Odraslo doba i starost Ivana Stepanovi Ili Zagrevanje

Odraslo doba i starost Ivana Stepanović Ilić

Zagrevanje Da li je razvoj uspon do pune fizičke i intelektualne zrelosti nakon čega sledi period ravnoteže, a potom opadanja? Ili je razvoj proces koji traje celog života?

Odraslo doba i starost kao teme razvojne psihologije Zapostavljene teme - promene tokom odraslog doba i starosti su manje uočljive, teško ih je okarakterisati kao progresivne! Do interesa za ovaj period došlo je usled: 1. Društvenih promena - urbanizacija i plaćeni rad smanjili značaj i udeo starih u društvenom životu. 2. Produžavanja životnog veka – stari ne mogu dovoljno da brinu o sebi Krajem XVIII veka u SAD 20% ljudi doživelo 70 godina 1900. godine prosečna dužina života 47 godina 2000. godine prosečna dužina života 75 godina 3. U vreme ekonomskih kriza veliki broj starih izvor socijalnih problema.

l. TEORIJE O RAZVOJU U ODRASLOM DOBU I STAROSTI

Podela pristupa o ovom periodu razvoja A: Razvoj - opadanje nakon dostizanja fizičke zrelosti (osnova biološki procesi) B: Razvoj - ne prestaje nakon biloškog makismuma jer život zahteva nova prilagođavanja u kome mudrost i iskustvo imaju veliki značaj (uticaj socijalnih i kulturnih faktora presudan). Najpoznatiji pristupi koji pripadaju dvema grupama: A: Frojd (genitalni period) i Pijaže (stadijum formlanih operacija) B: Erikson: Celoživotni razvoj

Eriksonova teorija životnog ciklusa l Teorija stadijuma l Nova razvojna faza se javlja pre nego što se prethodna u potpunosti stabilizovala. l Rizici – prepreke koje ometaju stvaranje ravnoteže na sldećem stadijumu. Svaka faza sadrži specifičan rizik, svojevrsno iskušenje. To je razvojni zadatak koji osoba mora da reši. l Kriza je rizik, ali i šansa. Od načina razrešenja krize zavisi dalji tok razvoja. Pozitivno razrešenje vodi napretku, negativno ometa zdrav razvoj lilnosti. l Za svaku razvojnu fazu je važan socijalni kontekst, odnosno reagovanje okoline na osobu koja se razvija i kvalitet interakcija sa tom oklinom.

Razvojne faze po Eriksonu I • Faza sticanja poverenja (1. godina) II • Faza sticanja autonomije (2 -3 godina) III • Faza sticanja inicijative (4 -5 godina) IV • Faza usvajanja odgovornosti (7 -12 godina) V • Faza formiranja identiteta (adolescencija i mladalaštvo) VI • Faza intimnosti (rano odraslo doba) VII • Faza reprodukcije (zrelo odraslo doba) VIII • Faza integriteta (starost, odlazak u penziju)

VI Faza intimnosti nasuprot izdvojenosti (rano odraslo doba)

INITIMNOST Razvojni zadatak - hrabrost da se postigne intimnost sa drugom osobom, otvaranje i ranjivost koje nose rizik od povređivanja. • Razvijena seksulanost. • Ljubav koja se ispoljava kroz brigu za drugoga. • Zasnivanje porodice. IZDVOJENOST Nespremnost da se ostvari rizik približavanja drugoj osobi ne može dovesti do istinske ljubavi, prihvatanja drugog i brige za njega. • Ispoljava se često kao elitizam, stvaranje zatvorenih grupa i gledanje sa podozrenjem na ljude van nje. • Emocionalno hladni odnosi jer preovladava strah od prepuštanja drugome.

VII Faza stvaranja nasuprot zastoju (zrelo odraslo doba)

STVARANJE Zauzima najveći deo vremena. Proširenje prodice (potomstvo), profesionalna karijera, vrednosni sistem koji se prenosi na potomstvo. ZASTOJ Neuspeh osobe da zasnuje porodicu i/ili ostvari profesionalnu karijeru. Dosađivanje, zaokupljenost sobom, nezadovoljstvo i osećanje poraženosti. Dominantna aktivnost podučavanje, prenošenje znanja i vrednosti na Osoba kao da se zaglavila, stagnira. nove generacije. Može se javiti sklonost Ostvarivanje profesionalnih i autoritarnosti i nefleksibilnost u stvaralačkih potencijala. mišljenju i ponašanju.

