ONDOKUZ MAYIS NVERSTES FENEDEBYAT FAKLTES CORAFYA BLM BLGELER
ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ FEN-EDEBİYAT FAKÜLTESİ COĞRAFYA BÖLÜMÜ BÖLGELER COĞRAFYASI I Dr. Öğr. Üyesi Fatih ALTUĞ
BÖLGELER COĞRAFYASI 1 Regional Geography 1 Bu derste kullanılan her türlü belge, bilgi, fotoğraf, harita vb. , dokümanlar sadece eğitim amaçlı olarak kullanılmaktadır.
BÖLGELER COĞRAFYASI 1 1. Hafta Dr. Öğr. Üyesi Fatih ALTUĞ
1 - BÖLGELERİN VE SINIRLARIN TANIMLANMASI İLE İLGİLİ SORUNLAR VE TEKNİKLER
1. 1. Bölge ve Mekan İlişkisi • Mekanda gerçekleşen faaliyetler ve bunların dağılımı farklılıklar göstermektedir. • Bu farklılıkların nedenleri: • Ekonomik gelişmişlik • Çevrenin coğrafi özellikleri • Mekan organizasyonları • -İşte bu farklılıklardan dolayı bölgenin sınırlarının seçimi oldukça zor bir iştir. • -Bu nedenle bölge sınırı belirlemeden önce mekanın yapısının teşhis edilmesi gerekir.
1. 2. Bölge Oluşturma Nedenleri • 1) Bir araştırmada farklı alanların özelliklerini incelemek için bu farkın en iyi belirdiği alanları tarif etme isteği • 2) Planlama yapılacak sahalarda yatırımları planlama kararlarının birbirlerine etkilerinin en yüksek olacağı alanlarda yapmak • 3) İdari bakımdan kontrolün ve katılmanın optimum olacağı alanları tarif etmek • Bu amaçlarla sınır çizme istekleri; • -belirmiş ekonomileri seçmek • -fonksiyonel ünite veya organizasyonları seçme prensiplerini doğurmuştur.
1. 3. Bölge Kavramı ve Çeşitleri • Bölge, genel olarak benzer veya tamamlayıcı özellikleri olan veya faaliyet ve akımlarla yoğun olarak bağlantılı devamlı coğrafi sahalardır. • Bölge, saha, zon, mekan kavramları farklı anlamlar ifade etmektedir. • BÖLGE SAHA ZON MEKAN
• Saha, herhangi bir alanda yapılan sınırlamadır. • Zon, belirlenen bir özellik dikkate alınarak bu özelliğe sahip olan ve olmayan diye bütün bir mekanı ikiye bölmeyi ifade eder. • Bölge ve mekan birbirinden farklıdır. • Mekanın sınırı yoktur fakat bölgenin bir sınırı vardır.
1. 4. Bölge Kavramı ve Çeşitleri • Bölge denilince aklımıza ilk olarak hiçbir hukuki ve idari bir değeri olmayan “COĞRAFİ BÖLGE” gelir (Homojen Bölge). • Bu anlamda bölge ‘ belirli ölçütler bakımından türdeş yeryüzü parçası’ veya ‘genellikle şehirden geniş, ülkenin tümünden daha dar mekan parçası’ veyahut da ‘kendine özgü ekonomik ve kültürel özellikler taşıyan ülke parçası’ olarak tanımlanabilir. ”
• Veya bölge; “İllerden daha geniş coğrafi birimler nezdinde koordinesi gerekli kimi hizmetlerin yürütüldüğü coğrafiyönetsel birim” olarak nitelendirileceği gibi; • Avrupa Parlamentosunun, 18 Kasım 1988’ de onayladığı Bölgeselleştirme Şartında bölge; “Coğrafi yönden, nüfusu, kimi ortak özellikler taşıyan ayrı birim ya da kendine yeterli bir yapı oluşturan yöreler ya da yörelerin birlikte oluşturdukları bütüncül yapılar olarak tanımlanmış ve ortak özelliklerinin de dil, kültür ve tarihsel gelenekler olduğu vurgulanmıştır. ” • Bu bağlamda, bölge sadece işlevsel bir idari örgütlenme değil Merkezi idare il arasında ara bir yapılanma olduğu söylenebilir.
