ONDOKUZ MAYIS NVERSTES FENEDEBYAT FAKLTES CORAFYA BLM SYAS
ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ FEN-EDEBİYAT FAKÜLTESİ COĞRAFYA BÖLÜMÜ SİYASİ COĞRAFYA Dr. Öğr. Üyesi Fatih ALTUĞ
SİYASİ COĞRAFYASI Political Geography Bu derste kullanılan her türlü belge, bilgi, fotoğraf, harita vb. , dokümanlar sadece eğitim amaçlı olarak kullanılmaktadır.
SİYASİ COĞRAFYA 4. Hafta
Kapitalizmin Ortaya Çıkışı ve Yapısı
• 15 -19. yy arasında Avrupa’daki feodalizm çeşitli nedenlerden dolayı yavaş, sessiz ve kademeli olarak yeni bir toplum türü olan kapitalizme dönüştü. • Feodalizm, tıpkı bir anne rahminde büyüyen çocuk gibi dünyadaki en güçlü ekonomik, kültürel ve siyasi sistem olacak olan kapitalizmi büyüttü. • Kapitalizm Kuzey İtalya’da dünyaya gelmiştir. • Floransa, Venedik, Pisa ve Cenova gibi şehir devletleri yeni bir toplum yaratmada baş rol oyunculardır. • Ortadoğu'ya aktif ticari bağları olan ünlü Medici ailenin yanı sıra gümüş madenleri, ipek üretimi ve bankacılık alanlarındaki geniş holdingleri de içeren zengin tüccar grupları bu şehirlerde yer alıyordu.
• Kuzey İtalya şehir devletleri, Mısır ve Orta Doğu'daki Araplarla Akdeniz'de güçlü ticaret ağları geliştirdiler. • Kuzey Avrupa'da, bir şehirler ağı, Kuzey Almanya'dan Rusya ve İskandinavya'ya ve Kuzey Denizi’ne kadar uzanan Hansa Birliği'ni kurdu. (Hansa Birliği, Almanya'nın kuzeyindeki kentlerin ve yabancı ülkelerde yaşayan Alman gruplarının, karşılıklı çıkarlarını korumak amacıyla kurdukları ticari örgütlenme). • Ticaret Atlas Okyanusundan tekrar Akdeniz’e kaydı. • İtalya başta olmak üzere Avrupa ticaret şehirlerinde servet, zenginlik ve güç birikmeye başlamış yeni bir grup oluşmaya başlamıştır.
Kapitalizmde Pazar • Feodalizmde ve kölelik sisteminde kaynaklar devletin ya da siyasi iktidarın gücü ile dağıtılmaktaydı. • Kapitalizmde kaynakların ya da zenginliğin en önemli dağıtım aracı ve kurumu pazar/piyasadır. • Pazar (bazaar)/piyasa (piazza): belli bir fiyat karşılığında alıcı ve satıcıların mal ve hizmet alım satımı yaptığı yer/sistem. • Mal/Emtia (meta): Piyasa için üretilen ticarete konu olan tüm mallar emtia sayılır. Yani kıt kaynakların bir başka adıdır. Üreticilere kar getiren mal. • Pazar toplumlarının genişlemesi gıda, konut, giysi, ulaşım, eğitim, eğlence, tıbbi bakım ve diğer alanlar dahil olmak üzere farklı malların ve hizmetlerin istikrarlı metalaştırması ile gerçekleşti.
• Piyasa temelli toplumlarda üretim için en önemli unsur mülkiyet hakkıdır. • Piyasalar mülkiyet haklarını (gerçek/reel ve fikri mülkiyet) yasal olarak garanti altına alınmada verimli işleyemezler ya da oluşamazlar. • Çünkü pazarlar geçimin sağlandığı ve malların kullanıldığı yerler değil değişim için üretimin yapıldığı yerlerdir. • Kapitalizm, özel mülkiyetin kamuya karşı zaferini içermektedir. • Pazar/piyasa ne kadar rekabetçi olursa o kadar dinamik ve yenilikçi olur. Bu nedenle rekabetçi piyasalar yenilik/inovasyon için önemli bir itici güçtür.
• Kapitalizm, yenilik üzerine kurulmuş bir sitem olduğu için diğer toplumsal sistemlerden farklıdır. • Rekabet + Risk + Değişim + Yenilik = KAPİTALİZM • Rekabetin miktarı, yoğunluğu ve niteliğinin yanı sıra, üretilen ve tüketilen mal türüne göre pazarlar çeşitlenebilmektedir.
