ONDOKUZ MAYIS NVERSTES FENEDEBYAT FAKLTES CORAFYA BLM SANAY

ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ FEN-EDEBİYAT FAKÜLTESİ COĞRAFYA BÖLÜMÜ SANAYİ COĞRAFYASI Dr. Öğr. Üyesi Fatih ALTUĞ

SANAYİ COĞRAFYASI Industrial Geography Bu derste kullanılan her türlü belge, bilgi, fotoğraf, harita vb. , dokümanlar sadece eğitim amaçlı olarak kullanılmaktadır.

SANAYİ COĞRAFYASI 3. Hafta

Ölçek Ekonomileri • Ölçek, üretim miktarı ile üretim miktarını belirleyen sabit sermayenin büyüklüğüdür. • • • Çalışan sayısı, Ücretler, Sermaye büyüklüğü, Üretim miktarı, Satış miktarı, Hammadde ve yarı mamul miktarı, İşletme alanı, Kullanılan enerji miktarı, Makine parkının büyüklüğü 4

• Firmaların ölçek sınıflandırması: • • KOSGEB’e Göre 1 -50 çalışan Küçük Ölçekli Firmalar 51 -150 çalışan Orta Ölçekli Firmalar 151+ çalışan Büyük Ölçekli Firmalar • • • TÜİK’e göre ölçek sınıflandırması: 1 -9 çalışan Çok Küçük Ölçekli Firmalar 10 -49 çalışan Küçük Ölçekli Firmalar 50 -99 çalışan Orta Ölçekli Firmalar 100+ çalışan Büyük Ölçekli Firmalar 5

• Ölçek ekonomisi, firmanın üretim ölçeğini artırması sonucunda sağladığı tasarruf ve maliyet avantajlarıdır. Küçük ölçek olmalı • Firma ölçeği büyüdükçe: • Üretilen birim ürün başına maliyetler azalır. • Hammadde yada mamul madde daha ucuza temin edilir. • Firmanın rekabet gücü artar. Büyük ölçek olmalı Ancak ölçek ekonomilerinde ürün maliyetleri bir noktadan sonra artar. Bu nedenle optimum ölçek büyüklüğü sektöre ya da sanayi koluna göre değişir. 6

• Ölçek ekonomileri firmaların avantaj sağlamaları için belli yoğunlaşmalarına neden olur. • Yoğunlaşma, firmaların faaliyet gösterdikleri piyasalar ve bu piyasalar içerisinde üretim ve dağıtım zincirindeki yerleri dikkate alınarak yatay, dikey ve karma yoğunlaşma olmak üzere üçe ayrılmaktadır (Çelen, 2010: 13 -16). • Yatay yoğunlaşmalar, benzer mal ve hizmet üreten piyasalarda birbirleriyle rekabet halinde bulunan firmalar arasında gerçekleşen yoğunlaşmalardır. • İki beyaz eşya üreticisinin birleşmesi, yerel bir marketin başka bir hipermarket zinciri tarafından devralınması veya ilaç üreten iki firmanın oluşturduğu ortak girişim yatay yoğunlaşmalara örnek olarak verilebilir 7

• Yatay yoğunlaşma sonucunda ilgili piyasadaki firma sayısı en az bir tane azalmakta ve ortaya çıkan yeni firmanın piyasa payı daha büyük olmaktadır. (oligopol piyasa/tekelci) • Dikey yoğunlaşmalar, bir mal veya hizmetin üretim ve dağıtımının farklı aşamalarındaki firmalar arasında olmaktadır. Dikey yoğunlaşmalar yukarı veya aşağı yönlü olabilmektedir. Yukarı yönlü yoğunlaşmada bir malın alıcısı durumundaki firma tedarikçi konumundaki firmanın kontrolünü ele geçirmektedir. Aşağı yönlü yoğunlaşmada ise, ürünün tedarikçisi konumundaki firma ürünün alıcısı konumundaki firmanın kontrolünü devralmaktadır (Çelen, 2010: 13 -16). • Örneğin bazı eski büyük otomobil firmaları, kendi demir ve kömür madenlerine sahipti ve kendi çeliklerini ürettiler… 8