• Bölge kavramında: • • …fikirleri vardır. *Devamlılık *Ayrım *Benzerlik ve bütünlük *Genelleştirme • -Bölge konuya göre, seçilen kritere göre, ölçeğe göre, zamana göre ve tanımlama amacına göre GÖRELİDİR…. . • -Mekan dinamik olduğuna göre bölgenin sınırları da dinamiktir ve sınırlar çizgisel değil bant halindedir.
1. 5. Bölge Kavramı ve Çeşitleri Bölge Homojen Nodal/Kutupsal Plan
Homojen Bölge • Mekan üzerinde aynı ya da benzer özelliklere sahip birim alan ünitelerinin gruplandırılması ile meydana gelen bölgelerdir. (yöre, bölüm, bölge) • Belirli bir ürün tipinin hakimiyeti, doğal bitki örtüsü, toprak türü, yağış rejimi, nüfus yoğunluğu, yerleşme, tarım vb. • Coğrafi bölgeler esasında homojen bölge sınıfına girmektedir.
Nodal Bölge • Fonksiyonel ilişkiler kriterine göre seçilir, bu bölgeler genellikle bir “polar/kutup” merkez etrafında, bu merkez ve etkisi altındaki sahaların karşılıklı ilişkilerinin çizildiği mekanlar olarak ifade edilir. • Bu bölgeler tek özelliğe göre seçilebildiği gibi, birden çok özelliğe göre de seçilebilir. • Nodal bölgeler özellikle bölgesel kalkınma ve bölge planlama açısından oluşturulabilirler.
Plan Bölge • Homojen ve nodal bölgeler mevcut durum ve geçmişteki ilişkilere göre belirlenmektedirler. • Plan bölge ise, mevcut ilişkilerin aksayan yönlerini değiştirerek gelecekte nasıl bir bölge tasavvur edildiği ile ilgilidir ve bu değişen ilişki özelliklerine göre sınırlar çizilir.
İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması (İBBS/NUTS)
• İBBS (İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması), Türkiye’nin AB üyelik sürecinde yerine getirmekle yükümlü olduğu kriterlerden biridir. • Uygulamanın amacı bölgesel politika çerçevesinin belirlenmesi, bölgelerin sosyo-ekonomik analizinin yapılması ve Avrupa düzeyinde karşılaştırılabilir bölgesel istatistik verilerin üretilmesi olarak tanımlanmıştır. • AB, Türkiye’yi Aralık 1992’de yapılan Helsinki zirvesinde aday ülke olarak kabul etmiştir. Türkiye, AB’ne aday bir ülke olduğundan AB’ne üye ülkelerin yükümlülüklerini yerine getirmeye çalışmaktadır.
• 2001 yılında istatistiki bölgelerin belirlenmesi çalışmalarına başlanmıştır. Bunun için; DPT, DİE ve İçişleri Bakanlığı görevlendirilmiştir. Sonuçta 2001 yılı içerisinde TÜİK ve DPT tarafından hazırlanan İBBS raporu Bakanlar Kurulu’nun 2002/4720 sayılı Kararı ile 22 Eylül 2002 tarihli Resmi Gazetede yayımlanmıştır. • 3 kademeli bölge sistemi oluşturulurken, 81 il Düzey 3 olarak tanımlanmış, “ekonomik, sosyal ve coğrafi yönden benzerlik gösteren komşu iller ise bölgesel kalkınma planları ve nüfus büyüklükleri de dikkate alınarak” Düzey 2 (26 adet) ve Düzey 1 (12 adet) bölgeleri belirlenmiştir.
