OKULDA KRZ YNETM VE KRZ REAKSYONLARI Derleyen Dr

OKULDA KRİZ YÖNETİMİ VE KRİZ REAKSİYONLARI Derleyen: Dr. Nevin Dölek

Çoğu kez liderler, kendi toplumlarının güvenlerini kriz nedeni ile değil, krizi ele alma tarzları nedeni ile kaybederler. Richi Bagin

KRİZ NEDİR? l İnsanların yaşam uyumlarını bozan olağanüstü durumlardır. . . l Bir bireyin, grubun, örgütün ya da topluluğun normal işlevlerini yerine getirmesini engelleyen ve acil ilgi ve çözüm gerektiren, hafife alınamayan, sıradışı, beklenemeyen bir durum ve ani değişiklik (Nort Carolina State Department of Public Instruction, 1988)

TRAVMA l Bireysel Travma Bireyin savunmalarını çok ani bir şekilde büyük bir güçle kıran ve etkin bir tepki göstermesini engelleyen ruhsal patlama -(Kai Erickson, In Wake of a Flood, 1979) l Toplumsal Travma Sosyal hayatın hücrelerine nüfus eden ve insanları birbirine bağlayan güce zarar veren ani bir baskı (Kai Erickson, In Wake of a Flood, 1979)

Bireysel Travma Aile / Sosyal Çevre Hayat Sevdiklerine Günlük Yaşantısına Gelecek Umutlar Planlar İnançlar Tehdit Travma Birey Geçmiş Şimdi Gelecek

Toplumsal Travma Aile / Sosyal Çevre Travma Birey Geçmiş Şimdi Gelecek

TOPLU MÜDAHALEYİ GEREKTİREN DURUMLAR l l l l l Bir öğrenci, öğretmen, yerel ya da ulusal bir liderin ölümü Kazalar Cinayetler İntiharlar Bulaşıcı hastalıklar Çocuk kaçırma Hayvan saldırıları Uyuşturucu, alkol Şiddet olayları (Bina ve eşyaya, birbirlerine zarar verme) Terör olayları Bomba, gaz kaçağı (patlama), Binalarda hasar, Elektrik çarpmaları Öğrenci çatışmaları Okula yabancı birinin girmesi Akımlar ( Dini, siyasi, satanizm, vb. ) l Doğal ve çevresel faktörler ( kar, fırtına, deprem, yangın, sel, vb. ) l Kimyasal zehirlenmeler l Arkadaşlarla kavga, küsme, vb l l l l

YAŞANAN BAZI OKUL KRİZLERİ l Göztepe- Bir servis şoförü, iki servis şoförünü okulda çocukların olduğu saatte okul bahçesinde öldürdü. l Kartal- 10 ve 12 yaşındaki iki kardeş bir kalem için 10 yaşındaki bir çocuğu öldürdü. l Avcılar- Bir baba Kurban bayramında iki kızını keserek kurban etti.

BİR KRİZ OLDUĞUNDA OKULDA NELER OLUR? l l l l l Okulun normal işleyişi bozulur veya duraksar. Krizin şiddetine göre kolu kanadı kırılmış hisseden öğrenci ve öğretmenler kendilerinde etkinliklere devam etme gücü bulamazlar. Kriz tepkileri herkes tarafından yaşandığı için kişilerin birbirlerine yardım etme gücü azalır. Acil yardım çalışmalarına girmek gerekir. Okula dışarıdan gelen veli, MEB müfettişleri, basın, güvenlik görevlileri kişilerin istekleri baskılar oluşturur. Can kaybı durumlarında kişilerin yokluğuna alışmak zorunda kalırız. Okulda hem kendimize hem de rolümüzün getirdiği sorumlulukla öğrenci ve velilere destek olmak zorunda kalırız. Krizin durumuna göre yeni olayların yaşanmaması için dikkatli olmak ve önlemler almak zorunda kalırız. Yeni sorumluluklar ve görevler üstlenmek gereği doğabilir.

Duyarlılık Çemberi • psikologlar • öğretmenler • aile yakınları • arkadaşlar • polis • tanık olanlar • sosyal çalışmacılar • zarar görenler • kıl payı kurtulanlar • sağlık ekibi

Risk altındaki popülasyon • HASTALIĞI OLANLAR • YAKIN GEÇMİŞTE KAYIP YAŞAYANLAR • SOSYAL DESTEĞİ OLMAYANLAR • AİLE PROBLEMLERİ OLANLAR • PSİKOSOSYAL PROBLEMLERİ • GEÇMİŞTE BİR OLANLAR FELAKETİN KURBANI OLANLAR

KRİZ YAŞANDIĞINDA GÖSTERİLEN TEPKİLER-1 ZİHİNSEL TEPKİLER l Şok, inanamama ve reddetme l Kafa ve düşünce karışıklığı l Dikkati toplayamama, l Konsantrasyonda azalma l Olumsuz düşünceler l Karar verme güçlükleri