VIII Faza integriteta nasuprot očajanju (starost, odlazak u penziju)

INTEGRITET Završetak profesionalne karijere. Uspešan prolazak kroz prethodne faze životu daje red i smisao. Životno iskustvo vodi mudrosti. Osoba pronalazi druga interesovanja kojima se posvećuje. OČAJANJE Svođenje računa može voditi osećanju besmisla života ukoliko su prethodne faze praćene NErezrešenim krizama. Osećanje očajanja zbog umanjenih fizičkih, zdravstvenih i intelektualnih kapaciteta. Nespremnost da se suoči sa smrću. Pretvaranje i lažno zauzimanje pozicije stračke mudrosti.

Životni tok – individualna vežba l Predstavite svoj životni tok, od rođenja do sada (rečima, slikama, šemom, ili koristeći neki drugi način)

Koncepcije celoživotnog razvoja l Pristup životnog toka: Važni životni događaji (polazak u školu, brak, zaposlenje, odlazak u penziju, gubitak partnera u starosti) u određenom periodu života stvaraju diskontinuitet (u odnosima, u ulogama) i utiču na život jedinke i njenu dobrobit. l Pristup životnog ciklusa: praćenje promena u različitim domenima razvoja kao rezultat biloških, kognitivnih i socijalnih promena.

Pristup životnog ciklusa Šta je mudrost? Velt: Oblik mišljenja u zrelom dobu Uvid i suđenje o složenim i neizvesnim životnim pitanjima. Mišljenje slično ekspertskom, ali je domen u kome se ispoljava svakodnevni život. Mudrost se može steći i ranije (složene životne situacije i obilje raznih iskustava). Zahvaljujući iskustvu mudre osobe sposobne su da daju produktivne odgovore i ideje o rešavanju važnih pitanja, kao i da to prenesu na naredne generacije. Neki teoretičari - mudrost integracija inteligencije i emocija, tj. povezivanje suđenja i kontrole nad sopstevim emocijama.

SREDNJE GODINE

Srednje godine: velike razlike Od 35 - 65 godina. Uzrasno određenje srednjeg odraslog doba zavisi od društvenog sloja i obrazovanja osobe.

Srednje odraslo doba: pojava XX veka!!! Razlozi: 1) Prosečni životni vek se dramatično produžio Duže trajanje života razmišljanje o starenju i smrtnosti. Smatra se da ta svest dovodi do krize srednjih godina. 2) Sindrom praznog gnezda 1900. godine žene su u proseku imale 55 godina kada im je poslednje dete stupilo u brak (ukoliko bi uopšte doživele to – prosečan životni vek tada 50 godina). Produženjem trajanja života, smanjenjem veličine porodice (broja dece) i smanjenjem razmaka između rađanja dece, prosečni par roditelja danas živi još 20 godina od kada deca napuste porodicu.

Životni događaji srednjeg doba Ø Mneopauza kod žena (kod muškaraca slabo vidljiva) Gubitak menstruacije i promene u lučenju polnih hormona Velike individulane i kulturne razlike Dva najčešća simptoma: valunzi, potištenost/depresivnost Ø Kriza srednjih godina: mit ili stvarnost? Nema saglasnih nalaza istraživanja Velike individulane i kulturne razlike https: //www. youtube. com/watch? v=nd. L_a. U 8 Cg. XY Pritisak medija – kult mladosti Ø Smrt roditelja – dešava se kasnije zbog produženja životnog veka, suočavanje sa vlastitim starenjem i smrtnošću.

Sendvič generacija – između “oluja mladosti i starosti” Osobe u srednjim godinama - najviše svesne da su i roditelji i deca. Ranije studije se bavile emocionalnim, telesnim i finansijskim naporima vezanim za brigu o starim roditeljima. Savremena istraživanja ispituju odnose sa roditeljima, ali i sa decom, kao i način na koji se njihov kvalitet odražava na osobe srednjih godina.

Karakteristike roditeljstva u ranim srednjim godinama Roditeljski imperativ - kada su deca mala. Kada odrastu i napuste dom: Sindrom praznog gnezda Sindrom ponovne slobode Oba shvatanja pretpostavljaju da roditeljska uloga u srednjem dobu nestaje. Dilema ulaganje u decu ili karijera i prazno gnezdo Istraživanja: Roditelji koji su žrtvovali karijeru teže podnose odlazak dece. Oni koji su imali oba lakše podnose odlazak i zadovoljniji su. Setite se A majki – Koliko vremena provode sa decom? Roditeljstvo - doživotna uloga. Menjaju su zahtevi vezani za roditeljsku ulogu i priroda odnosa sa decom.

