ONDOKUZ MAYIS NVERSTES FENEDEBYAT FAKLTES CORAFYA BLM EKONOMK
ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ FEN-EDEBİYAT FAKÜLTESİ COĞRAFYA BÖLÜMÜ EKONOMİK COĞRAFYA Dr. Öğr. Üyesi Fatih ALTUĞ
EKONOMİK COĞRAFYA Economic Geography Bu derste kullanılan her türlü belge, bilgi, fotoğraf, harita vb. , dokümanlar sadece eğitim amaçlı olarak kullanılmaktadır.
EKONOMİK COĞRAFYA 1. Hafta
Sunum İçeriği • • Giriş Coğrafya Nedir, Ne Değildir? Coğrafi Bilgi Üretiminin Bağlamı Coğrafi Düşüncenin Temel Kavramları - Ölçek - Mekan -Yer - Peyzaj - Bölge - Lokasyon - Çevre - Teritory 5
COĞRAFYA NEDİR? NE DEĞİLDİR? 6
GİRİŞ • Yeryüzünde meydana gelen her şey coğrafyadır. • Bütün sosyal süreçler, olaylar, problemler en yerelden en küresele kadar coğrafyadır. • Her olay ve her şey sosyaldir ve mekansaldır, yani mekan bağımlıdır. • Coğrafyanın inceleme konusu mekandır. • Coğrafya, tıpkı tarih biliminin geçmiş dönemlerde meydana gelmiş insan faaliyetlerini incelemesi gibi mekanın zaman içerisindeki değişimini ve dönüşümünü inceler. 7
Coğrafi Bilgi Üretiminin Bağlamı Seyahatnameler, Tasvirler, Haritalar Aydınlanma Çağı Sistematik Coğrafya, Sömürge Coğrafyası Bir Bilim olarak Coğrafya: Humbolt, Mackinder, Huxley 8
1920 -1950 1900 -1920 1850 -1900 E. S. Churchil, W. M. Davis Ellisworth Huntington İnsan ekolojisi olarak coğrafya, Barrows, 1923 Peyzajın Morfoolojisi, Sauer, 1925 1950 -1970 Kültürel 1970 -2000’ler Hümanist Coğrafya Kültürel Coğrafya/ Çevresel Berkeley Ekolü Radikal Coğrafya Kantitatif Coğrafya/ Mekansal Analiz Determinizm Bölgesel Coğrafya Bölge Bilimi Bölgesel Coğrafya Feminist Coğrafya Realist Coğrafya Bölgesel Coğrafya/ Hartshorne Bölgesel Coğrafya/ Yeni Bölgeselcilik/ Küreselleşme 9
• ÇAĞDAŞ COĞRAFYA; şeylerin nerede olduğunu, niçin orada olduklarını ve orada bulunma nedenlerini inceler ve açıklar. • Bu her hangi bir kişinin bildiği atlas bilgisinden ya da ezber bilgisinden çok daha fazla bir anlama sahiptir. • Coğrafyacılar her hangi bir şeyin ya da olayın mekan üzerindeki dağılımının nedenleri ve nasılları ile ve hangi süreçlerden geçerek nasılları orada yer aldıkları ile ilgilenirler ki bu atlaslarda bulunmayan bilgi demektir. Bu mekansal ilişki demektir. • Coğrafya basit bir şekilde yeryüzünde bulunan örüntüleri sosyal ve çevresel sonuçlardan ziyade ya da birlikte mekansal çıktılar ile bağlantılar kurarak açıklar. 10
• Böylece coğrafyacılar sadece insanların ve yerlerin nerede olduğu ile değil, insanın o yerleri nasıl anladığı, onlara nasıl anlamlar yüklediği, onlardaki değişim ve dönüşümleri inceler • Çünkü bu konular hem sosyal hem de çevresel süreçleri kapsar. • Coğrafya hem beşeri hem de çevresel olguların dağılımı ile ilgilenir ve bu yüzden sosyal ve fiziksel bilimler arasındadır. 11
• Coğrafyacılar lokasyon ile ilgili de sorular sorarlar. • Pirinç üretimi dünyada nerelerde gerçekleşmektedir? ? • Petrol kaynakları nerelerdedir? • OECD ülkelerinin başkentleri nerelerdir? • Dünyanın en yüksek zirvesi, en uzun akarsuyu, en büyük gölü, en yüksek gölü…… vs. hangisidir? • Ülkelerin Başkenti…. • Ne nerededir? 12
• İskandinav ülkeleri neden dünyada en fazla cep telefonu kullanan ülkelerdir. • NAFTA ABD, Kanada ve Meksika ekonomilerini nasıl etkilemiştir? • Çin neden hızlı bir şekilde süper küresel ekonomik güce dönüşüyor? • Bilgi yoğun sektörlerin yükselişi ekonomik mekanı nasıl etkilemiştir? • Coğrafya, ulusal ve uluslararası ilişkileri nasıl etkiler? • Mikroelektronik devrim rekabet ve verimliliği nasıl değiştirmekte ve bu sektörlerin küresel lokasyon dinamikleri nasıl değişmektedir? 13