KRİZ YAŞANDIĞINDA GÖSTERİLEN TEPKİLER FİZİKSEL TEPKİLER Fiziksel şok, kafa karışıklığı, hissizlik, donup kalma l Tükenmişlik l Kaçma veya kavga etme reaksiyonu ¡ Adrenalin artması ¡ Vücudun üretiminin artması ¡ Duyuşsal girişin artması, hassasiyet ¡ Kalp atışında hızlanma ¡ Aşırı boşaltım, terleme l l l l Baş ağrılar Sürekli kaşınma Deri hastalıkları Uyku düzensizliği Görme ve duyma şikayetleri Mide bulantısı Barsak ve idrar yolları düzensizliği

KRİZ YAŞANDIĞINDA GÖSTERİLEN TEPKİLER DUYGUSAL VE DAVRANIŞSAL TEPKİLER İLKÖĞRETİM l l l l l Konsantrasyon bozukluğu Sinirlilik isyankarlık Okula gitmek istememe Olayı tekrar anlatma ve oynama Anlatılamayan ve açıklanmayan korkular Kendi ve başkalarının güvenliği için endişe duyma Kayıpla karşısında üzüntü Saldırgan davranışlar Okul başarısında düşüş Gerileme (altına kaçırma, parmak emme, sarılma, vb. ) ORTAÖĞRETİM Antisosyal davranışlar Risk alıcı davranışlarda artış Okula devamsızlık Okul başarısında düşüş Saldırgan davranışlar Suçluluk Üzüntü Depresyon Kaygı Uyuşturucu kullanma Korku ve üzüntü duygularının farkında olma l Cinsel davranışlarda artış l l l

KRİZ YAŞANDIĞINDA GÖSTERİLEN TEPKİLER DAVRANIŞSAL TEPKİLER l l l l l Arkadaş ve oyun gruplarından uzaklaşma Olay hakkında abartılmış hikayeler anlatma Çocukça davranışlara geri dönme İtaatsizlik Ani seslerden korkma Baş ağrısı, ateş, kusma Böyle bir olayın olmadığını söyleme, hiçbir şey olmamış gibi davranma Göz kontağı kuramama Huy değiştirme (dışa dönükken içe kapanma) Aşırı hareketlilik İçe dönük olma İlişki kurmada güçlük Uykusuzluk Aşırı uyuma İştahtan kesilme Aşırı yemek yeme Antisosyal davranışlar Saldırganlığın artması Alkol ve uyuşturucu kullanma l Cinsel davranışlarda artış l l l l l

KRİZE GÖSTERİLEN GENEL TEPKİLER © Bu tepkiler anormal durumlara gösterilen normal tepkilerdir. © Açıkladığımız tepkiler, kişinin her zaman gösterdiği tepkilerin dışında ise, krize gösterilen tepkilerdir diyebiliriz. © Yaşanan travmatik durumdan sonra krizin şiddetine göre 1 ay ile 6 aydan fazla bu tepkiler sürerse bir uzman yardımı alınması şarttır.

Yaşanan bir travma sonrasında etkilenme oranları • • • %10 -15 Olaydan hemen sonra kendisini toplar ve “lider” pozisyonunda hareket edebilir. %70 Olay sonrasında “şok”u yaşar. Akut süreçte stres tepkileri verebilir. Bir süreç içinde destekle normale döner. %10 -15 Olay sonrası etkilenimi en üst düzeydedir ve hastalık tepkilerini verebilir.

KRİZİNE GÖSTERİLEN GENELTUTUM Önemsememek l Olay olduktan sonra tepki vermek l Daha önceden yapılan planlamaya göre hareket etmek l “Sahte bir güvenlik algısı ölümlülerin en baş düşmanıdır. ” Macbeth

KRİZ MÜDAHALE DÜZEYLERİ l TEMEL MÜDAHALE- Bir krizin oluşmasını engelleyen etkinlikler l İKİNCİ DERECEDE MÜDAHALE- Bir kriz vuku bulduktan sonra etkilerini en aza indirmek için yapılan etkinlikler l ÜÇÜNCÜ DERECEDE MÜDAHALE- Kriz sonrası uzun süreli (krizi takip eden haftalarda , aylarda, yıllarda) yapılan etkinlikler

Okul Acil Durum Destek Ekibi’nde (ODE) kimler olmalıdır? l l l l Yönetici (Okul Müdürü, müdür yardımcısı) Psikolojik Danışman (Rehber Öğretmen) Öğretmenler Okul sağlık görevlisi (doktor, hemşire) Okul Aile Birliği’nden bir temsilci Okul personelinden kişiler (güvenlik görevlisi, idare amiri, vb. ) Sivil Savunma Kolu’ndan bir kişi Kriz müdahale ekipleri, okullar için vazgeçilmez bir gerekliliktir.

