • Davis’ten sonra determizmin en hararetli savunucusu Ellen Churchill Semple olmuştur: İnsan yeryüzünün bir üründür. • Medeniyetlerle iklim arasındaki en güçlü bağlantı Ellsworth Huntington tarafından kurulmuştur. • Huntington (1995), iklimin sağlık ve fiziksel ve zihinsel yeterlilik d üzerinde belirleyici rolü olduğunu düşünüyor; medeniyet ve nüfusun enerji, yeterlilik, bilgi ve yaratıcılığının bir sonucu olduğuna göre, iklim medeniyetlerin ilerleme ya da gerilemelerinde ANA KAYNAK oluyordu 19
• Darwinizm’e dayanan çevresel determinizm, 1920’lerde büyük tepkiyle karşılaşmıştır: doğa ile kültür arasında kurulan bağlantının ‘’en zalim’’ şekli olarak nitelendirilmiştir. • Bu dönemle birlikte coğrafyacılar, Almanların öncülüğünde bölgeselciliğe geçiş yapmışlardır 20
B- Bölgesel Coğrafya-Alansal Farklılaşma • Çevresel determizme ilk tepki 1907 yılında Hettner tarafından getirilmiştir: karşıya olunan durum belirlilikler değil, olanaklılıklardır. • Eğer çevre hakim unsur, insan ikincil ya da edilgen bir unsur ise coğrafi sentez bozulur. • Hettner, Kant’ın korografya kavramını koroloji olarak: yani bir yerde birbirlerine tabi olarak değil de, karşılıklı olarak düzenli bir biçimde bulunan fenomen kümesinin nedensel ilişkilerinin toplamının bilimsel açıklaması şeklinde yeniden formüle etmiştir. 21
• Böylece, bölgesel coğrafya (Länderkunde), coğrafyanın önemli bir parçası haline gelmiştir. • Olanakçılık ya da possibilizm olarak bilinen bu görüşe göre; ‘’kesinlilikler yok, olanaklar var’’. • Kültür ve doğanın birbirine bağımlılığı fikri, Fransız coğrafyacı Vidal de la Blache tarafından; • Tüm coğrafi ilerlemelerde egemen fikir mekansal bütünlük olmuştur: Parçaları birbiriyle eşgüdümlü, olayların belirli bir devreyi izledikleri ve içinde özel durumların birbiriyle ilişkili olduğu genel kurallara boyun eğdikleri bir bütün olarak yerküre kavramı 22
• Vidal, determinist savların, insan oğlunun doğal çevresini (doğal peyzaj) sosyal çevresine (kültürel peyzaj) karşıt biçimde düşünmenin ve bu iki çevreden birini diğerine hakim biçimde konumlandırmanın zayıflıklarına dikkat çekmiştir. • Vidal’e göre her bölge birbirine benzemeyen, yapay olarak biraraya getirilmiş, daha sonra da kendilerini ortak bir varoluşa uydurmuş şeylerin egemenlik alanıdır: MEKANSAL BİRİCİKLİK!!! • Fiziksel çevre insanı doğrudan doğruya kontrol edebilen bir faktör değil, özgürce çalışabileceği alanın sınırlarını ortaya koyar. • Bengston ve Van Royen: Çevredeki farklılıklar faaliyetlerde de farklılığa götürür; üretim faaliyetlerindeki farklılıklar çoğu kez çevredeki farklılıkların sonuçlarıdır. 23
Geleneksel Ekonomik Coğrafya ve Ampirist Yaklaşım- ÖZET • Bilginin toplanması, düzenlenmesi ve yayılması • Ampirist/deneyselcilik yaklaşım: Tüm bilgi deneye dayanır ve bu yüzden en doğru metodoloji gözlem ve mülakattır. • Ticari Coğrafya: Batı uluslarının ticari ilişkilerini ve imparatorluklarını dünyaya yaymak için dünyanın kaynaklarına ve bilgisine ihtiyaçları vardı ve coğrafyacılar buna hizmet etmiştir • Çevresel Determinizm: İnsan toplumu fiziki çevreye uyum sağlayarak hayatta kalabilen bir organizmadır. İnsan çevrenin bir ürünüdür. • Bölgesel Coğrafya: Yerlerin bilgisi, bölgelerin birbirlerinden olan farklarının incelenmesi. 24 Her bölge biriciktir, tektir. Tasviri coğrafya
- Slides: 24