• Çağdaş coğrafya görüşüne göre mekan sosyal olarak sosyal ilişkiler tarafından üretilir. • Sosyal ilişkilerde meydana gelen değişimler ve sosyal ilişkilerin dağılımı mekansal kalıpları ve örüntüleri etkiler ve mekanın üretimini sağlar. • Bu manada kıyafetiniz, eviniz, okulunuz, aileniz sosyal olarak oluşur ve bunlarda mekansal süreçleri etkiler. • Bu kapsamda mekan insan vücudu olabileceği gibi dünya da olabilir. 14
• İnsanların günlük faaliyetleri sayesinde coğrafya meydana gelir. • Günlük faaliyetler toplumları inşa eder, toplumlarda mekanı değiştirir ve dönüştürür. • Böylece coğrafyacılar yaş, cinsiyet, etnisite, ekonomi, iş gücü, sınıflar, iletişim, ulaşım, üretim, tüketim, teknoloji, doğal kaynaklar, çevre, politika, zenginlik, fakirlik, yaşam şansı, yaşam standardı gibi çok geniş bir yelpaze de inceleme yaparlar. 15
Coğrafi Düşüncenin Temel Kavramları 16
A- Ölçek/ Scale Bir karıncanın dünyayı ve çevresini algılaması ile bir insanın hatta bir devin algılaması birbirinden farklıdır. Özellikle günümüzde hızla gelişen bilgi-iletişim teknolojileri (BİT) ile ilişkili olarak mekansal etkileşim artmış ve bu etkileşimde ölçek kavramı daha önemli hale gelmiştir. Bu bağlamda coğrafyada üç farklı ölçekten bahsedilebilir. 1 - Kartoğafik ölçek 2 - Metodolojik ölçek 3 - Mekansal Ölçek 17
B- Mekan/Space ‘’Mekan, boyutu olmayan harikalar diyarı’’ Walter Isard. Herkes odadan başlayıp ev, mahalle, şehir, bölge ve ülkeye doğru uzanan bir dizi iç içe geçmiş katmanlar veya halkalar halindeki yaşam mekanlarıyla çevrilidir. Mekan, insanın bütün faaliyetlerinin gerçekleştirildiği tüm deneyimlerinin yaşandığı yerdir. Mekan içinde yaşayanlar tarafından algılanan ve değerlendirilen üç boyutlu alandır. 18
En genel anlamıyla mekan; tüm var olanları içinde bulunduran sınırsız yer. . . Tüm var olanların akışı içinde birbirlerinin yerini alarak zincirlendikleri sonsuz süreyi dile getiren zaman kavramıyla sıkıca bağımlı olarak maddenin varolma biçimlerinden başlıcasını dile getirir. Antikçağda mekan, özellikle Demokritos ve Epikuros gibi atomcularda durağan, her zaman ve her yerde aynı olan bir boşluk olarak sanılıyordu. Buna karşın zaman içerisinde mekanın; bağımlı, hareketli, hiç bir yerde aynı olmayan maddi bir doluluk olduğu anlayışı gelişmiştir. 19
• Bunun yanı sıra mekanın insan bilincinden ve iradesinden bağımsız bir gerçeklik olduğu da düşünce tarihi içerisinde genellikle yadsınmıştır. • Hatta Berkeley, Hume, Mach vb. düşünürler incelendiğinde, mekanı bireysel bilince kadar indirgedikleri görülecektir. Üç türlü mekan vardır. • 1 - Mutlak Mekan • 2 - Göreceli/İzafi Mekan • 3 - Üretilmiş Mekan 20
1 - Mutlak Mekan Absolute Space Newton, doğada insan bilincinden bağımsız bir zaman ve mekan bulunduğunu kanıtlamıştır. Newton, zaman ve mekanı insandan bağımsız olduğu kadar, maddeden de bağımsız ve bu anlamda mutlak sayıyordu. Mekan, doğal ve beşeri unsurların içinde var olduğu, oluştuğu ve bu bağlamda evrensel ve insanın düşüncesinden bağımsız olarak gerçekliğin koordinat düzenlemesini sunan, insan için değişmez bir kutu olarak algılanmıştır. 21