BİR KRİZ OLDUĞU ANDA YAPILACAKLAR l l l Yardım isteyin. Okulu güvenli bir hale getirecek adımlar atın. Olaylar hakkında bilgi toplayın • • • l Kendi gözlemlerinizle Polisten Ana babalardan Üç dalganın gelişine hazır olun • • Polis ve sağlık görevlileri Medya Ana babalar Müfettişler

Okul dışında okulla ilgili krizlerde cevaplanması gereken sorular l l l l * Okula yakın mı? (umarız değildir!) * Zil saatlerini değiştirmek gerekiyor mu? * Şahitleri polis için bir yerde tutmak gerekiyor mu? * Öğretmenler nasıl koordine edilecek? * Öğrenciler nasıl bilgilendirilecek? Ne bilgiler verilecek? * Medya nasıl idare edilecek? * Ana babalara ne bilgiler verilecek ?

Olay Günü l Güvenliğin arttırılması/ Varsa acil tıbbi yardım veya kurtarma çalışmaları l Olayların üst makamlara ( İl Milli Eğitim M. yetkililerine) duyurulması l Olayların okul personeline duyurulması- Telefon Zinciri veya Çağrı Ağacı/İletişim Ağı l Hatırlanması gerekenler listesinin dağıtımı l Okulun boşaltılıp boşaltılmayacağına karar verilmesi l Olayların öğrencilere duyurulması – Toplu duyurular/ sınıfta küçük gruplarda duyurular l Olayların velilere duyurulması- Ana babalardan yararlanma l Olası medya ilişkisine hazırlıklı olma

“Acil Durum Yönetim Merkezi” kurun l l l Polis, itfaiye veya sağlık personeli için alan belirleyin Acil iletişim sistemi kurun. Yaralılar, okula gelen ana babalar v. s. için alanlar belirleyin. Yolları acil durum araçları için açık tutun. Kriz kutusundaki bilgiler veya araç gereçten yararlanın.

Kriz kutusu ( bir adetten fazla olmak kaydı ile!) içindekiler için öneriler l l l l l * Tıbbi malzemeler * Acil durum kartları * Telefon * Megafon * Kriz bantları veya yelekleri * Fenerler * Okulun planı ve ana noktalar * Görevlilerin telefonları ve görevleri * Okuldaki gaz, elektrik sistemi, alarm sistemi, su sisteminin haritaları, v. s.

İletişimi Geliştirin (1) İletişim araçlarınızı modernize edin. (2) Ekipmanı genişletin Telefon hattı Cep telefonları Faks makinası Bilgisayarlar Megafonlar El telsizleri (3) Kriz kutusu hazırlayın. (4) Polis için aşağıdakileri içeren bir dosya hazırlayın. a. Bina inşaat şemaları b. Kat planları c. Gaz, su, v. s kapatma vanalarının yerleri d. Alarm ve su püskürtme kontrol yerleri l (5) İki belirgin acil durum sinyali belirleyin l Kapıların kapatılması l Tahliye l l l l

BİR KRİZ SIRASINDA OKUL PERSONELİNİN ROLLERİ Okul Müdürünün Rolü l l l l Müdahale çalışmalarını yönetme Görünür, ulaşılır, destekleyici ve görev verici olma Öğretmenlere derslerin ve sınavların ne kadarının daha ileri bir tarihe bırakılabileceği konusunda yönlendirme. Merkez eğitim birimleri ve etkilenen diğer okullarla bağlantı kurma. Ölen veya yaralananların aileleri ile bağlantı kurma Öğrencileri öğretmenlere ve öğrencilere duyurma, cenaze töreni ile ilgili bilgi verme Anma törenlerinin uygun bir şekilde yapılmasını takip etme

BİR KRİZ SIRASINDA OKUL PERSONELİNİN ROLLERİ Okul Rehberi veya Psikoloğunun Rolü l l l l l Görünür ve ulaşılır olma Diğer etkinlikleri iptal etme Rehberlik ve sekreterya etkinliklerinde yardımcı olabilecek kişileri belirleme Okul dışından yardım isteme gereği olup olmadığını belirleme Bireysel ve grupla psikolojik danışmanlık yapma Etkilenen diğer okullarla bağlantı kurma Etkilenen çocukların ana babaları ile bağlantı kurma Ölen kişilerin sınıflarını belirleme ve sınıflarını ziyaret etme Öğretmenlere destek verme Etkilenen öğrencilerle ilgili kayıt tutma ve takip çalışmaları yapma

Öğretmenin Rolü l l l Öğrencilere doğru bilgiler verme Öğrencilerle kayıpla baş etmelerine yardımcı olabilecek sohbetler yapma Söylentileri yalanlama ve önleme Gereksiz detay vermeden sorulara cevap verme Uygun tepki verme konusunda model olma Her türlü duygunun ifade edilmesine izin verme Psikolojik danışmaya ihtiyaç duyan öğrencileri belirleme Travmanın etkilerini azaltabilecek sanat, resim, yazma ve müzik gibi etkinlikler yapma Gerekirse ders müfredatını bir yana bırakma Cenaze töreni ile ilgili bilgileri verme Önleme ve güvenlik konularında “ öğretilebilir an” fırsatından yararlanma

EĞER ÖLÜM BİR İHTİHARSA? Olaydan sonra yapılacaklar l Üzüntünün uygun bir şekilde ele alınması l Okulu kapatmayın ve okul saatleri içinde cenaze törenine gidilmesini teşvik etmeyin. l Ölen kişinin anısına bir etkinlik yapmayın. l Büyük toplantılar yapmayın.