Kapitalizmde Sınıf İlişkileri • Kapitalizm, diğer sistemlerden farklı olarak toplum içinde sınıfların olmadığı bir sistem gibi görünse de temel de alıcı ve satıcılardan oluşan bir sınıfsal yapı vardır. • Feodalizmin aksine, kapitalist sınıf sisteminin yükselişi, geleneğe dayalı bir hiyerarşiden, para temelli bir hiyerarşiden, zümre/seçkinler sınıfından kaynaklanan statüden tüccar sınıfının üstünlüğüne… • Avrupa'nın tüccarları ve kentlileri, 15. ve 17. yy’larda zenginlik, güç ve prestij kazandıkça, siyasi ve kültürel güçlerini de artırdılar. • Tüccar sınıf kapitalist sınıfa yani sermayenin sahiplerine dönüştü
• Tüccar sınıfın yükselişi feodal beyleri ve otoritelerin rahatsız edince aralarında bir mücadele başladı. • Bu mücadeleyi 1798’da aristokratlar ve feodaller kayıp etti. • Kapitalizm sadece egemen sınıfın ya da burjuvazinin değil çalışan sınıfın/işçi/emekçi da yapısını ve rolünü değiştirdi. • Emeğin kendisi bir emtiaya yani ticari bir ürüne dönüştü. Emek pazarında bir ücret karşılığında alınıp satılır hale geldi. • Feodalizmden farklı olarak, kapitalizmde emek/ iş gücü hayatta kalabilmek için onu satmak zorundadır.
• Birkaç yüzyılda Avrupa’nın köylüleri ve serfleri kademeli olarak işçi sınıfına dönüştü. • Tarlasından çıkarılan köylü sınıf, kentlerde patronların belirlediği ücret ve çalışma saatlerine uymak zorundaydı. • Böylece Sanayileşen Avrupa’da proleterya denilen alt sosyal sınıf mensubuna dönüştüler.
Kapitalizmde Finansal Sistem • Kapitalizm öncesi toplumlarda parasal sistemin yanı sıra takas ve ticari malların birbirinin yerine geçme yani değişim sisteminden de bahsedilebilir. • Takas emtiaların değişimi sırasında çok şeffaf ve basit bir sistem sunmaktadır. Çünkü paranın rolü nispeten daha azdır. • Kapitalizmle nakit sistem ve dolayısıyla para önem kazandı. • Zaman, mekan ve emeğin parasal açıdan ölçülmeye başladı ve böylece insan hayatının bile finansal bir değere sahip olduğu ortaya çıktı. • Politik ya da statüsel gücün yerini zenginlik ve para aldı. • Akrabalık, din, dostluk ve güven ile tanımlanan pek çok geleneksel sosyal rol, para için aracı kurumlara dönüşerek ilişkiler resmileşti ve ticarileşti. • Bu nedenle kapitalist sistemde para toplumsal bir ürüne dönüştü.
• Toplumsal bir ürün olarak paranın kontrolü ve organize edilmesi kapitalist sistemde bir endüstriye dönüştü. • Büyük, karmaşık toplumlar, yalnızca üretim sistemlerini yansıtmakla kalmayıp, aynı zamanda onları şekillendiren köklü mali sistemler olmadan da işlev göremezler. • Paranın devir hızı - el değiştirme hızı - sermaye birikimi sürecinde önemlidir.
• Bankacılık ilk olarak Feodal Avrupa’da kuyumcular tarafından çıkarıldı. Kuyumcular müşterilerinin altınlarını saklıyor, daha sonra ihtiyaçları olana faiz karşılığında borç veriyorlardı. • 17. yy. ’dan itibaren ticari krediler yaygınlaştı, banka türleri ve sigorta şirketleri türedi. Asya ile ticaret yapmak için gemi almak isteyen tüccarlar. • Modern bankacılık sistemi, muhasebeciliğin yaygınlaşması, merkez bankaları, döviz, enflasyon ve faizin kontrolü = Bankacılık endüstrisinin doğuşu
Teritoryal ve Coğrafi Değişim • Kapitalizm sadece toplumsal yapıyı ve toplumsal kuralları değil aynı zamanda coğrafi örgütlenmeyi/organizasyon de değiştirdi. • Kapitalizm çok güçlü şekilde dünyanın en önemli ekonomik ve siyasal sistemi haline geldiği için, ekonomik coğrafya öncelikle kapitalizmin yeni peyzaj alanlarını nasıl ürettiğini analiz eder. • Tıpkı en fazla kar peşinde koşan/homoeconomicus insan gibi kapitalizmin ürettiği yeni coğrafyalarda kar üzerine kuruldu.