• Dünya ve üzerindekiler zaten vardır, insan olsa da olmasa da. Dünya güneşin etrafında hep dönüyordu, Adem’den de önce sonra da… • Özellikle 1950’lerdeki kantitatif devrimde mutlak, yani geometrik mekan çalışmaların temelini oluşturmuştur. CBS çalışmaları gibi… • Mutlak mekan belli yerlerin ve faaliyetlerin konumunun belirlenmesinde bize yardımcı olur: MATEMATİK KONUM 22
2 - Göreli/İzafi Mekan Relative Space Leibniz, zaman ve mekanın, Newton anlayışına göre kesinliğine karşı çıkmıştır. Matematiksel prensipler yalnızca matematiği kapsar; rakamlar, şekiller, aritmetik, geometri. Fakat metafiziksel prensipler genel zanlardan daha fazlasını içerir düşüncesinde olan Leibniz; ‘’bu baylar ( Newton ve takipçileri ) mekanın mutlak mekan olduğunda ısrar ederler. Fakat bu, onları büyük zorlukların içine iter. Mekanın ezeli ve sonsuz olduğuna, hatta bazıları mekanın Tanrının kendisi olduğuna inanır. Ama mekan bir parçadır, Tanrıya ait olabilecek bir nesne değil’’ 23
• Leibniz’e göre mekân, mekânda bulundukları kabul edilen şeylerden bağımsız değildir. Mekân’ın bu mekânda bulunan şeylere göre herhangi bir mantıksal önceliği yoktur. Monadların ve özelliklerinin türevi olması nedeniyle mekânın varlığı ikincildir. • Ona göre mekân, birlikte varoluş düzeni ya da düzenleri sonucu ortaya çıkan bağıntılardır. Bu bağlamda zaten, Newton’un mutlâk zaman anlayışına karşı olan Leibniz’e göre, zamanın kendi başına bir varlığı olamaz. Demek ki o, nesnelerin ardarda gelişlerinin bir düzeni. 24
Özetle, göreli mekansal ilişkiler, obje ve olayların birbirine göre durumunu ifade etmektedir. Yani cisimlerin konumudur, özel konumdur. Bu ise fiziki mekanın matematiksel modellemelere girmesine neden olmuştur. Örneğin Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS/GIS) çalışmaları bu şekildeki bir görüşün yansımasıdır. Mekanı sadece mutlak mekan olarak algılayıp değerlendirseydik, mekanın bütün parçaları aynı özellikte olacağı için değer açısından da bir farkları olmayacaktı. Göreli mekan, mekan parçalarının birbirine karşı konum ve özelliklerinin farklı olduğunu, bu nedenle değerlerinin de farklı olduğunu ortaya koymuştur. Bu konuda en güzel örnek Von Thünen İzole Devlet modelidir. 25
3 - Üretilmiş Mekan Production of Space Henri Lefebvre tarafından ortaya konulmuştur. Lefebvre bütünsel bir mekan anlayışı ortaya koyarak mekanın birbiriyle ilişkili üç süreç bağlamında üretildiğini belirtmiştir. Bunlar; - Fiziki mekan - Zihinsel/mental mekan - Sosyal mekan Bu bağlamda günlük yaşamımızda ilk olarak somut süreç ve hareketler meydana geldiği mekansal pratikleri içeren fiziki mekan vardır (Evden çıkıp işe gidinceye kadar ki süreç gibi). 26
İkinci olarak, kitaplar, filmleri resimler ve imajlar yoluyla oluşturulan olarak mekan temsilleri, yani zihinsel mekan devreye girer (Okula giderken gördüğümüz şekilleri anlamlandırma kapasitemiz). Bu aynı zamanda mekanın yeniden üretilmesinde ve mekansal pratiklerin meşru sayılacağı noktasında önemlidir. Üçüncü olarak, olarak günlük yaşam içerisinde insanların mekanı nasıl algıladığı, yaşadığı, hissettiği ve sosyal olarak nasıl oluşturduğu ile ilgili olan sosyal mekan devreye girer. Lefebvre göre, mekan toplumsal bir üründür ve her üretim biçimi kendi mekanını üretmektedir. Böylece, mekanın üretim sürecinde yaratılan yeni mekanlar aynı zamanda yeni toplumsal ilişkileri oluşturmaktadır. Kentsel planlama, kapitalizmin stratejik araçlarından biridir, ve mekanlar üretir. 27