İNTİHARIN UYARI İŞARETLERİ l l l l l Notlarda genel bir düşüş Kaygı bozuklukları Otorite konumundaki kişilere aşırı tepki Gayret eksikliği, ümitsizlik, olağan etkinliklere ilgisizlik Kendini değersiz bulma Geleceğe yönelik isteklerinden ve değerlerinden vazgeçme Sınıfta uygunsuz davranışlar Nedensiz ve tekrarlanan okul devamsızlığı Kendine zarar veren davranışlar (Aşırı sigara, alkol tüketimi veya uyuşturucu kullanma, vücudunu kesme, vb. )

İNTİHARIN UYARI İŞARETLERİ l l l l l Şiddet ve karakola düşme Daha önceki intihar girişimleri Ölümden veya kendini öldürmekten bahsetme İçe , az konuşma Daha önce başarısız intihar girişimlerinde bulunma. Depresyon, psikotik(mani-melankoli, şizofreni, vb)bozukluklar Uyku ve yeme bozuklukları Sık değişen ruh hali, kişilik değişiklikleri, inançlarda değişiklik Kriz ve travma yaşama Eşyalarını başkalarına dağıtma

İNTİHARI DÜŞÜNEN KİŞİYLE KONUŞMA BİÇİMİ VE SORULACAK SORULAR l l l l l Güvene dayanan bir iletişim kurun. “Bu durum beni korkuttu. Sana intiharı düşündüren olaylar neler? ” diyerek yardım önerin. İntihar planın var mı? Ne kadar sıklıkla düşünüyorsun? Seni bu kararından döndürecek bir kimse var mı? Şu an ne, kim sana yardımcı olabilir? İntihar eden tanıdığın biri var mı? Hissettiğin en güçlü duygular hangileri? Psikolojik yardım almak ister misin? Sana her tür yardıma elimden geldiğince hazırım.

İNTİHARI DÜŞÜNEN KİŞİYLE KONUŞMA BİÇİMİ l l l l Destek olun ama panik yapmayın, şok olmayın. Yanlışlarını, ahlaki boyutlarını tartışmayın, yargılamayın. Etkin dinleyin. Tehlikeli ortamlarda bulunmasını engelleyin. Başkalarının daha ciddi sorunları olduğunu söylemeyin. Yalnız bırakmayın. Pozitif ve negatifleri konuşun. Zaman ihtiyacı vardır. Bu zamanı ona tanıyın.

İNTİHARI DÜŞÜNEN KİŞİYLE KONUŞMA BİÇİMİ VE SORULACAK SORULAR l l l l Açık ve direkt olun, sorular sorun. Sırdaşlık yapmayın. Anne-babayı da haberdar ettikten sonra hem siz hem aile hem de çocuk rahatlayacaktır. İntihar etmeme sözleşmesi yapın. “Bana haber vermeden intihar etme” deyin. Tehlikeli ortamlarda bulunmasını engelleyin. İntihar araçlarını mümkün olduğunca ortadan kaldırın. Başkalarından yardım isteyin, ruh sağlığı uzmanına gönderin. Görüşmelerinizi ve yaptıklarınızı yazılı kaydedin.

KAVGALARA MÜDAHALE l l l l Hemen araya girmek için atılmayın. Yardım isteyin. Varlığınızı fark etmelerini sağlayın. Öğrencileri isimleri ile çağırın. Durmalarını söyleyin. Mizahı deneyin Tercih verin. Seyircileri uzaklaştırın.

KRİZ YAŞAYAN KİŞİLERE YARDIM l Kriz yaşayan kişiye en etkin yardım, kendisini en iyi tanıyan, en yakın hissettiği kişilerden gelir. l Bir sınıfta kriz yaşanmışsa o sınıfa en iyi yardım, başka öğretmenler yerine o sınıfın öğretmenlerinden sağlanır. Bu nedenle öğretmenlerin yardım becerileri eğitimi alması sağlanmalıdır.