• Türkiye’de İBBS Düzey 2 bölgeleri, kalkınma ajansları ile ilişkilendirilerek ve ajanslara bölgesel kalkınma planlarını hazırlama görevi verilerek bölgesel yönetişim bağlamında önemli bir adım atılmıştır. • İBBS Düzey 2 bölgelerinin idari bir nitelik taşımamasına ve hazırlanan bölgesel kalkınma planlarının Türkiye planlama hiyerarşisinde tam olarak konumlandırılmış olmamalarına rağmen, bölgesel kalkınma ajanslarının (BKA) idari yapısı ve plan hazırlama süreçlerinde sergiledikleri katılımcı yaklaşım yerel aktörlerin bölgesel gelişmeyi yönlendirmede dikkate alınması bakımından önemli sayılabilecek gelişmelerdir.
Bölge Oluşturma Teknikleri
Bölge Oluşturma Teknikleri • Bilgi toplanan mekansal ünitelerin büyüklüğü benzerlik kriterlerinin limitlerini etkiler. • Üniteler küçüldükçe hassaslık ve farklar artar. • Bölge tespitinin yapılabilmesi için öncelikle bölgeden küçük olan mekanların bilgilerinin toplanması gerekir. Bu bilgiler: • *mekanla ile ilgili özelliklerin toplanması, • *akım ilişkilerinin tespiti • Bu bilgilerin anlamlı (tablo, grafik vs. ) hale getirilmesi ile bölge belirleme metod(ları)u belirlenir.
Bölge Oluşturma Teknikleri Nicel Yaklaşımlar Discriminant Analizi Poligon Çizimleri Mesafeyi Minimize Eden Fonksiyonlar Graf Teori Nitel Yaklaşım
• Nicel yaklaşımdaki bu 4 yaklaşım da belirli hesaplamalara dayalıdır. • Bu 4 yaklaşım bölge oluşturma için uygun (!. . ) yaklaşımlardır. • İlk yaklaşım homojen bölge oluşturma için diğerleri ise nodal bölge oluşturma için idealdir. • Nitel Yaklaşım ile bölgeler gözleme dayalı olarak oluşturulurlar.
Poligon çizimleri ile bölge oluşturma • Poligon kanava çizimi yapılmadan önce poligon hesabının yapılması gerekir. • Açık poligon hesabı: Açık poligon geçkisi (güzergâhı), bir nirengi veya poligon noktasından başlayarak koordinatları belli olmayan başka bir noktada sona erer. Bu poligonların hesabını kontrollü yapmak mümkün değildir. Onun için bir zorunluluk olmadıkça kullanılmazlar. Eğer kullanılacaksa açı ve kenarlar kontrollü olarak ölçülmelidir.
• Dayalı poligon hesabı: Dayalı (bağlı) poligon geçkisi, koordinatları bilinen bir nirengi veya poligon noktasından başlayıp yine koordinatları bilinen bir nirengi veya poligon noktasında sona erer. • Bağlı poligon hesabında hesabın kontrolü yapılabilir. Bu şekildeki geçkide açı ve kenar ölçümündeki kaba hatalar ortaya çıkacağından hata sınırı içinde kalan hataların ölçülere dağıtılmaları mümkündür.
• Poligon kanava çiziminde; güzergah başlangıç ve bitişi, nokta ad ve sembolleri, güzergah çizgi ve numaraları yazılır. • Ölçü kanava çiziminde; sadece güzergah çizgileri, nokta sembol ve numaraları yazılır.
Türkiye’de Bölge Oluşturma Süreci • Türkiye için en uygun metot poligon çizimleri metodudur. • Bölge tanımlaması için ilk çalışmalar su havzalarının oluşturulması ve planlaması olmuştur. • Bu sahalar tek bir kritere göre üretim bütünü bölgelerdir. • Organizasyonel bütünlük yoktur. • Bu bakımdan bu tip bölgeler bölge planlama çalışmaları için elverişli değildir.
