ONDOKUZ MAYIS NVERSTES FENEDEBYAT FAKLTES CORAFYA BLM TRKYE
ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ FEN-EDEBİYAT FAKÜLTESİ COĞRAFYA BÖLÜMÜ TÜRKİYE SANAYİSİ VE KURULUŞ YERİ Dersin Öğretim Üyesi Dr. Öğr. Üyesi Fatih ALTUĞ
Türkiye’de Bölgeler Arası Sosyal ve Ekonomik Gelişmişlik Farkları
TÜRKİYE’DE BÖLGELERARASI FARKLILIKLARIN ORTAYA ÇIKIŞ NEDENLERİ Bu bölüm Dinler, 2005’ten yararlanılarak hazırlanmıştır.
• Bölgelerarası gelişmişlik farkı, ekonomik olarak gelişmeye başlayan her ülkenin karşılaştığı bir sorundur, yani ülkemize özgü bir durum değildir. • Cumhuriyetin kuruluşunda var olan bölgesel gelişmişlik farkı giderek artış göstermiştir. • Ülkemizde bölgesel gelişmişlik farklarının nedenleri: • 1 - Coğrafi Faktörler • 2 - Tarihsel Faktörler
1 - Coğrafi Faktörler/Çevresel Determinizm • İklim: Gelişmiş ülkelerin tamamı orta kuşakta ılıman bölgelerde, geri kalmış bölgeler ise tropiklerde; iklim ve tarım ilişkisi; iklim toprak verimliliği; iklim ve çalışma koşulları • Yeraltı zenginlikleri, doğal koşullar, topoğrafya, ulaşım, coğrafi konum, • ANCAK; kalkınma tarihi göstermiştir ki, az gelişmiş ekonomilerin gelişmesindeki en büyük engel onların hem kendi hem de sömürgecilikten kalan KURUMSAL yapıları olduğunu göstermiştir. • Fiziki faktörler özellikle ülke içindeki gelişmişlik farklarında daha etkilidir.
• Fiziki faktörlerin ülkemizde bölgelerarası gelişmişlik farklarını olumsuz yönde en fazla etkilediği bölge Doğu Anadolu Bölgesi’dir. • Topoğrafya: ortalama yüksekliği 1800 -2000 m. , yer şekilleri engebeli, ulaşım zor • İklim koşulları: Karlı gün sayısı fazla, sıcaklık ortalamaları düşük, kışlar uzun, yazlar kısa, bitki örtüsü cılız, • Ekili-dikili alanlar az, tarım olanakları kısıtlı • Sonuç: Türkiye Samsun-Adana hattının doğusu ve batısı arasında coğrafi koşullar olarak ikiye ayrılmış durumda, yani Batı Anadolu ile Doğu Anadolu arasındaki gelişmişlik farkının kök-nedeni coğrafya • Fakat!!!!
2 - Tarihsel Faktörler • A- Osmanlı Döneminde Bölgelerarası Gelişmişlik Farklarının Ortaya Çıkış Süreci: • Osmanlı Devletinin ekonomisi tarıma ve ticarete dayanıyordu. • 16. yy sonuna kadar iyi bir şekilde organize edilmiş toprak sistemi: MİR’İ arazi, sayesinde üretim devamlılık sağlanmış ve güçlü bir mali yapı oluşmuştur. • Fetihler ile topraklar genişlemiştir; fetihler hem dini hem ekonomik boyutuyla ele alınmalıdır.
• Tarım ve ticaret iyi bir şekilde örgütlenmiştir. • Devletin ekonomik gücü yerel kontrol ve organizasyon un kontrolü politikası nedeniyle muntazam aralıklarla dağılmış bölgesel yerleşme merkezlerine dayanıyordu: Başkent, bölgesel merkezler, pazar şehirleri, köyler Köyler Pazar Şehirleri Köyler Bölgesel Merkezler Köyler Pazar Şehirleri BAŞKENT Köyler Pazar Şehirleri Bölgesel Merkezler
• Sonuç olarak 16. yy’da çok geniş bir alana yayılmış olan Osmanlı devleti önemli coğrafi farklılıklara rağmen, bu kademeli örgütlenme sayesinde aralarında gelişme farkı olmayan bölgelerden oluşmaktaydı. • Ancak devlet sanayi devrimine kayıtsız kaldı. • Batı’nın ateşli silahlara dayalı ordu yapısı, Osmanlı’nın eyaletlerdeki askerleri merkez kışlalara çekmesi (yük) • Mir’i sistem bozuldu ve güvence altında olan köylü artık fakirleşmeye başladı. • Merkantalizmin etkisi ile fiyatlar hızla yükselmiş, nüfus patlamış, ekonomik sorunlar sosyal sorunları tetiklemiş ve Celali İsyanları
• 35 yıl süren isyandan bulunan halk toprağını terk etmiş ücra bölgelere yerleşmiş ve fakirliği tercih etmiş (Cumhuriyet döneminde 70. 000 yerleşme merkezinin bulunma nedeni). • Kırdan kaçanlar başta İstanbul olmak üzere bölgesel şehirlere göçmüş, işsizlik artmış ve bölgesel hiyerarşik sistem bozulmuştur. • 1838 İngilizlere Osmanlı sınırları içinde fabrikasyona dayalı ürünlerin satışına izin verilmesi Osmanlı ekonomisini çökertmiştir. • Bölgesel merkezler önemini kaybetmeye başlamış ve sanayileşmiş ülkelerle ulaşım bağlantısını sağlayan şehirler ön plana çıkmış, göç almış (Mersin, İzmir, Trabzon). • Doğu Anadolu’daki bölgesel kent ve pazarlar nüfuslarını koruyamamış, Batı Anadolu kentleri hızla büyümüş ve Anadolu’da bölgeler arası denge bozularak dengesizlik hızla artmıştır.
