OCUKLARDA PSKOLOJK ZELLKLERN RESMLERE YANSIMASI KAYNAK HALUK YAVUZERN

ÇOCUKLARDA PSİKOLOJİK ÖZELLİKLERİN RESİMLERE YANSIMASI KAYNAK: HALUK YAVUZER’İN RESİMLERİ İLE ÇOCUK 1

ÇOCUKLAR VE YAPTIKLARI RESİMLER Çocuğun bize kendini yansıtması ve olaylar hakkında duygu ve düşüncelerini ifade etmesinde, yalın bir anlatım aracı olan resmin önemi büyüktür. Resim yolu ile kendini anlatımının kolay olması, yaşı ve kişilik özellikleri nedeniyle sözlü iletişim kurmakta güçlük çeken çocukları tanımada önemli bir araç olabilmektedir. 2

Çocuğun kişisel ve sosyal gereksinimleri bazı sanatsal sembolleri kavramalarıyla yakından ilgilidir. Çocuğun dünyasında çizim ve boyama işlemleri sonucunda oluşan lekeler, belli belirsiz çizgi ve şekiller, iletişimin ve kabul görmenin belirtisidir. Resim çocuğun bireysel ve çevresel özelliklerinin yanı sıra tutum ve tepkilerinin bir göstergesi olarak değerlendirilebilir.

Çocukların psikolojileri ile ilgili özellikleri resimlerinde ortaya çıkabilmektedir. Aile fertlerini çizmeyi reddetmesi, ebeveyn figürlerinin olmaması, parçalanmış aileyi, sevgi eksikliğini anne baba ve çocukların arasına nesnelerin yerleştirilmesini aile bireylerinin arasına köprü, gökdelen, cami, ev, yol, ırmak, ağaç çizilen resimlerin varlığı iletişim probleminin bir kopukluğu olarak görülebilir. 4

Anne babanın çok büyük çocuğun çok küçük olarak çizilmesi ya da anne babadan birinin büyük diğerinin küçük çizilmesi ailede baskıyı, huzursuzluğu, baskıcı ve otoriter tutumu. Anne babaların çok abartılı çizimi onlara duyulan hayranlığı da temsil edebilir. 5

Resimlerde anne, baba ve küçük kardeşin el ele tutuşmuş olması; diğer çocuğun ayrı çizilmesi yada hiç çizilmemesi, sevginin yoksunluğunu yada kardeş kıskançlığını, kendisini yok saydığının bir göstergesi olarak düşünülebilinir. 6

BAŞKALARI İLETİŞİMİN GÖSTERGESİ OLARAK RESİM Genellikle ailede baskıcı bir tutumun neden olduğu bir durum olarak iletişim kopukluğu yaşayabilmektedirler. Bu durum çocukta öz güven duygusundan yoksunluk, arkadaş ilişkilerinde saldırgan tutum, sınıf içi ve dışında olumsuz davranışlar, derslerde başarısızlık, kabus görme, parmak emme, sürekli dikkat çekmeye çalışma, aşırı yemek yeme, parmak emme, tırnak emme gibi belirtilerle kendini gösterebilmektedir. 7

HALUK YAVUZER’İN KENDİSİNE DANIŞAN OLARAK GELEN ÇOCUKLARIN RESİMLERİNDEN TESPİT ETTİĞİ ÖZELLİKLER ÇEVRESİ İLETİŞİM SORUNU OLAN ÇOCUKLARIN RESİMLERİNDE GÖRÜLEN ÖZELLİKLER 1 -Kendini çevresinden dışlanmış olarak gören çocuk yaptığı resimde kendisini grubun dışında bırakması. 2 -Kendisi ile ailesinin arasına ağaç, ev yada nesne figürü koyarak kendisini bir dağda ailesini bir dağda çizmesi. 3 -Yakın çevresinde yücelttiği, korktuğu kişi ile kendisi arasına gökdelen koyması. 8