Roditeljstvo u kasnim srednjim godinama Vreme procenjivanja - kako su deca “ispala”, kako je obavljen roditeljski zadatak Roditelji procenjuju sebe kroz socijalno prilagođavanje dece (sreća, uspešan brak ili veza) i njihov uspeh (obrazovanje, karijera). Istraživanja: Roditelji koji decu opažaju kao socijalno prilagođenu su zadovoljniji.

Druga strana “sendviča” OSTARELI RODITELJI Mit: Kraj XX veka - Deca žele da se “otarase” starih roditelja, smeštaju ih u dom. Za većinu osoba srednjih godina staranje o ostarelim roditeljima važan zadatak sredjeg doba. 2000. U SAD oko 25% žena u šestdesetim godinama brine o ostarelim roditeljima u svom domaćinstvu. Češće to čine žene srednjeg i nižeg obrazovanja. Briga o starim roditeljima postaje važna društvena tema! - do toga je dovelo produženje životnog veka Baby boom generacija stari – izazov savremenog doba!!! Stopa nataliteta vrlo niska 1920 -1930. Nakon II svetskog rata natalitet znatno raste. Generacija rođena 1946 -1964 - baby boom generacija. Posle njih brojčano manje generacije: X- generacija (1965 -76), Milenijalci (197795) i I-generacija (1996 -danas) Baby boom generacija je sada u kasnom srednjem dobu. Gneracije iza nje su relativno male. Očekuje se da će u bliskoj budućnosti rasti broj starih osoba kojima je potrebna nega, a da će broj osoba koje tu negu mogu da pruže biti mali!!!

Specifičnosti Baby boom generacije: Trend koji se intenzivira i nastavlja! l Zbog brojnosti i savremenih tenholoških trendova teže nalaze i lakše gube posao u odnosu na svoje roditrelje, te su i siromašniji. l Promene u porodičnom životu: - više pripadnika Baby boom generacije nije stupilo u brak - oni koji su stupili imaju manje dece - njihove supruge su češće zaposlene, kako bi povećali prohode

Ko se brine o starim roditeljima? Najčešće partner - osoba koja pruža negu je takođe starija osoba! Hijerarhijska nadoknada brige – ako nema partnera, brigu preuzima osoba koja ima i najbliskije odnose. Po podacima u SAD većina ostarelih roditelja ne živi sa decom, a useljavaju se kod njih kada su nemoćni i kada njihovi unici napuste roditeljski dom. Neki autori to nazivaju ponovno popunjavanje praznog gnezda. O starim roditeljima najčešće brinu ćerke – zaposlene žene, više od 50% takvih žena ima ostarele roditelje o kojima bar povremeno brine. Žene u sendviču!!!

Oblici nege starijih osoba l Emocionalna podrška – druženje, razveseljavanje, razgovor o problemima, brigama, strahovima, bolestima. . . l Neposredne usluge – obavaljanje sitnih poslova, nabavka, prevoz, plaćanje računa. Ukoliko je stara osoba bolesna onda ovo uključuje i dnevne aktivnosti kao što su priprema obroka, hranjenje, davanje lekova, kupanje. l Posredovanje između starije osobe i ustanove koje se bave starima – ispunjavanje obrazaca za zdravstevenu i socijalnu negu, organizovanje prevoza do tih ustanova. . . l Pružanje novčane pomoći l Primanje roditelja u svoj dom početak XX veka u SAD 20 -25% starih živi sa svojom decom.

Vrste napora koje podnosi osoba koja brine o starom roditelju l Emocionalno ulaganje – briga zbog zdravlja i sigurnosti ostarelog roditelja, prihvatanje činjenice da je roditelj star i nemoćan. l Ograničenje vremena i slobode - manje veremena za sebe i svoju porodicu, pa i manje slobodnog vremena. Teškoće u korišćenju godišnjeg odmora, jer nema kome da ostavi ostarele roditelje. l Sukobi i u vlastitoj porodici i na poslu – usled stresa Pozitivne posledice Osećanje samopoštovanja - ispunjavanje odgovornosti za drugog i uklapanje tih obaveza sa svakodnevnim obavezama. Svest da se roditeljima “vraća dug ” - briga koju su oni pružali u detinjstvu.