• Kapitalizmin yarattığı coğrafya/mekan: • Eşitsiz bölgesel gelişme • Zenginlik ve refahın bölgeler arasında dengesiz dağılımı, • Bölgeler arasında etkileşim düzeyinin kapital üzerinden işlemesi, • Mutlu ve mutsuz ülkeler, • Zengin ve fakir yerler/place, • İşsizliğin yüksek ve düşük olduğu yerler/place • Açlığın ve obozitenin olduğu yerler/place
• Neoklasik iktisatçılar başlangıçta bunun geçici bir durum olduğunu, piyasa mekanizmasının bunu dengeleyeceğini ön gördüler. • Gerçekte ise sermaye karının azaldığı yerleri terk ederek daha fazla kar edebileceği coğrafyalara kaydı. • Eskinin mutlu, zengin bölgeleri (Detroit, Boston, Münih, Bavyera) bugün gerileyen bölgelere dönüştü. • Son 200 yıldır coğrafi peyzajın/mekansal üretimi ve dönüşümü sermaye tarafından gerçekleştiriliyor.
• Küresel sömürgecilik ve kapitalizm iki tür coğrafya yarattı: • 1 - Merkezinde Avrupa (daha sonra Amerika)’nın yer aldığı üretim coğrafyası, • 2 - Ve onların çevrelerinde hammadde tedariği yapan, üretmeyen, onların ürettiklerini tüketen tüketimin coğrafyası • Sömürgecilik öncesi dönemde açlık, kıtlık, fakirlik ve hastalıklarla mücadele eden Avrupa, • Sömürgecilik ile Avrupa’nın zenginleşmesi pürüzsüz ve sürtünmenin düşük olduğu mekanı/coğrafyayı sürtünmelerin, rekabetin ve çatışmaların arttığı bir yapıya kavuşturdu.
• Eşitsiz gelişme ilk olarak Avrupa’nın kendi içinde ortaya çıktı: Gelişememiş Kuzeybatı Avrupa, Zengin Güney ve Güneydoğu Avrupa. • Fakat Sanayi devrimiyle birlikte durum değişti.
• Kapitalizm tarafından domine edilen bazı ulus devletler içinde kır ve kent arasında gerilimler arttı. Çünkü feodal döneme göre farklılıklar aşırı derece de artmaya başladı. • Kapitalizm ile metalaşan tarım ve tarımsal ürünler nedeniyle köyden şehre göç başladı. • Liman kentleri hızla büyüdü. • Kentlerdeki arazilerde emtiaya dönüştü, metalaştı. • Kentsel mekanlar iş, ev, kar alanları, üretim alanları, yeniden üretim alanları şeklinde sosyal kategorilere ayrıldı.
• Konut alanları ile iş alanları arasındaki mesafe gittikçe arttı, • Seyahat eden işçiler/çalışanlar, • Kent-kır arasındaki mekânsal ayrım kent içi mekânsal ayrımla farklı bir faza geçti. • Ekonomik coğrafyacılar aynı süreçlerin farklı versiyonları olan mekânsal ölçekler üretti ve çalışmaya devam ediyor.
Denişaşırı Ticaret • Kapitalizm öncesinde bölgesel belki ipek ve baharat yolları ile kısmen küresel olan ticaret, kapitalizm ile birlikte merkezde Avrupa’nın olduğu küresel bir ağ şekli aldı. • Hem denizyolları hem kıta içi kara, demir ve su yolu gelişti. Çünkü kapitalizmin temel pazar ve pazarlama, • Böylece mekanlar birbirlerine bağımlı hale geldi, bölgesel iş bölümleri oluştu, bölgesel uzmanlaşma • İnsan, sermaye, mal ve bilginin mekansal dolaşım hızı arttı= Zaman-mekan sıkışması
• Denizaşırı ticaret ile sömürgelerdeki üretici üzerinde baskı ve rekabet arttı, ürünlerin fiyatları düştü, tüketim arttı. • 17, yy. ’da İngiltere’de yaşayan üst-orta sınıf bir aile Rusya’dan kürk, Fransa’dan şarap, Çek Cum. cam, İspanya ve Yunanistan’dan zeytin yağı ve narenciye, Newfonunland’dan tuzlu morina… • Kapitalizm ülkeleri de birbirine bağımlı hale getirdi, • Karşılaştırmalı üstünlükler
Sanayi Devrimi • Endüstri Devrimi'nin kapitalizm başladıktan çok sonra gerçekleştiğini vurgulamak gerekir; kapitalizm, merkantilizm olarak bilinen dönemde emek-yoğun işçilik ve ev eşyaları üretimi de dahil olmak üzere sanayi öncesi üretim biçimlerini içerir. • Sanayileşme, girdi, çıktı ve teknolojik olarak çoklu dönüşümleri içeren karmaşık bir süreçtir.