4 -Aile üyelerini kağıdın farklı yönlerine dağıtarak çizmesi. 5 -İletişimi olmadığı aile üyesini “Kağıdımda yer kalmadı” diyerek resmine koymaması. 6 -Kendini yalnız başına kayıkla denize açılmış olarak göstermeye çalışması 7 -Aile üyeleri ya da dışladığı bireylerin yerine başka kişi ve semboller koyması. 9

8 -Ailedeki kişilerin yerine isimlerini yazması 9 -Aile üyelerini farklı ortamlarda farklı eylemleri yaparken göstermesi. 10 -Aile üyelerini arkaya sıralanmış olarak göstermesi. 11 -Anne ve babasının çocuklarına sırtını dönmüş olarak göstermesi. 12 -Yaptığı resimde özlemini çektiği kişiyi yanındaymış gibi göstermesi. 13 -Aile üyelerini birbiri iletişimsiz olarak göstermesi 10

AİLEDE İLETİŞİM KOPUKLUĞUNU GÖSTEREN RESİMLER Kız-11 yaş-5. sınıf Baskın anne model ve özgüveni yok. Ailede iletişim kopukluğu var. Baskın anne bir dağda , resim yapan çocuk kendisini kardeşi ve babası ile başka bir dağda çizerek iletişim kopukluğunu belirtmiş 11

Aile iletişim yetersizliğini vurgulamak için ya özlem duydukları aile bireyleri ile aynı koltuğu paylaşmak yada kendilerini ayrı bir kayıkta resmederek duygularını dile getirmektedirler 12

Erkek: 9 yaş-5. sınıf Uyumsuz Aile resmi çizerken kendisini kayıkla denize açılırken anne baba ve kardeşini kumsalda güneşlenirken çizerek, aile içindeki yalnızlığını ve ilgisizliği dile getirmiştir. 13

Kız: 11. 9 yaş Çevreyle uyumsuz ilişkileri var. Tartışmalı ve babanın ilgisizliği ve anne-baba – kardeşle olumsuz gergin ilişkiler. • Resmin üs kısmına kendisini çizerken orta kısma annesi ile ablasını-babasını ve yukarı köşeye farklı yöne çizdiği baba figürü ile ailesi ile arsındaki iletişim kopukluğunu dile getirmiştir 14

Kız-12. 2 yaş-6. sınıf Baş ağrısı ve tırnak yeme sorunu var. Babasının işine çok düşkün olduğunu düşünürken aile üyelerini resimde arkaya sıralayarak aile içi iletişimdeki kopukluğu dile getiriyor 15

Erkek-13 yaş 8. sınıf Parmak emme ve 6 yaşına kader altını ıslatma sorunu yaşamış. Kendi sini ve kardeşini resme katmadan aile üyelerini farklı ortamlarda eylem halinde gösterirken iletişim kopukluğunu dile getirmeye çalışmış 16

Kız: 10 yaş 17

Kız-9 yaş. Aile içi ilişkileri sağlıksız. Resmini açıklarken ”Babam arkasını dönmüş bana bakıyor” deyip ailesi ile arasına ağaç figürü koyarak anne ve kardeşinin yönlerini değiştirerek aralarındaki iletişim kopukluğunu göstermeye çalışmıştır. 18

Kız: 8 yaş. 3. sınıf. Korkuları ve kabuslar var. Babası iletişimi yok annesi ile zaman mektupla iletişim kuruyor. Anne babasını çocuklarına sırı dönük çizerken aralarına da ağaç figürü koyup annesine not yazarak aile içi iletişim kopukluğunu göstermeye çalışıyor 19

Anne ve babasının süregelen tartışmalarına sürekli tanık olan 8 yaşındaki kız çocuğu aile üyeleri ile sağlıklı bir iletişime sahip değildir. Çocuk resmine anne-baba ve çocuk figürü yerine sözcük olarak yazarak sağlıksız aile ortamını göstermeye çalışmıştır 20