ÖLÜM VE ACI İLE İLGİLİ SORULARI YANITLARKEN KARŞIMIZDAKİ ÇOCUK… l “Ölüm” kavramını anlayabilecek yaşta mı? l Gelişimsel düzeyi nedir? l Entelektüel düzeyi nedir? l Sosyal çevresi ve yaşam deneyimleri nedir? l Cenaze törenine katılmalı mı? . . . sorularını yanıtlamalıyız.

l 5 -6 yaş ölüm kavramını anlayabilir ama geri dönülmezliği anlamayabilir. l 7 -10 yaş tam olarak anlar. l 10 -12 yaşlarda felsefi bir ilgi vardır. Tehlikeli olabilir. ÖLÜM… ¡ Yaşamın sonudur. ¡ Geri dönülmezliktir. ¡ Her canlının her an, her l 6 -7 yaşından itibaren yaşta başına gelebilir, kaçınılmazdır. evrensellik, kaçınılmazlık ¡ Evrenseldir, tüm evrende anlaşılmaya başlanır. geçerlidir. 5 yaşından küçük bir çocuğa, ölen kişinin uzun bir yolculuğa çıktığını, bu yolculuğun bildiğimiz yolculuklardan farklı olduğunu o yüzden kendisine veda edemediğini, bir daha gelmeyeceğini ama her zaman bizi sevmeye devam edeceğini, bizi düşüneceğini söyleyebilirsiniz.

ANNE BABANIN ÖLÜMÜ l l l SÖZLEŞME BOZULMUŞTUR. Hani hep beni koruyacaklardı? Neredeler? Neden öldüler? Bana mı kızdılar? Yanlış bir şey mi yaptım? Dalgalanmalar ve tepkilerde tutarsızlıklar olur. Kendilerine olan güvenleri azalır. Geçmişten bir bağı kopmuş gibi hisseder. Onu tanıyan biri artık yoktur. (Tüm aile büyüklerinde benzer duyguyu hisseder. )

ÇOCUĞUN KARDEŞ ÖLÜMÜNE TEPKİSİ Suçluluk duygusu (Rakibim öldü. Ben kazandım ama bu nasıl bir kazanma!) l Anne ve baba ölen kardeşi “çok iyi bir çocuktu” diye anar. Sağ kalan kardeş bunun gerçek olmadığını düşünür ama açıklayamaz. l O da melek gibi olmaya çalışır ama bu ağır bir yüktür. l “Demek ki ben de her an ölebilirim” diye düşünebilir. l

ACILI ANNE BABA l Kabul edemez. l Gençler, çocuklar ölmemeli, haksızlık bu diye düşünür. l Onu neden koruyamadım? l Kendilerini toplumdan soyutlayabilirler. l Hayatta kalan çocuklarımı da mı kaybedeceğim? l Kalan çocuklarını ihmal edebilir.

YAS TUTAN KİŞİLERİN GEÇİRDİĞİ AŞAMALAR ŞOK VE UYUŞMA: Ölüm, kriz sonrası ilk tepki, şok olma, olanları anlayamama, gerçeklerden kopma ve uyuşma. 2. İNKAR- REDDETME: Kişi, sanki başına böyle bir olay gelmemiş gibi düşünür, davranır, hisseder. Örneğin telefon çaldığında arayanın ölen kişi olduğunu düşünür veya odasının önünden uyandırmamak için sessizce geçer. Bütün bu olanların bir rüya olduğunu ve yakında biteceğini düşünür. 1.

YAS TUTAN KİŞİLERİN GEÇİRDİĞİ AŞAMALAR 3. ÖZLEM VE KIZGINLIK: Bu aşamada özlem çok artar. Ölen kişiye bırakıp gittiği için kızgınlık, bir şey olmamış gibi yaşamlarını sürdürdükleri için diğer insanlara ve tanrıya karşı yönlendirilebilir. Böyle duygular yaşadığı için kişi, kendine kızgınlık duyabilir.

YAS TUTAN KİŞİLERİN GEÇİRDİĞİ AŞAMALAR 4 - ÜZÜNTÜ VE UMUTSUZLUK: Bu aşama aslı yas tutma aşamasıdır. 5 - YENİDEN YAPILANMA: Kişi, başına gelenleri, yakınının öldüğünü ve geri gelmeyeceğini artık kabul etmiştir. Gerçeklerle hesaplaşmış ve yaşamının bundan sonraki bölümünü o kişi olmadan nasıl sürdürebileceğini belirlemiştir.

YAS TUTMANIN AMACINA ULAŞMASINI ENGELLEYEN TUTUMLAR 1. Yas Tutmayı Reddetme: Ölen kişiyi hatırlatacak her şeyden kaçınılır, başka şeylerle oyalanılır. Bunun nedenleri: * Güçlü görünme isteği * Yas duygularının aile içinde onaylanmaması * Bu duygulara izin verirse delireceğini düşünmesi. 2. Yas Tutmayı Bitirememe: Ölen kişinin yakını olmadan yaşamını devam ettirmesinin olanaksız olduğuna inancı olduğunda ortaya çıkar. Bazen çevre böyle ebedi bir yası ödüllendirir. Yapılacak şey, kişinin kendisini o kişi olmadan da yaşamını devam ettirebileceği bir duruma getirmesine gerçekleri görmesine, aslında yeterli güç ve beceriye sahip olduğunu anlamasına yardımcı olmaktır.