• • FARKLI GÖRÜŞ VE YAKLAŞIMLARA GÖRE MEKAN Newton: Mekan, eni, boyu, derinliği olan üç boyutlu kutu Leibniz: Mekan görelidir. Kant: Mekan eşitsiz ve biriciktir (bölgesel) (Hetner, Ratzel, Blanche). Pozitivizm: Mekan hem bir araştırma nesnesi hem de bir belirleyici Marksist Coğrafyacılar: Mekan tek başına varlığı olan bir nesne değil, özellikle kapitalist üretim tarzında kirli toplumsal ilişkiler sonucu üretilen bir nesnedir. Kapitalizm: Sermaye önce kendi mekanını yaratır, sonra o çevreyi yok eder (krizler, yer değiştirme vs). Böylece mekansal bir gerilim oluşur. Bütün mekanlar bittiğinde ise mekansal onarım/spatial fix başlar Yapısalcılar: Mekan bir sonuçtur. Postmodernizm: Mekan parçalıdır, şizofreniktir, bütünlüğü yoktur. Mekan politika ve ideloji yüklüdür. 28
C- Yer/Place Yerin anlamının insanların yer ve lokasyona daha fazla duygusal anlam atfetmek için kullanırlar. Nasıl ki insanların kişiliği o insana özgün karakterleri ifade ediyorsa, yerin kişiliği de tıpkı insanların ki gibi zamanla oluşan ve sadece o yere özgü olan özelliklerdir. Yani yerin kişiliği doğal özellikler ile insanoğlunun zamanla meydana getirdiği düzenlemelerin bileşkesidir. 29
• Yer fiziki bir ortamdır ancak onu anlamlandıran insanın o yerle ilişkisi, yerdeki yapılar ve insanın bakış veya görüş açısıdır. Bir yere ait olan manzara perspektif değiştikçe değişir. Dolayısıyla manzara durağan değildir. Ancak yer algılayandan bağımsız olarak doğasında durağan olmak vardır. • Yer, coğrafi bir unsur ya da kolektif hafıza, değerler, anlamlar, ve sosyal ilişkilerin kesiştiği düzenlenmiş bir alan, mekanın bir parçası. Yer kavramı üç farklı şekilde kullanılabilir: • 1 - Kavram olarak yer: dünya üzerindeki bir nokta • 2 - Yer algısı: İnsanların yer hakkında sahip oldukları özel duygular • 3 -Mahal olarak yer: İnsanların günlük eylemlerini gerçekleştirdikleri mekansal birim 30
Yer, sembolleşmiş ve fark edilmeyen yerler olarak ikiye ayrılır. Sembolleşmiş yerler insanlar tarafından ortak değerlerin yüklendiği ve bütün insanlar için aynı anlamı çağrıştıran semboller veya yerlerdir. Dini yerler, anıtlar ve meydanlar buna örnektir. Kabe, Eyfel Kulesi, Anıtkabir Fark edilmeyen yerler ise dışarıdan birinin geldiği zaman fark etmesi zor olan, ancak o yerde yaşayanlar için fark edilen yerlerdir. Park, eczane, mahalle, pazar yeri gibi. Bir lokasyon bir gece de orayı düzeyenler tarafından yere dönüşebilir. Yere bakış açısı aynı zamanda kişiye göre değişebilir. Mesela bir coğrafyacı için yer bir yerleşmenin büyüklüğü iken mimar için AVM, şairler ve tarihçiler için ise fark edilmeyen yerdir. Yersizleştirme: Modern planlama ve mimarinin mekanı dönüşüme uğratıp, yerler arasındaki çok değerli olan farklılıkları ortadan kaldırması. Örneğin Kentsel dönüşüm. 31
D- Peyzaj/Landscape Yer kavramı klasik olarak belli sınırları ima ederken, peyzaj kavramı gözün görebildiği çeşitli özellik ve formları içeren açıklık ve genişliği ima eder. Peyzaj arazide gözün ufuk çizgisine kadar görebildiği alandır ve bu alandaki hem doğal hem de beşeri unsurları içerir. Peyzaj kavramı ilk olarak Humbolt tarafından coğrafi bir terim olarak literatüre kazandırılmış, ancak esas önemini Carl Sauer ve onun öncülüğünde gelişen Berkeley Ekolü ile almıştır. Bunlara göre peyzaj; doğal ve kültürel coğrafi görünümlerin karışımıdır. Bu ekolün etkisiyle kültürel coğrafya hızla gelişmiş ve doğal peyzajın kültürel peyzaja nasıl dönüştüğü ele alınmıştır. 80’lerden sonra gelişen ‘yeni kültürel coğrafya’ geleneğine öre ise peyzaj bir görünüm ya da obje değil bir tür görme yöntemidir. 32