Türkiye’de Bölge Oluşturma Süreci • Türkiye’de oluşturulacak bölgeler: • gelecekte istenen mekan hedeflerine göre organize edilmeli, • organizasyonel bütünlük bakımından NODAL bölgeler oluşturulmalı, • aynı genelleme düzeyine sahip olmalı, • km² olarak limitler konmalı, • bölge sınırlarının idari sınırlara uyma zorunluluğu dikkate alınmalı ve düşünülmesi gereklidir.
A) Coğrafî Bölgeler • a) Fizikî Coğrafya Özellikleri: • 1. Jeomorfolojik elemanlara göre ayrılan bölgeler. • 1. 1. Yüksek Şekillerin Egemen Olduğu Bölgeler: Dağlık bölgeler, plâto bölgeleri, tepelik bölgeler… • 1. 2. Çukur Şekillerin Egemen Olduğu Bölgeler: Ovalık bölgeler, depresyon bölgeleri… • 2. Klimatik Bölgeler: Nemli bölgeler, kurak bölgeler, yarı kurak bölgeler, ılıman bölgeler… • 3. Hidrografik Bölgeler: Açık havza bölgesi, kapalı havza bölgesi… • 4. Bitki Örtüsü Bölgeleri: Ekvatoral orman bölgeleri, iğne yapraklı orman bölgeleri… • Ancak, yukarıda örneklendirilen bu tür bölgelerin sınırları, varsayılmış bir bölgeyi ifade eder.
• b) Beşerî Coğrafya Özellikleri: • 1. Nüfus Yoğunluk Bölgeleri: • Ökümen bölgeler, • Anökümen bölgeler, • Sık nüfuslu bölgeler, • Seyrek nüfuslu bölgeler… • 2. Yerleşme Bölgeleri: • Kırsal yerleşme bölgeleri, • Kentsel yerleşme bölgeleri…
• c) Ekonomik Coğrafya Özellikleri: • 1. Tarım Bölgeleri • 2. Madencilik Bölgeleri • 3. Sanayi Bölgeleri • 4. Turizm Bölgeleri
COĞRAFİ BÖLGE AYIRIMINDA KULLANILAN KRİTERLER • 1. Coğrafi Konum: • Orta Anadolu, Anadolu’nun orta kesiminde olması nedeniyle karasal etkilerden dolayı ayrı bir bölge olarak tanımlanır. • 2. Fiziki Coğrafya Özellikleri: • 2. 1. Yeryüzü şekilleri: Bir ülkenin dağ, plâto ve ova alanları beşeri özellikleri ve ekonomik etkinlikleri önemli ölçüde etkiler. • Dağlar, iklimde çeşitlenmeye neden olur. • Bakı faktörü, • Yükseklik faktörü, • 1. 000 m’ye kadar olan yükseltilerde kızılçam ormanları hakim olup, tarım temel ekonomik faaliyettir. 1. 000 -2. 000 m arasında orman+hayvancılık. 2. 000 m’nin üzerindeki yükseltilerde çayır alanları+hayvancılık • Eğim faktörü, Eğimin fazla olması tarımı engeller, erozyonu artırır, buralarda yerleşme
• 2. 2. İklim: • Dış güçlerle yeryüzünün şekillenmesini, • Toprak oluşumunu, • Bitki örtüsünün özelliğini tayin eder. • İklim, insan faaliyetlerini etkiler. • İklim, yetiştirilen tarım ürünleri çeşidini etkiler.
• 2. 3. Toprak: • Tarım faaliyetlerini etkiler. • Kurak ve yarı kurak bölgelerdeki toprakların alt katlarında bol miktarda kireçli bileşik bulunur. Bu topraklar, kireç isteği fazla olan tahılların yetişmesine elverişlidir. • Nemli bölgelerdeki topraklar, yağış suları ile fazla yıkandığından besin maddelerinin bir bölümünü kaybeder. Bu bölgelerdeki topraklar, mısır gibi bazı tahılların ve ormanların yetişmesine daha elverişlidir.