• Karma yoğunlaşmalar, faaliyet alanları bakımından aralarında hiçbir girdi-çıktı ilişkisi bulunmayan firmalar arasında gerçekleşen yoğunlaşmalardır. Bu tür yoğunlaşmalarda taraflar birbirlerinin fiili veya potansiyel rakibi değildir. • Bir telefon şirketiyle bir araba kiralama şirketinin birleşmesi buna örnektir. 9

Firmalararası Ölçek Ekonomileri: Yığınlaşma/Yığılma Ekonomileri • Ekonomik faaliyetlerin belirli bir mekanda toplanması ile ortaya çıkan ve maliyetlerde gerçekleşen azalmayı ifade eden etkiler “yığılma ekonomileri” olarak adlandırılmaktadır. (Marshall, 1920). • Yığılma ekonomilerinin çeşitli büyüklükte ve etkinlikte olmaları, yığılma sürecinde gerçekleşen coğrafi örüntüyü farklılaştırmaktadır ve böylece ekonomik birimlerin yerleşimleri mekansal bir eş dağılım göstermemektedir. • Bu nedenle, mekansal farklılaşmaya yol açan faktörlerin belirlenmesi önem taşımaktadır 10

Statik Dışsallıklar-Yığılma ve Kentleşme Ekonomileri • Yerelleşme ekonomileri, aynı alana yerleşmiş aynı endüstriye dahil olan firmaların oluşturduğu yığılma ekonomileridir ve yerel endüstri düzeyinde ortaya çıkması nedeniyle firmalar için dışsal, endüstri için ise içsel sonuçlar doğurmaktadır (Bursa’da Otomotiv, Denizli’de Tekstil, Silikon Vadisinde Teknoloji). • Kentleşme ekonomileri, belirli bir kent alanındaki toplam çıktı artışı sonucunda tüm firmaların maliyetlerinde azalma yaratan dışsal etkiler olarak tanımlanmaktadır (Goldstein ve Gronberg, 1984). 11

• Kentleşme ekonomileri, yerelleşme ekonomilerinden iki noktada ayrılır: • Kentleşme ekonomileri, yerelleşme ekonomileri gibi sadece tek bir endüstri ölçeğinde değil, kentin bütününde ortaya çıkarlar. • Kentleşme ekonomileri, yerelleşme ekonomileri gibi sadece tek bir endüstriye dahil olan firmalar için değil, kentteki tüm firmalar için geçerli olurlar (Kıymalıoğlu, 2004). 12

Dinamik Dışsallıklar • Dinamik dışsallıklar, uzun dönem ilişkiler ve etkileşimlerin tarihi ile güçlenen yerel bilgi birikimleriyle gerçekleşmekte, ekonomik aktörler arasındaki iletişim ile ortaya çıkmaktadır. • İletişim ve etkileşimin yoğun olduğu durumda fikir ve bilgiler hızla yayılmaktadır. • İletişimin sıklığı ise coğrafi yakınlık tarafından belirlenmektedir ve bu yakınlık özellikle büyük kentlerde önemli bir dışsallık yaratmaktadır. 13

• Dinamik dışsallıklar, genel olarak teknolojik dışsallık niteliğindedir. Bir firma ya da endüstride gerçekleşen bir yenilik, bilgi yayılmaları yolu ile piyasa mekanizmasına dahil olmadan diğer firma ve endüstrilere olumlu dışsallıklar sağlayıp verimliliklerini artırmaktadır. • Aynı alana yerleşmiş aynı endüstriye dahil olan firmaların oluşturduğu yerelleşme ekonomilerinde bilgi yayılımı ortaya çıkıyorsa MAR dışsallıkları, • Farklı endüstriler arasındaki kentleşme endüstrilerindeki firmalarda gerçekleşiyorsa Jacobs dışsallıkları olarak ifade edilmektedir (Küçüker, 2012: 3; Kıymalıoğlu ve Ayoğlu, 2006: 199 -200; Kıymalıoğlu, 2005: 81). 14