E- Bölge/Region Etimolojik olarak Latince ‘’regio: çevre-alan’’ anlamında olup, en genel anlamıyla, seçilen bazı kriterler açısından belirlenen alan ya da, mekansal özellikler açısından bir alanı sınıflama ve sınıflandırma. Başka bir tanıma göre, bölge, genel olarak benzer veya tamamlayıcı özellikleri olan veya faaliyet ve akımlarla yoğun olarak bağlantılı devamlı coğrafi sahalardır. BÖLGE Bölge çok boyutlu, çok anlamlı ve sınırları oldukça güç çizilebilen bir kavramdır. Bölge, saha, zon, mekan kavramları farklı anlamlar ifade etmektedir. 33
Bölge Çeşitleri Homojen Aynı karakteristiği olan birim alan ünitelerinin Gruplanması: Doğal bitki örtüsü, Yağış rejimi, Ürün dağılışı Nodal (Kutupsal/Polar) Plan Fonksiyonel ilişkiler kriterine göre seçilirler. Bir merkez ve onun etkisi altındaki sahalardır. Şehir, ilçe, köy 34
F- Lokasyon/Konum/Location Nerede? Sorusuna cevap verir. Bir yerin lokasyonun iki şekilde bulabiliriz: 1 - Mutlak lokasyon Bir yerin dünya üzerinde bulunduğu noktayı ifade eder. Bu noktanın mutlak lokasyon tayini ise koordinat sistemine göre yapılır. 2 - İzafi/göreli lokasyon Bir yerin dünyanın geri kalan kısımlarıyla nasıl bir karşılıklı etkileşim içinde olduğunu anlamamıza yarar. Yani o yerin, çevresindeki diğer yerlere göre uzaklığı, yakınlığı, büyüklüğü, küçüklüğü, erişebilirliği vb. gibi niteliksel ve göreceli kavramlarla yer tayininin yapılmasıdır. Bu nedenle bir yerin izafi lokasyonu kişiye ve zamana göre değişebilir. Örneğin bir yerin yakınından zamanla otoban geçirilmesi onun mutlak lokasyonunu etkilemezken izafi lokasyonunu etkiler. 35
Yeryüzünde bulunan her nesne ve meydana gelen her olay, büyük küçük olsun, belli bir konuma sahiptir. Bu konum; matematik ve özel konum olmak üzere ikiye ayrılır. Matematik konum; nesne ve olaylann, paralel ve meridyenler vasıtasıyla tam olarak, yeryüzünün neresinde olduklannın tespit edilmesidir. Özel konum ise; bunlann, daha ziyade çevreleri ile alakalı olarak ekonomik, fiziki ve beşeri tüm yönler açısından durumlarını bildirir. 36
• Coğrafya bilimi açısından, bir nesne veya olayın matematik ve özel konumunu belirlemek çok önemlidir. Çünkü yukarıda da bahsedildiği üzere her nesne ve olay belli bir mekana bağlıdır ve o mekanın özelliklerinden etkilenir. • Sonuçta incelenmekte olan bir nesne ve olayın konumunu bilmeden bunların diğer sistemlerle olan ilişkisini ortaya çıkarmak çok zordur. • Coğrafya bilimi, bir yerin veya olayın matematik ve özel konumunu inceleyerek bunlarınn neden buralarda yer aldığını, mekansal olarak aralarındaki ilişki ve etkileşimleri ve hepsinden öte insan yaşamı üzerindeki etkilerini ortaya çıkarmaya çalışır. 37
G- Çevre/Environment Çok farklı anlamlara sahiptir. Ekologlara göre, belirli bir yaşam alanında etkili olan fiziksel, kimyasal ve biyotik faktörlerin bütünlüğü, Genel olarak ise oranizmaların yaşamı üzerinde etkili olan faktörler bütünlüğüdür. Dolayısıyla bir organizmayı yaşamı boyunca etkileyen her şey çevre olarak düşünülebilir. Coğrafi açıdan ise, çevre insan ve diğer canlıların içinde yer aldığı ve yaşam şartlarını oluşturan tüm organik ve inorganik unsurlardan oluşan, süreç ve etkileşimlerin gerçekleştiği ortam 38
H- Teritory (Territory)/Hakimiyet Alanı/Bölge, ülke, toprak parçası ya da alan Günümüzde ise: Hükümranlık alanı Etki alanı Siyasi nüfuz alanı Ekonomik nüfuz alanı 39
Ekonomi/İktisat ve Ekonomik Coğrafya 40
- Slides: 40