3. Beşeri ve Ekonomik Coğrafya Özellikleri • 3. 1. Nüfus ve Yerleşme: • Tarımın yoğun olarak yapıldığı ve sanayinin gelişmiş olduğu bölgelerde nüfus yoğunluğu fazladır. • İstanbul-İzmit arası sanayi bölgesi, ülkemizin en kalabalık nüfusa sahip bölgeleridir. Bu alanlarda şehir yerleşmeleri hâkimdir. • Buna karşılık, kuru tarımın yapıldığı ovalarda ve engebeli alanlarda nüfus yoğunluğu azalır, kırsal yerleşmeler ön plâna geçer.
• 3. 2. Tarım: • Belli bölgelerde tarım ve tarıma dayalı sanayi gelişmiştir. • 3. 3. Sanayi: • Hammadde, pazar, maden yatakları, iş gücü, ulaşım gibi temel şartların uygun olduğu bölgelerde sanayi gelişmiştir. • Böyle bölge veya bölümlerde (Çatalca-Kocaeli Bölümü, Bursa çevresi, İzmir çevresi) gelir, dolayısıyla hayat seviyesi yüksektir. • 3. 4. Yeraltı Kaynakları: • Maden yataklarının bulunduğu alanlar ve buralarda kurulan fabrikalar da yöresel farkları oluşturur.
• 3. 5. Ulaşım: • Ulaşım kolaylığı, ürünlerin pazarlanmasını ve çeşitli mal naklindeki maliyetleri düşürerek yatırımları cazip hale getirir. Bu durum, her yönden ilerleme ve kalkınmayı teşvik eder. • Doğu Anadolu’daki önemli yerleşmeler doğal yol durumunda olan oluklar üzerindedir. • Ege Bölgesi’nde ilkçağlardan beri medeniyetlerin gelişmesinde doğal limanların önemi büyük olmuştur. • Doğu Anadolu’da özellikle kış döneminde ulaşımın zorlukla sağlanması, ulaşımdaki gecikmeler ve ulaşım maliyetinin fazla olması her türlü ekonomik faaliyeti olumsuz yönde etkilemektedir.
COĞRAFİ BÖLGE, BÖLÜM ve YÖRE KAVRAMLARI • Bölge: Fiziki, beşeri ve ekonomik özellikler açısından kendine özgü benzerlik sağlayan en büyük coğrafi birimdir. • Bölüm: Aynı coğrafi bölgede fiziki, beşeri ve ekonomik coğrafya özellikleri yönünden bölgenin diğer kesimlerinden farklılık gösteren, bölgeden küçük olan alanlardır. • Yöre: En küçük doğal ortam birimidir. Karadeniz Bölgesi’nin Orta Karadeniz Bölümü’nün Turhal Yöresi. • Coğrafi bölgelerin isimlendirilmesinde farklı özellikler dikkate alınmıştır. Bu bakımdan bölgeler iki grupta ele alınabilir:
A) Temelini Tarihten Alan Bölge Adları • Endülüs: Vandallar sırasıyla Azak Denizi çevresinde, Macaristan’da ve İspanya’da yaşamışlardır. • İspanya’da yaşadıkları bölgeye, kavmin adından dolayı “Vandalusia” denmiştir. Burası İslâm toprağı olunca Endülüs adını almış. Kısacası İspanya’nın bu bölgesinin adı tarihten gelir. İspanya’nın bu bölgesinden başka bir bölgeye geçildiğinde yemekler, folklor…kısaca kültür değişir. • Burgogne: Paris’in güneydoğusunda temelini tarihten alan bir bölgedir. • Burada Ortaçağ’da Burgondlar yaşamışlardır.
B) Temelini Tarihten Almayıp, Yakın Zamanda Suni Olarak Çizilen Coğrafi Bölgeler • Dünya üzerinde bazı bölgelerin sınırları sonradan suni olarak çizilmiştir. • Bunun en güzel örnekleri ABD’nde görülür. • Bunların bölgeleri cetvelle çizilmiş gibidir. • İsimleri de çoğunlukla yönlere göre verilmiştir (Kuzey Carolina-Güney Carolina, Kuzey Dakota-Güney Dakota…).