Sanayi Devriminin Coğrafyası • Tüm büyük toplumsal süreçlerde olduğu gibi, Sanayi Devrimi zaman ve mekan üzerinde çok düzensiz bir şekilde ortaya çıktı ve yayıldı. • Kapitalizmin kökleri İtalya'da yaşarken, sanayileşme, Kuzeybatı Avrupa'nın bir ürünü idi. • Bazı bilim adamları, Belçika'daki ilk tekstil fabrikalarını sanayi devrimi gibi gösterseler de, hiç kuşkusuz dünyanın ilk sanayileşmiş ulusu İngiltere idi. • 18. yüzyılın sonuna gelindiğinde İngiltere, dünyanın tek sanayi ekonomisi, • Britanya Midlands'daki Leeds ve Manchester gibi şehirler, İngiliz tekstil ve metal işleme endüstrilerinin merkezleri dünyanın en yoğun işçi, sermaye ve üretim merkezleri
Sanayi Devriminin Yayılması • İngiltere'de başlamasından yarım yüzyıl sonra Sanayi Devrimi, on dokuzuncu yüzyılda Avrupa kıtasında dağılmıştı • Fransa'da Seine Nehri'nde ve Paris'te sanayi kompleksleri kuruldu. • İtalya'da Po Nehri vadisi, tekstil ve ayakkabı üretiminde önemli bir üretici oldu. • İskandinavya'da Stockholm gibi şehirler önemli gemi inşa merkezleri haline geldi. • Ruhr bölgesi çelik, otomobil ve petrokimya firmalarının küresel merkezi haline geldi.
Endüstrileşme Döngüleri/Kontratiev Dalgaları
Sanayi Devriminin Sonuçları • 1 - (Sanayide) İşçi Sınıfının Oluşumu • Sanayi devrimi öncesinde insanlar ihtiyaçları kadar (mevsimlik), zamana ve mekana fazla bağımlı kalmadan yaşıyorlardı. • Emeğin belli bir ücreti yoktu • Sanayileşme ile birlikte, zaman ölçütleri geliştirildi, • İnsanlar makine gibi belli saatlere, vardiya düdüklerine ve hatta kronometrelere göre çalışmaya başladı. • Hem emek hem de zaman metalaştı.
• İnsanlık tarihinde ilk kez, çok sayıda işçi birlikte makinelerle çalışıyordu. • Sanayileşme, işçilerin saat, gün veya hafta gibi sürelerle çalışan emek piyasasını doğurdu. • Firmalar yeni bir emek biçimi yaratırken, yeni çalışma koşullarına göre sosyalleşmiş yeni bir emekçi, proletarya veya endüstriyel işçi sınıfı yarattılar.
• Vahşice sömürücü çalışma koşulları, kazalar, sağlıksız koşullar, ölümcül hastalıklar, Çocuk işçiliği • İşçiler nispeten düşük ücret karşılığında genellikle günde 10, 12 veya 14 saat boyunca haftada altı gün emek veriyorlardı. (8 saatlik çalışma süreleri ve hafta sonu tatilleri 1930'lu yıllarda işçi hareketleri ürünleridir. ) • Sonuç olarak, insanlar ve emekleri satın alınan bir mal haline geldi. • Emeğin ticarileşmesi
• İşçi sınıfının örgütlenmesi=sendikalar • Ludd hareketi, suçu makinalara attı ve makineleri imha etmeye başladılar. • On dokuzuncu yüzyılın sonuna dek, emekçiler çok sayıda güçlü birlik oluşturdu; • Amerika Birleşik Devletleri'nde İşçi Şövalyeleri, • Amerikan İşçi Federasyonu, • 20. yüzyılda Dünya Sanayi İşçileri ve Sanayi Örgütleri Kongresi. • Sanayileşme böylelikle önemli ölçüde sınıf çatışmasına yol açtı.
4 - Küresel Pazar ve Uluslararası Ticarete Etkisi
Sömürgecilik = Kapitalizm • Merkantalizmin oluşturduğu bölgesel sömürgeler, sanayi devrimi ile birlikte dünyanın tamamını sardı. • Sömürünün merkezi Avrupa, sömürülenler diğerleri • Sömürgecilik ekonomik, siyasi ve kültürel bir projedir. • Aynı zamanda küçük bir Avrupa güç grubunun çok büyük bir Avrupa dışı toplumları bir fetih eylemidir. Kültürel olarak, sömürgecilik döneminde • Her yerde sömürge halkı sömürge yönetimine karşı savaşmıştı.
• Sömürgecilik, Avrupa ülkelerini değiştirdi; Batı'da ulus devletlerin yanı sıra kapitalist sosyal ilişkilerin ve pazarların oluşumunu da güçlendirdi. • Sömürgecilik öncesinde Avrupa, Müslüman dünyasına, Hindistan'a veya Çin'e kıyasla nispeten yoksul ve güçsüz bir bölgeydi.
• Toplumsal Farkındalık
- Slides: 43