KRİZDEN ETKİLENEN BİRİNE KARŞI GENEL DAVRANIŞ İLKELERİ Konuşurken sakin ve anlayışlı olun. Aynı şeyi defalarca anlatacak kadar sabırlı olun. İyi bir dinleyici olun. Çocuğun duygularını ifade etmesini destekleyin. Yargılamayın, yorumlamayın, öğüt vermeyin. Esnek olun, çatışmaya girmeyin. Asla tutamayacağınız sözler vermeyin. Doğruyu söyleyin. Kaçamak konuşmayın, yalan söylemeyin. Göz kontağı kurun. Emir cümleleri kurmayın. Destek, güven veren mesajlar kullanın. (Dokunmak, elini tutmak, vb. ) l Bazı kişilerin daha fazla zamana ihtiyacı olabilir. Sabırlı olun. l Zorlandığınız veya sizi aşacak bir durum olduğunda destek alın veya bir uzmana başvurun. l l l

TRAVMA YAŞAYAN KİŞİYE SÖYLENEBİLECEK UYGUN CÜMLELER l l l l Şimdi güvendesin. (Gerçekten öyle ise) Senin suçun/sizin suçunuz değildi. (Gerçekten eminseniz) Bunlar normal tepkiler. Benimle konuştuğun için memnunum. Hiçbir şey eskisi gibi olmayacak. Fakat eminim şimdikinden daha iyi olacak ve sen iyileşeceksin. …. olduğu için üzgünüm. (Annenin ölümü için üzgünüm) Bunları yaşamak zor. Kim olsa bu durumda kendini kötü hissederdi. .

KAYBI OLAN ÇOCUĞA NELER SÖYLENMELİ? l l l l Gerçekleri mümkün olan en kısa zamanda söyleyin. Kayıp haberini duygusal olarak çocuğa en yakın kişi söylemelidir. Hayatında ilk kez gördüğü profesyonel biri değil. “Gitti” yerine “öldü” deyin. Gerçeği söyleyin. ”Hastanede, vb. demeyin” Çocuğun önünde duygularınızı gösterin, doğal olun. Soru sorması için cesaretlendirin. “Ben de mi öleceğim? ”gibi gelecekle ilgili sorulara doğru cevaplar verin. Çocuğun acılarına duyarlı olun. Sarılın, öpün, anlayan gözlerle bakın.

KAYBI OLAN ÇOCUĞA NELER SÖYLENMELİ? l l l Cenaze ve gömülme törenlerine katılabilir ama gitmek istemiyorsa zorla götürülmemelidir. Uç kararlar çocukların önünde söylenmemelidir. O da uç kararlar verebilir. Travma bölgesinden ayrılıp bir daha hiç dönmeyenler daha fazla etkilenir. Ama tüm yakınlarını kaybedenler akrabalarının bulunduğu yerlere gidebilirler. Yaklaşımlarımız aile ve bulunduğu kültüre uygun olmalıdır. Aksi halde daha zararlı oluruz. Onun esneklik, iyileşme, başa çıkma ve adaptasyon kuvvetine güvenin.

ÖLÜMÜN OKULDA DUYURULMASI 1. Olay, öğretmen ve öğrenciler okulda değilken olursa öğretmenler okula gelmeden önce telefon zinciri kullanarak her birini olaydan haberdar edin. Okula dönülen ilk günün sabahı öğretmenlerin posta kutularına olayı açıklayan kısa bir duyuru koyun. Öğretmenler odasında soruları yanıtlamak üzere müdür yardımcılarından veya Okul Acil Durum Ekibi’nden birini görevlendirin.

ÖLÜMÜN OKULDA DUYURULMASI 2. Bölüm Başkanlarını okul başlamadan en az bir saat önce okula çağırarak toplantı düzenlenmesi için okul müdürüyle işbirliği yapın. Öğretmenlere, sınıfta öğrencilere olay hakkında bilgi ve öğretmenlerin sınıfta bu acil durumla nasıl baş edeceklerine dair yazılı bilgi hazırlayın. 3. Öğretmenler aracılığı ile öğrencileri mümkün olduğunca aynı anda olaydan haberdar edin. Olayla ilgili söylentileri ve abartılı yorumları engellemek için öğretmenlerin olayla ilgili mümkün olan tüm bilgileri doğru olarak öğrencilere aktarmalarını isteyin. (Ölüm ve intihar olayları genel mikrofon ve toplantılarla anons edilmemelidir. )

ÖLÜMÜN OKULDA DUYURULMASI 4. Öğrencinin ait olduğu sınıfı veya gerek gördüğünüz sınıfları ziyaret edin. Gün boyunca ve olaydan sonraki birkaç gün ODE ile belli aralıklarla, öğretmenlerle öğle tatili ve okul çıkışında olayların gözden geçirilmesi, kayıpla baş edilmesi, planlama yapılması için kısa toplantılar düzenleyin. Öğretmenlerin duygularını deneyimlerini ve önerilerini paylaşmalarına fırsat verin. Eylem planlarınızda yapılan değişikliklerden öğretmenlerinizi haberdar edin.