B) Temelini Tarihten Almayıp, Yakın Zamanda Suni Olarak Çizilen Coğrafi Bölgeler • • • • Ülkemiz ise yedi coğrafi bölgeye 1941’de ayrılmıştır. Yani, bizim bölgelerimiz de yakın tarihte çizilmiştir. Oysa biz eski bir milletiz. Neden bizim bölgelerimiz tarihe dayanmamaktadır? Anadolu’da Roma öncesi devirde, Hititlerin yıkılmasından sonra çeşitli kavimler gelip geçmişlerdir. Bunlar, bulundukları bölgelere çeşitli adlar vermişlerdir: Mesela; Marmara Denizi’nin güneyine Misya, Misya’nın güneyine Lidya, Lidya’nın güneyine Karya, Karya’nın güneyine (Teke Yarımadası çıkıntısı) Likya, İçbatı Anadolu’ya Frigya, Göller Yöresi’ne Prigya, Çukurova’ya Klikya, Ürgüp Yöresi’ne Kapadokya isimleri verilmiştir. O zamanlar bu bölge adları kullanılmıştır.
B) Temelini Tarihten Almayıp, Yakın Zamanda Suni Olarak Çizilen Coğrafi Bölgeler • İsteseydik, biz de kullanırdık o adları. Peki neden kullanılmadı 1941’de bölgelerimiz belirlenirken? Çünkü: • 1. Bu kavimler gelip geçici olmuşlardır. Endülüsler gibi kesin damga vurmamışlardır. • 2. Bu bölgelerin sınırları belli değildir. Mesela; Misya’nın nereden başlayıp, nerede bittiği kesin olarak bilinmemektedir. • 3. Bu isimler milli kültürümüze yabancıdır. 1071’den sonra Anadolu’ya Türkler gelip yerleşmiş, bu durum önemli kültür değişimine neden olmuştur. Anadolu’da dinler ve diller değişmiştir.
B) Temelini Tarihten Almayıp, Yakın Zamanda Suni Olarak Çizilen Coğrafi Bölgeler • Bizim kullanmadığımız bu isimleri, daha sonra 19. Yüzyılda batılılar kullanmaya çalışmışlardır. • Mesela; Philippson Ege Bölgesi’ni meydana getiren kütleye Lidya-Karya kütlesi demiştir. İ. Hakkı Akyol ise bu yöreye Saruhan-Menteşe eski kütlesi demiştir.
B) Temelini Tarihten Almayıp, Yakın Zamanda Suni Olarak Çizilen Coğrafi Bölgeler • Selçuklu Devleti’nin yıkılmasıyla ülkemizde çeşitli beylikler ortaya çıkmıştır. • Bu beylikler de gelip geçici olduğu için, bu bölgelere onların isimleri ad olarak verilmemiştir. • Fakat, bu beyliklerin hüküm sürdüğü alanların isimlerini bölge adı olarak kullanmasak da yöre adı olarak kullanmaktayız. • Menteşe Beyliği’nin bulunduğu yöreye Menteşe Yöresi denir. • Canik Dağlarının bulunduğu Canik Beyliği yaşadığından bu bölgedeki dağlara Canik Dağları diyoruz.
B) Temelini Tarihten Almayıp, Yakın Zamanda Suni Olarak Çizilen Coğrafi Bölgeler • Bu nedenlerle bizim yedi coğrafi bölgemiz sunî olarak çizilmiştir. • Her bir bölge de bölümlere ayrılmıştır. • Bölüm adları verilirken ya ırmak adı, ya dağ sırası adı, ya yön, ya da bir merkez adı kullanılmıştır. • Yedi coğrafi bölgemiz çizilirken “coğrafi karakterlerin farklılığına” dikkat edilmiştir. • Karadeniz Bölgesi’ndeki dağ sıraları, sınır çizilirken Karadeniz Bölgesi’nde kalmıştır. • Torosların tamamı Akdeniz Bölgesi’nde kalmıştır.
- Slides: 45