l STAROST

Početak i kraj doba starosti: Velike razlike

Uzrasne kategorije starih Sažaljenje česta predrasuda prema starima, usko gledanje na period starosti. Zanemaruju se činjenica da to može biti dug period, kao i da postoje razlike među starim ljdima. Podela doba starosti i uzrasne kategorije: l Mladi-stari (65 -77/80 godina) l Stari-stari (75/80 -90 godina) l Najstariji-stari (stariji od 85/90 godina)

Trendovi vezani za populaciju starih Ø 1950. - svaka 15. osoba od starijih od 60 godina je imala preko 80 godina. 2000. svaka 9. osoba, od starijih od 60 godina je imala preko 80 2050. svaka 5. osoba, od starijih od 60 godina će imati preko 80 Ø 2000. 1% ljudi preko 80 godina 2050. 4% ljudi preko 80 godina, u razvijenim zemljama do 10%. Ø 2000. - 180 000 stogodišnjaka Ø 2050. - preko 3 miliona, naročito u razvijenim zemljama Ø Povećavaće se i razlike u polovima, više će i dalje biti straijih žena i ta tendencija će rasti.

Istraživanja o promenama u starosti: - biloške promene Oko 20. godine biloški procesi polako opadaju l Pad nije lako uočljiv. l Promene prvo osećaju ljudi koji se bave fizičkim radom i sposrtisti. l Mišići gube elstičnost, zbog promena na mozgu lagano usporavanje brzine reagovanja i slabljenje vida Oko 50. godine opadanje biloških funkcija očiglednije l Kod žena najdramatičnija promena menopauza l Kod muškarca hormonske promene postoje ali se manje odražavaju na ponašanje Obimnije opadanje telsnih funkcija oko 65. godine l Fizičko stanje osobe zavisiće od njene biloške građe, aktivnosti i načina života.

Kognitivne promene u starosti KATEL - dva domena inteligencije Fluidna inteligencija Kristalizovana inteligencija l l Ne vezuje se za neku specifičnu veštinu l Pod presudnim uticajem gentskih faktora l l Manipulacija novim informacijama Primer zadataka: l 1. sonata: kompozitor = portet: ? 2. Nastavi niz: 32 11 33 15 34 19 35 __ __ __ l Opada značajano nakon 30. l godine, brže završava razvoj Vezana za posebne veštine (meri se klasičnim testovima: verbalni, numerički. . . ) Pod uticajem školovanja, izgrađuje se na osnovu raznih iskustava Prisećanje informacija iz daleke prošlosti, sposobnost razumevanja izgovorenog ili napisanog teksta. Raste do 60. godina i dalje, sporije opada, tek nakon značajnijeg biloškog propadanja

Uticaj socijalnih faktora na kogniciju ali i na biologiju l Iskustvo i kvalitet života utiču na biološko stanje organizma. Socijani događaji kao što je penzionisanje mogu uticati i na intelekt i na biološko funkcionisanje. l Neangažaovanost koja prati penzionisanje, gubitk supružnika ili smeštaj u strački dom mogu ubrzati starenje i propadanje bioloških i intelektualnih sposobnosti. Čak i kada su stare osobe u dobrim ustanovama sa adekvatnom negom to utiče nepovoljno na njihovo opšte stanje. Zašto? 1) Suočavanje sa novom i nepoznatom okolinom, osećaj gubitka kontrole vodi smanjenu hrabrosti da se bude aktivan i negativno utiče na prilagođavanje novinama - odustajanje od života. 2) Paradoksalno, nezavisnosti u starosti redukuje socijalne kontakte. Zavisnost od pomoći je često put da se prevaziđe socijalna izolovanost.

Šta zanemaruju Eriksonovo i Harvigharstovo shvatanje starosti? Razlike među ljudima koje ubrajamo u stare osobe: l Većina do 75 godine sposobna je da se brine o sebi, njihove potrebe se ne razlikuju mnogo od straijeg srednjeg doba. Nakon tih godina počinje opadanje telesnih i mentalnih funkcija i potrebe se menjaju. l Finansijske potrebe se takođe razlikuju u zavisnosti od godina. l Veoma stare osobe imaju sve manje osoba u okruženju koje im mogu pružiti pomoć i društvo. l Sa starenjem se javljaju razne vrste strahova. l Suočavanje sa smrću postaje sve značajnije kako osoba stari.