ÖĞRENCİ VE ÖĞRETMENLER l l l Söylentileri en aza indirmek için olaylar hakkında kesin bilgi verin. Cenaze törenine katılmak isteyen öğrenciler için gerekli izni sağlayın. Öğrencinin isminin bilgisayar kayıtlarından çıkartılması için teknik servise talimat verin. Ölen öğrencinin evine okuldan yanlışlıkla duyuru (veli toplantısı, disiplin cezası, vb. ile ilgili duyurular, ara karne, davetiye, vb) gitmemesine dikkat edin. Olayla ilgili psikolojik danışma ve destek hizmetine gereksinim duyan öğrenci ve öğretmenleri belirleyin. Psikolojik destek almaları için yönlendirin.

ÖĞRETMEN VE VELİLER İÇİN HAZIRLANACAK BÜLTENDE YER ALABİLECEK BİLGİLER l l l Olayla ilgili, durumun ne olduğunu açıklayan özel bilgiler, Bu olayla okulun ve okulun bulunduğu bölgenin nasıl başa çıktığını açıklayan bilgiler Başvurulacak kişiler ve telefon numaraları, Başvurulabilecek diğer telefon numaraları (Sağlık kuruluşları, vb. ) Felaketle başa çıkmalarını kolaylaştırıcı kısa bilgiler ve kaynak kitap, kişi, web sitesi adresi, vb. isimleri

CENAZE VE ÖZEL ETKİNLİKLER l l l Öğretmenler ve öğrencileri cenaze veya öğrenci için özel bir etkinlik düzenlenmesine katılmaları için teşvik edin. (Sadece intihar durumunda öğrenciyi yüceltmemek için özel bir tören düzenlenmez. ) Öğrenci adına yıllıkta bir sayfa, bir özel ödül, bir albüm ve benzeri anma etkinlikleri düzenlenmesini sağlayın. Aile ilişki kurun ve destek sağlayın. Cenazeye çiçek yollayın ve bizzat katılın, öğrencinin evine ziyareti yapın, yemek gönderin. Okula giden kardeşlerinin gittikleri okulun ismini öğrenin ve okul yöneticilerini haberdar edin.

MEDYA VE ANA BABALAR İLE İLİŞKİLER l l l Medya ve genel duyurular için yazılı olarak kısa bir bülten hazırlanmasına yardım edin. (Kriz öncesinde ise örnek basın bültenleri veya medyaya okulla ilgili bilgi veren formlar hazırlayın. ) Acil durum medya merkezi belirleyin. Kriz anında bu kişiye kolayca ulaşılabilecek bir yer belirleyin. Endişeli ana babalarla bir toplantı yapın; bilgilendirin ve çocuklarına nasıl yardımcı olabileceklerine dair yazılı bilgi dağıtın. Medyayı okul binasının dışında tutun. Medyaya yardımcı olun.

MEDYAYLA İLİŞKİLERDE DİKKAT EDİLECEK NOKTALAR l “Yorum yok” türü cevaplardan kaçının; saklanan bir şeyler varmış izlenimini verir. l l l l Öğretmenleri, öğretmenleri ve velileri medyanın mülakatlarından ve ilgisinden uzak tutmaya çalışın. Hiçbir öğrencinin ana babası yanında olmadan medya ile görüşme yapmasına izin vermeyin. Düzenli basın toplantısı yapılmasına özen gösterin. Düzenli bilgi veren bültenler hazırlayın. Medyadaki haberleri takip edin. Medyanın isteklerini ve yapılan mülakatları kaydedin. Sözel bilgilerinizi destekleyecek yazılı bilgi hazırlayın.

OKULDAKİ ŞİDDET OLAYLARINA İLİŞKİN HABERLERDE KAÇINILMASI GEREKENLER l l l l Olayın çok basitleştirilerek sunulması Haberlerde okul şiddet olayının tekrar ve abartılarak verilmesi Okul şiddetinin duygusallaştırılarak yayımlanması Şiddet olayının nasıl olduğunu detaylı açıklamalarla verilmesi Şiddet olayına katılan kişilerin yüceltilmesi Suç faillerinin olumlu özelliklerine odaklanılması Şiddet olayının belli bir amaca ulaşmak için bir araç olarak sunulması

KRİZLE BAŞA ÇIKMA BECERİLERİ Prof. Mooli Lahad (1997), değişik başetme yollarını belirleyip, destekleyerek travma sonrası stresin artmasını engelleyecek bir müdahale yaklaşımı geliştirmiştir. BASIC-Ph adı verilen bu yaklaşımda her bireyin baş etme kaynakları altı boyutta incelenir: B- Belief (İnanç) A- Affect (Duygu) S- Social interaction (Sosyal etkileşim) I- Imagination (Hayal gücü) C- Cognition (Biliş - düşünce) Ph- Physiology (Fizyoloji, hareket)

B- İNANÇ SİSTEMLERİ l l l l Dini inanç, Aile sistemine inanç, Ülkeye inanç, Siyasi ideolojiler, Değer sistemleri, Anlam arama, Bireyin kendine inanç, Başka kişiye (doktor, psikolog, vb. ) inancını kapsar. Bireyin inanç sistemleri etkili bir baş etme kaynağıdır. Örneğin: Her kültürde tehlikeli anlarda yardım ve yol gösterme ihtiyacını ifade eden dualar kullanılır.