• Bir firmanın Ar-Ge faaliyetleri ile elde ettiği bilgi aynı kentte ve aynı endüstride bulunan firmalar arasında karşılıklı etkileşim sonucunda yayılır. Ulaşılan her yeni bilgi firmaların verimliliklerini olumlu yönde etkilediği için oluşan MAR dışsallıklarından yararlanabilmek için firmalar birbirlerine yakın yerleri tercih edeceklerdir. • Böylece bölge içinde gerçekleşen konferanslar, toplantılar, endüstriyel casusluk, ürün taklidi, endüstriye hizmet eden eğitim faaliyetleri sayesinde bilgiye erişim kolaylaşacaktır (Kıymalıoğlu, 2005: 81). • MAR dışsallıkları aracılığıyla yerel girdi kaynaklarındaki farklılaşmaların yarattığı koşullarda hem ekonomik büyüme yerelleşmekte hem de farklı yerleşim bölgeleri sistematik olarak farklı ekonomik etkinliklerde uzmanlaşmaktadır (Küçüker, 2012: 3). Bu bağlamda yenilik sürecinde aynı sektörden firmaların bir arada bulunması yenilikçi uzmanlaşmayı da beraberinde getirmektedir. 15

İmalat sanayinde sektörler arası bağlantılar/ Inter-Industry Linkages

• Her üretim sektörü, üretimde bulunmak üzere diğer sektörlerden mal alır ve kendi üretimini de öteki sektörlere ara malı olarak sunar. • Böylece bir endüstride üretimin artırılması, ancak ona ara malı sağlayan endüstrilerde de üretimin artırılması ile mümkündür. • Sektörler arası iki tür bağlılık vardır. • Bir sektörde, üretimin 1 birim artırılması için diğer sektörlerin mallarından kullanılması gereken miktara ‘’geri bağlantı’’, onun birimlik üretiminden diğer endüstrilerin ne kadar kullndığına da ‘’ileri bağlantı’’ denir. • İleri ve geri bağlantı derecesi yüksek olan sektörler ekonominin kilit sektörleridir. Bu sektörler ekonomiyi sürükler. Demir-çelik, enerji, makine imalatı bu sektörlere örnektir.

İmalat sanayinde geri ve ileri bağlantı • Geri bağlantı • Herhangi bir sektörün üretimi içinde diğer sektörlerden kullandığı ara malların/girdinin toplamından hareketle hesaplanmaktadır. • Geri bağlantı katsayısı, sektörün toplam üretim değeri ‘ 1’ olarak kabul edildiğinde, kullanılan ara girdilerin toplam üretime oranlarının toplamından oluşmaktadır. Yani bir sektörün üretimi ile ona girdi sağlayan diğer sektörlerin üretimi arasındaki bağlantının kuvvetini göstermektedir. • Doğrudan geri bağlantı katsayısının yüksekliği, o sektörün üretim için diğer sektörlerin çıktılarını yüksek oranda kullanmak durumunda olduğunu (sektörün kendisini besleyen gerideki sektörlere yüksek oranda bağımlı olduğunu) ifade etmektedir.

Geri bağlantı katsayısı yüksek olan sektör örneği • Kok kömürü, rafine edilmiş petrol ürünleri ve nükleer yakıt imalatı • Örneğin kok kömürünün doğrudan geri bağlantı katsayısının 0. 805 olduğunu düşünelim. Bu birimlik kok kömürü üretimi için diğer sektörlerden 0. 805 birimlik girdi kullanıldığını göstermektedir. Bu değerle sektör imalat sanayi içinde ilk sıralarda yer almaktadır. • Buradan hareketle, sektörün birimlik üretiminin %80’inin diğer sektörlerden aldığı girdilerden oluştuğu anlaşılmaktadır.

Geri bağlantı katsayısı düşük olan sektör örneği • Diğer ulaşım araçlarının imalatı • En düşük geri bağlantı katsayısına sahip olan sektörlerden biri 0. 536’lık katsayı ile diğer ulaşım araçlarının imalatı sektörüne aittir. • Sektörün 0. 536’lık doğrudan geri bağlantı katsayısı birimlik sektör üretimi için diğer sektörlerden 0. 536 birimlik girdi kullandığını göstermektedir. Bu değerle sektör imalat sanayi içinde son sıralarda yer almaktadır.