Čega se boje stare osobe? l Nabrojte moguće strahove

Finansijska zavisnost U svim društvima stare osobe imaju manje prihode od ostalih Sa straošću se menjaju troškovi - Nema troškova prevoza i ishrane na poslu, ali telesna ograničenja i bolest starih ljudi stvara nove troškove, plaćanje lekova i različitih usluga osobama koje obavljaju poslove za njih. Novi trend - privatno penziono osiguranje. Strahovi vezani za finasijsku zavisnost – metafora nuklearke!!! Strah da će biti opljačkani. Strah da če se nešto desiti sa penzijom, strah od inflacije. Strah od bolesti zbog troškova lečenja ili neadkevatnog medicinskog zbrinjavanja

Telesna (fizička) zavisnost Telesna zavisnost je jedan od strahova koji prati stare. I ovaj strah je najvećim delom neopravdan: l Većina starih do 75. može samostalno da živi pomoć traži za teže poslove. l Svega 6% ljudi iznad 65 godina pati od psihičkih/ telesnih bolesti koje ih čine zavisnim. l Mnogi problemi se mogu nadomsetiti raznim pomagalima (naočari, štap, hodalica. . . ). Najveći rizik od opadanja telesnih funkcija imaju nervno bolesne osobe, samci i siromašni. Život u malim sredinama, gde nema javnog prevoza, nosi fizička ograničenja, stari odustaju od vožnje ili nisu sposobni.

Emocionalna zavisnost Emocionalne potrebe starih iste kao i potrebe svih!!! Te potrebe stari zadovoljavaju u braku sa partnerom i sa prijateljima. Penzija smanjuje socijalne kontakte. Situacija se menja kada partner umre! Stare osobe uglavnom ne žele da opterećuju svoju decu, a pogotovo kada su u pitanju emocionalane potrebe. Emocionalna reakcija na sve veću socijalnu izolaciju je USAMLJENOST! Usamljenost je, uz telesnu zavisnost, jedan od najčešćih strahova koji se vezuje za doba starosti. Usamljenost može biti prozrokovana smrću partnera, ali i životom u velikim gradovima, gde su i mladi često usamljeni.

Vrste migracija u starijem dobu Američke studije pokazuju da postoje 3 vrste migracija u zavisnosti od zdravstvenog stanja. 1. Ubrzo nakon odlaska u penziju, preseljenje na mesta koja su ranije posećivana tokom praznika i koja imaju pogodniju klimu od prethodnog prebivališta. 2. Kada osoba doživi umereni oblik neposobnosti preseljava se bliže deci ili ustanovi koja nudi potpunu negu. Nekada je to povratak u mesto gde je živela veći deo života i iz koga je otišla zbog posla. 3. Treća vrsta preseljenja se dešava kada se javi teža nesposobnost i tada se odlazi u ustanove za negu starih.

Gde žive stari ljudi nakon što ostanu sami? U SAD postoje komune starih - zajednice u kojoj žive starije osobe u kojima dobijaju finansijsku i druge vrste pomoći. Postoje i razne vrste udruženja i društvenih klubova koji mogu biti specijalizovani (filmovi, putovanja, golf i sl. ) ili bez neke vrste orijentacije. Neke stare osobe žive sa svojom decom ili bliskim rođacima. Drugi se odlučuju za neku vrstu ustanove – širok dijapazon Sarasota bay, Florida Dom za stare Agape BG, Hospice

Domovi za negu starih Domovi najviše služe starim-starima i najstarijim starima koji ne mogu da se brinu o sebi. Tri četvrtine korisnika starija od 75 godina, a trećina od 85. U prošlosti domovi su bile državne institucije, čak i kod nas u dramatičnom porastu broj domova u privatnom vlasništvu. Socijalni kontakti – održavanje kontakta sa rođacima, prijateljima i osobama u domu. Veoma važno za fizičko i mentalno zdravlje starih. Zadovoljstvo korisnika veće ukoliko su domovi manji, bolji odnosi korisnika, kao i osoblja i korisnika. Optimalan broj 50 korisnika.

Negativni aspekti života u domu l Nekada smeštaj dovodi do smanjenja socijalnih kontakata što se negativno odražava na fizičko i mentalno zdravlje. l Nizak kvalitet usluge zbog slabo plaćenog osoblja. l Otuđenje korisnika jednih od drugih, i od osoblja, u velikim domovima. l Negativni stavovi osoblja prema korisnicima l Nedovoljno podsticanje nezavisnosti korisnika jer osoblje želi brže da obavi posao. Studija koja je obuhvatila 93 ustanove za stare na trajnom smeštaju: Domovi gde su korisnici određivali svoj radpred dnevnih aktivnosti i imali više uticaja na donošenje odluka bili sredine u kojima su vladali bolji međuljudski odnosi, gde su krosnici imali veći opseg aktivnosti i bili boljeg mentalnog i fizičkog zdravlja.