A- DUYGULAR l l l Travma hikayeleri anlatması, Oynadığı oyunlarla ifade etmesi, Resim yapması, Şarkı söylemesi, İleri dönük rol oyunları, Travmanın neden olduğu duyguları bir şekilde ifade etmektir. Özellikle çocukların uygun zamanlarda yapıldığında Hikaye anlatması duygu kanalını harekete geçirir. Yetişkinlerde de benzer yöntemler kullanılır.

S- SOSYAL KANAL l l l Arkadaşlar Aile Bir gruba ait olma Destek alma Destek vermeyi kapsar. Rolünün(pozisyonunun/ durumunun) gereklerini yerine getirme Rolleri küçük işlerle belirlemeye çalışın. Çok basit bile olsa bir iş verirsek kayıplarına konsantre olmak yerine kendilerini oyalarlar. Yalnız kalmak yerine insanlara yardım etmeleri, onlarla temas kurmaları sağlanır. Çocukların travmayla baş etmelerini kolaylaştırmak için akranları ile birlikte çeşitli aktivitelerde yer alması sağlanır. Biraz daha büyük çocuklara liderlik sorumluluğu verilebilir. Yetişkinler ise bir arada olma, birbirlerine yardım etme yolu ile kendilerini bir gruba ait hisseder, birbirlerinden destek alırlar.

I- HAYAL GÜCÜ VE YARATICILIK l l l l Resim yapma, Yazı yazma, Rüyalar Anılar Mizah, espri Sanat Yönlendirilmiş fantaziler Dışarıdan gelen tehlikeye karşı koymada hayal gücü etkilidir. l İçten gelen duygularla yaratıcı çözümler bulmanın tedavi edici etkisi vardır. l

C- BİLİŞSEL KANAL- DÜŞÜNCEBİLGİLENME l l l l l Bilgi toplama Problem çözme Olumlu düşünceler Zaman Yer Olayın oluş biçimi Akıl alma Bundan sonra olabilecekler Alınacak önlemler Olumlu sözler ise ifade etme, problem çözme ve olumsuzluklarla baş etme için kullanılacak önemli bir araçtır. Yaşanan krizle ilgili gerekli bilgileri edinmek yas tutma ve iyileşme sürecini başlatır. l Fiziksel şartlar ya da yakın geleceğe dair bilgi vermektir. Bazen kişiler (özellikle yetkililer) halk paniğe kapılmasın diye bilgi vermekten kaçınırlar. Oysa önceden bilgi verirsek insanlar başlarının çaresine bakabilirler. Aksi takdirde daha büyük zorluk ve panik yaşayabilirler. l

Ph- FİZİKSEL KANAL l l Koşmak Yemek yemek Su içmek Travma durumlarında duyular hassaslaşır. Koku, görme, sesler veya dokunmayı etkileyen özel uyarıcılar daha sonra rahatsız edici anıların tekrar hatırlanması ve yaşanmasına neden olur. l Bedenin farkına varmak gevşemeye yönelik bedensel hareketler yapmak bu alanda etkilidir.

BASIC-PH Bu model, kişinin güçlü yanını ve hangi baş etme kanallarını kullandığını bulmaya yardımcı olur. Her birey bu altı boyutun hepsini kullanma potansiyeline sahiptir. BASIC – PH yaklaşımından yardım alarak çocuk, genç veya yetişkin her bireyin krizle başetme yollarını belirleyip, destekleyerek travma sonrası stresin artmasını engelleyebiliriz.

OKUL GÜVENLİĞİ: ÖĞRENİLEN DERSLER l Size de olabilir! l Hiç bir kriz bir başkasına benzemez. l Yılda bir kez kriz planlarınızı gözden geçirin ve herkesin rolünü anladığından emin olun. l Herkes dikkatli ve katılımcı olmalıdır. l Küçük olayları göz ardı etmeyin ve bunlardan öğrenin.

Travmanın Olumlu Etkileri l Her l l l kriz bir fırsattır! Birçok insan böyle bir olaydan sonra kendi güçlerinin ve kapasitelerinin farkına varırlar. İnsanoğlunun ne kadar olağanüstü bir adaptasyon yeteneği olduğunu farkederiz. Çok sık rastlanan ifadeler arasında şunlar yer alır: “Zor durumlarla başetmeyi öğrendim. ”, “Hayatımda önem verdiğim şeyler değişti. ”, “Meğerse bütün dünya bize düşman değilmiş. ”

Bu bilgiler YÖRET tarafından “Okullarda Acil Durumlarda Psikososyal Destek Projesi” eğitim materyali olarak hazırlanmıştır.