• İleri bağlantı • Bir sektörüntoplam üretiminin ne kadarının diğer sektörler tarafından girdi olarak kullanıldığını (ya da sektör üretiminin ne kadarının nihai tüketime gittiğini) ifade etmektedir. • Yani, belli bir sektör üretiminin diğer sektörler tarafından girdi olarak kullanılan kısmının (toplam ara tüketim) o sektörün ürünlerine olan toplam talebe=tüketime (ara tüketim+nihai tüketim) oranını göstermektedir.

İleri bağlantı örneği • Kağıt ve kağıt ürünleri imalatı • Sektör üretiminin ne kadarının diğer sektörler tarafından girdi olarak kullanıldığını gösteren doğrudan ileri bağlantı katsayısına göre üretimi diğer sektörler tarafından hammadde ya da ara malı olarak kullanımının en yoğun olduğu sektörlerden biri 0. 923 katsayı değeri ile 21 kod numaralı kağıt ve kağıt ürünleridir. Bu değerle sektör imalat sanayi içinde ilk sıralarda yer almaktadır.

İleri bağlantı örneği • Kağıt ve kağıt ürünleri imalatı • Buradan hareketle sektör üretiminin, nihai tüketicilerin talebine fazla duyarlı olmadığı ortaya çıkmaktadır. • Bu sektör ürünlerinin ağırlıklı olarak basım ve yayın sektörünün girdisi olarak kullanıldığı düşünüldüğünde katsayısının yüksek olması beklenen bir durumdur. • Tütün ürünleri imalatı • En düşük doğrudan ileri bağlantı katsayısına sahip olan sektör 0. 065 katsayı değeri ile tütün ürünleridir. • Sektörün üretim konusu düşünüldüğünde, üretiminin çok büyük bir kısmının nihai tüketime gitmektedir. Buradan hareketle de sektör üretiminin diğer sektörlerden ziyade önemli ölçüde nihai tüketicilerin talebine duyarlı olduğu ortaya çıkmaktadır. İleriyi beslemiyor doğrudan tüketiciye gidiyor.

İleri geri bağlantı katsayılarına örnek bir tablo Doğrudan Nace Rev. 2 İmalat Sanayi Geri Kod Açıklama İleri Bağlantı Sınıflandırması Bağlantı Katsayısı 10 Gıda ürünlerinin imalatı 0, 743 0, 261 Açıklama 12 Tütün ürünleri imalatı 0, 667 0, 065 Girdi olma ihtimali çok düşük, yani üretilen bu ürünün ancak %6'sı başka bir ürüne ara mal olabilir. 13 Tekstil ürünlerinin imalatı 14 Giyim eşyalarının imalatı Ağaç, ağaç ürünleri ve 16 mantar ürünleri imalatı Kağıt ve kağıt ürünlerinin 17 imalatı 0, 728 0, 721 0, 591 0, 091 0, 741 0, 731 0, 719 0, 929 Girdi olma ihtimli çok yüksek, % 92 0, 799 Kok kömürü ve rafine 19 edilmiş petrol ürünleri imalatı bu ürün üretilirken %80'i diğer 0, 805 sektörlerden aldığı

İleri ve geri bağlantı katsayıları nasıl?

Doğrudan geri bağlantı katsayısı yüksek, çünkü üretilirken girdi olarak kullanılan malzeme sayısı az. Yani, bağımlılık oranı yüksek. Demir. . . Doğrudan ileri bağlantı katsayısı yüksek, çünkü nihai tüketime katılma oranı düşük. Başka sektörlere ara mal/girdi olma oranı yüksek. Doğrudan geri bağlantı katsayısı düşük. Çünkü üretilirken girdi olarak kullanılan malzeme sayısı (girdi) çok fazla. Yani, bağımlılığı tek bir maddeye değil. Çok fazla sektörün çıktısını kullanır. Doğrudan ileri bağlantı katsayısı düşük. Çünkü başka ürünlere girdi olma ihtimali düşük.

• Vidanın; • İleri bağlantısı yüksektir. Çünkü nihai tüketime doğrudan katılma düzeyi düşüktür. Yani doğrudan tüketime yönelik değil, daha çok başka sektörleri besler. Bir başka ifadeyle başka sektörlere girdi olma ihtimali ne kadar yüksek ise ileri bağlantı katsayısı o kadar yüksektir.