• 19. yy’da görülen bu dengesizliğin kökeni Batılı sanayileşmiş ülkelerin ürünleri karşısında el sanatlarına dayalı üretim tarzının rekabet edememesidir. • Osmanlı döneminde ortaya çıkan bölgesel dengesizlikler dış dinamiklerin doğurduğu ülkelerarası emperyalist ilişkilerin doğurduğu dengesizlikle ile açıklanabilir.
Osmanlı Devletinde Kişi Başına Düşen Milli Gelir (Kuruş) Bölge Adı 1907 1914 Doğu Trakya 837 1160 İstanbul ve Çatalca 1790 1934 Anadolu (Ortalama) 765 1018 Anadolu (Marmara, Ege, Akdeniz) 990 - Anadolu (İç ve Doğu And. ) 667 - Suriye 840 1130 Kudüs 999 1192 Irak 576 745 Ortalama 824 1072
Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Bölgelerarası Gelişmişlik Farkları • 13, 6 milyon nüfus 70 bin yerleşme merkezine dağılmış, • İstanbul ve İzmir dışında şehirsel fonksiyon gösteren kent yok, • Karayolları yetersiz, demiryollarının kontrolü yabancıların denetiminde, • Nüfusun % 80’i tarım ile uğraşıyor, • 1915 sanayi sayımına göre 282 sanayi tesisi var ve bunların 155 tanesi İstanbul’da, diğerleri İzmir, Bursa, Manisa, İzmit, Uşak, Bandırma
• Savaştan çıkmış bir millet= Hedef iktisadi kalkınma • 1923 -1950 devletçi politikalar: – – – İzmir iktisat kongresi Ankara’nın başkent olması ve yeni çekim merkezi rolü Teşvik-i Sanayi Kanunun (28 Mart 1927) Sanayi planları (1933 -39) Üniversitelerin ülke geneline yayılması Doğu Anadolu’yu kalkındırma için özel bütçe tahsisi (1949 -50) Bu dönemde Batı Anadolu’da ekonomi filizlenmeye başlamış, lakin Doğu’da hareket yok
• 1950 -60 Arası Liberal politikalar: Doğu’da üniversitelerin açılması Yeni kurulan devlete ait fabrikalar Doğu’ya kaydırıldı, lakin özel sektör gitmedi Her ile bir fabrika politikası, Fabrikaların kuruluş yerine dikkat edilmedi ve bunlar bir süre sonra devletin sırtına yük oldu (siyasi popülizm) – 1958 İmar ve Kalkınma Bakanlığı kuruldu ve bu bakanlığın altında Planlama ve İmar Genel Müdürlüğü oluşturuldu. – –
• 1960’tan Günümüze: – – 30 Eylül 1960 DPT kuruldu. DPT (Günümüzde Kalkınma Bakanlığı)’nin görevi bölgesel planlar yapmak. Beş yıllık kalkınma planları Bölgesel kalkınma çalışmaları (GAP; DOKAP vs. )
TÜRKİYE’DE KALKINMA POLİTİKA VE PLANLARI Türkiye’de bölgesel politikalar üç döneme ayrılır: • 1923 -1963: Bölgesel planlama kalkınma aracından ziyade inşa aracı • 1963 -1999: Bölgesel planlama, fiziksel, sosyal ve ekonomik boyutları ele alan entegre bir yapıya sahip. • 1999 -……. . : AB bölgesel politikaları ile uyumlu düzenleme ve politikalar
TÜRKİYE’DE BÖLGESEL KALKINMA POLİTİKA ARAÇLARI Beş Yıllık Kalkınma Planları Entegre Bölgesel Kalkınma Planları Kırsal Kalkınma Projeleri Yatırım Teşvikleri KÖY OSB Küçük Sanayi Siteleri
PLAN KALKINMA PLANIN TEMEL FELSEFESİ VE ARAÇLARI İLİŞKİLİ OLDUĞU TEORİ VE ÖBEKLERİ 1. BYKP (1963 -1967) Bölgesel planlama-Bölgeler arası dengesizliği giderme- Dengeli bölgesel gelişme- Pilot projeler- Mali teşvikler Keynesyen politika ve kamu yatırımları, Polarize bölge yaklaşımı, Gelişme merkezleri, Şehir planlama 2. BYKP (1968 -1972) Bölgesel planlama-Bölgeler arası dengesizliği giderme- Dengeli bölgesel gelişme- Dengeli şehirleşme- Mali teşvikler. Kamu yatırımları Fordist sanayileşme ve Keynesyen Politikalar, dengelişme ve şehirleşme 3. BYKP (1973 -1977) Bölgesel planlama-Bölgeler arası dengesizliği giderme- Mali teşvikler-Ulusal düzeyde sanayi kalkınma- KÖY- Milli planlara ek tedbir ve politikalar Fordist sanayileşme ve teşvikler 4. BYKP (1979 -1983) Bölgesel planlama-Bölgeler arası dengesizliği giderme- KÖY- Bölgesel projeler - Mekansal örgütlenme vurgusu- GAP ile ilgili ilk planlama Keynesyen politikalar, Teşvik sistemi, Proje bazlı planlama, Mekan planlaması, Mekansal örgütlenme 5. BYKP (1985 -1989) Bölgesel planlama-Bölgeler arası dengesizliği giderme-Bölgesel projeler. KÖY’de öncü sektörlere odaklanma-Sektör ve il bazında farklı teşvik uygulamaları-GAP master planı Sektörel yatırım öncelikleri, Büyük ölçekli sanayi yatırımları, Teşvikler, Bölge planlama, Proje bazlı planlama
PLAN KALKINMA PLANIN TEMEL FELSEFESİ VE ARAÇLARI İLİŞKİLİ OLDUĞU TEORİ VE ÖBEKLERİ 6. BYKP (1990 -1994) Bölgesel planlamadan bölgesel gelişmeye geçişUluslararası gelişmeleri takip ve eklemlenme çabaları-AB bölg. politik. örnek alma- KÖY-OSB Geleneksel bölgeselcilik, Bölgesel gelişme, AB örnekleri 7. BYKP (1996 -2000) Bölgeler arası dengesizliği giderme- Sürdürülebilir kalkınma- Bölge kaynaklarını gözönüne alan bölgesel gelişme projeleri-KÖY-GAP-DOKAP-DAP Geleneksel bölgeselcilikten yeni bölgeselciliğe geçiş, Bilgi temelli ekonomi, Girişimcilik destekleri, Proje bazlı planlama 8. BYKP (2001 -2005) Yeni bölgesel gelişme araçlarının ilk belirtileri-ARGE, yenilik, işbirliği, ortaklık, girişimcilik, kurumsallaşma, uzmanlaşmaya vurgu-Yeni sanayi odakları, OSB- KSS-BELDES-KÖYDES Kısmi yeni bölgeselcilik ve bölgeselleştirme, Keynesyen ve liberal araçların karışımı, Fordist ve post-fordist endüstrileşme karışımı, İnovasyon modelleri 9. KP (20072013) Yerel dinamiklere ve içsel potansiyellere dayalı gelişme-Yerel düzeyde kurumsal kapasite inşasıYenilikçi, rekabetçi i dinamik ve yüksek katma değer yaratabilen öncü sektörlerin desteklenmesi- Kalk. Aj - Cazibe Mrk- Girişim sermayesi- KümelenmeÜniversite sanayi işb. Yeni bölgeselcilik, Kümelenme, Kalkınma ajansları, Mekansal inovasyon modelleri, Cazibe merkezleri, Kamu-Özel ortaklığı 10. KP (2013 Yerel dinamiklere ve içsel potansiyellere dayalı -2018) gelişme-Yenilikçi, rekabetçi i dinamik ve yüksek katma değer yaratabilen öncü sektörlerin desteklenmesi- Kalk. Aj- Cazibe Mrk- Girişim sermayesi- Kümelenme-Üniversite sanayi işb. Yeni bölgeselcilik, Kümelenme, Kalkınma ajansları, Mekansal inovasyon modelleri, Cazibe merkezleri, Kamu-Özel ortaklığı
TÜRKİYE’DE BÖLGESEL POLİTİKA SONUÇLARI BYKP teorik olarak az ya da çok dünyadaki gelişmelere paralele olarak gelişmiştir. GAP hariç, bölgesel politikalar amacına ulaşmamıştır. KÖY kavramı politikacıların popülist politikalarının kurbanı olmuştur. Kaynaklar bölgelerin ihtiyaçlarına göre dağıtılmamıştır (hastane ihtiyacı olan yere müze yapılması). Batı ile doğu farklı dinamiklere bağlı olarak gelişirken yakınsama gerçekleşmemiş ve gelişmiş farkı artmıştır.
Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Endeksine Göre İllerin Gelişmişlikleri • İndeksin Özellikleri: – Ekonomik değişkenler (imalat, inşaat, tarım, mali, kişi başı gelir vd. ) – Sosyal değişkenler (nüfus, istihdam, eğitim, sağlık vd. ) – Toplam 58 değişkenden oluşan bir indeks İlki 1970’de yapılan bu çalışma sonraki yıllarda devam etmiştir.
Gelişmişliklerine Göre İlçeler
BÖLGESEL POLİTİKA YAKLAŞIMLARI Bölgesel düzeyde etkili olan politikalar ikiye ayrılır. 1 - Dolaysız bir biçimde bir bölgeyi kalkındırmaya yönelik politikalar 2 - Makro düzeyde izlenen politikaların dolaylı etkisi Ancak son gelişmelere göre: 3 - Bölgesel ve küresel entegrasyonun etkileri
BÖLGESEL POLİTİKA YAKLAŞIMLARI Dolaysız Politikalar Uyarıcı girişimler, Altyapı, ulaşım, iletişim, eğitim ve sağlıkta belli bir bölgeye yönelik politikalar, Bölgesel yönetim ve kurumsallaşmaya ağırlık veren yaklaşımlar, Mikro-finans, Bölgesel merkezler yaratma politikaları. Bu politikaların uygulama araçları ise Ulusal ve bölgesel Planlama ajansları Altyapı yatırımları Sanayi teşvik politikaları İletişim ve insan sermayesine yapılan yatırımlar
BÖLGESEL PLANLAMA VE GELİŞME TEORİLERİNİN GELİŞİMİ Çevresel koruma ve kaynak gelişimine dayalı erken yaklaşımlar (1920 -1950). Ulusal ölçekte etkin ve adil ekonomik gelişmeyi amaçlayan refah bölgeselciliği (1950 -1980). 1980 sonrası neo-liberal fikirlere dayalı yğksek düzeyde rekabetçi girişimsel bölgeselcilik. Bölgesel planlama ve bölgesel gelişme teorisine yeni bir yaklaşımın temeli olarak yeni bölgeselcilik kavramının gelişimi
YENİ BÖLGESELCİLİK 1980’lerden sonra yenilikçi faaliyetler konusunda oldukça başarılı olan bölgelerin daha fazla geliştiği görülmüş, böylece yenilik faaliyetleri ile ekonomik coğrafya çalışmaları birbirine yakınlaşmıştır. Öğrenme, yenilik, kurumların bölgesel gelişmeye etkilerinin öne çıkmasıyla bölge kavramı yeni hüviyete kavuşmuştur. Bölgelerin başarısı sadece ekonomik niteliklerinden dolayı değil, çok çeşitli faktörlerin (kurumlar, işbirliği, network, yenilikçilik, öğrenme, altyapı beşeri sermaye) bileşiminin bir sonucudur
Temel Kavramlar Geleneksel Yaklaşım Yeni Bölgeselcilik Yaklaşımı Bölge Yan yana gelmiş yerel birimlerin mekansal bütünlüğü ile oluşan, ulus devlet tarafından sınırları çizilmiş, dışa kapalı birim İlişki ağı ile belirlenen, mekansal süreklilik şartı olmayan, uluslararası ilişkilere doğrudan açık, sınırları değişken birim Temel Hedef Bölgesel gelişme Bölgesel yenilik Temel Kaynak Bölgeler arası yeniden dağıtım Yerel ve bölgesel kaynakların harekete geçirilmesi Gelişmenin İtici Gücü Dışsal yatırımlar ve transferler İçsel varlıklar Yönetim Merkezi hükümet Yerel yönetimler, STK’lar Kümelenmenin nedeni Ulaşım maliyetlerini azaltmak Teknolojik dışsallıklar, emek pazarı, yerel gelenekler, normlar ve değerler Bölgelerin Başarı Nedeni Üretim faktörleri ve Piyasa Bilgi üretme kapasitesi, iyi eğitilmiş nüfus, küresel networkler, iyi işleyen emek piyasası, iş dostu çevre ve altyapı,
- Slides: 31