10 yaşındaki erkek çocuk aile resmini yaparken kompartmanlaştırmıştır. Aile üyelerinin birbirinden ayrı bir kutu içine yerleştirerek iletişim kopukluğunu göstermeye çalışmıştır. 21

4 yaşındaki kız çocuk. Aile içi iletişimin yetersiz olduğu bir ailede yaşayan çocuk anne yerine aile olarak algıladığı annesini çizerek anne ve babasından ne denli dışlandığını göstermeye çalışmaktadır 22

6 yaşındaki erkek çocuk parçalanmış bir aileden gelmektedir. Çocuk aile resmi yaparken kendisine bakan annesi ile güneşi “aile” resmi olarak çizmiştir 23

Erkek: 7 yaş. 1. sınıf. Baskılı bir ağabey ile çocuğa zaman ayırmayan baba modeli ile sağlıksız duygusal ve sosyal iletişimin olmadığı bir aile ortamında çocuk ağabeyinden hem korkmakta ancak hem de yüceltmektedir. Bunu annesi babası ve kendi ile ağabeyinin resmi arasına bir gökdelen koyarak göstermektedir. 24

AİLE ÜYELERİNİ RESME KOYMAMA Erkek. 9 yaş-4. sınıf. Arkadaşi ilişkilerinde taşkın ve saldırgan davranış gösteren çocuğun babası ile ilişkisi olumlu değildir. Aile resmi yaparken babasını “sayfada yer kalmadı diyerek öteki sayfaya çizmiştir 25

Erkek: 9 yaş Aile resmi yaparken “yer kalmadı” diye iletişim yetersizliği yaşadığı annesi resmine sığdırama mıştır. 26

Yedi yaşındaki kız çocuk “Canım babamı yapmk istemedi” diyerek sadece kendisi ile annesinin resmini yapmakla yetinmiştir. 27

Erkek. 12 yaş. 7. sınıf. Yalnız kalma korkusu bazen de yalan söyleme görülüyor. Anne baba çocuğa yeterli zaman ayırmıyor ilişkilerde olumsuz. Kendisini babası ile aynı koltukta resmederek babasının ilgisine olan gereksinimini ifade ederken kardeşini resmine koymayarak onunla olan çatışmasını dile getirmektedir 28

Erkek: 8 yaş. Hırçın ve saldırgan, kurallara uymuyor. Çocuğa karşı baskılı, koruyucu, çocuğun ilgi görmediği bir ortam var. Çocuk resminde baskılı ve döven babayı bir asansöre hapsederek elini sakat çizerek onu zararsız kılma çabasını dile getirmektedir. 29

Erkek: 7 yaş. 2. sınıf. Altını ıslatma ve korku sorunu var. Resmine kağıdı kullanışı, resme ayrılan yer ve renklendirme itibari ile olumsuzluk ifade eden bu resimle çocuk aile üyelerinin tümünü kağıt içinde küçücük bir mekana ve siyah renkle resmederken içinde bulunduğu mutsuz ortamı resmetmeye çalışmıştır. 30

Kız: 9 yaş. 3. sınıf. İletişim kopukluğu ve yalnızlık duygusu var. Babasının bazı kötü alışkanlıkları olması nedeni ile çok sevmesine rağmen zaman ondan nefret eden ardından da bunalıma giren çocuk içinde bulunduğu yalnızlıkla bunalım ve suçluluk duygusunu kendisini hapiste göstererek ifade etmektedir. 31

Erkek: 9 yaş. 4. sınıf. Baba-çocuk ilişkisi olumsuz. Çocuk anne figürünü sevgiyi simgeleyen kalp resimleri ile süslerken, babada ki şiddet ve öfkeyi çizgileri ile ortaya koyarken nefretini de babaya yönlenen yılan figürü ile ifade etmeye çalışmaktadır 32

Çocuk resminde kendisini sıklıkla döven üvey babasının sol elini daha uzun çizerek “Sen he döverim” şeklinde tehdit cümlesi ile bu ifadeyi pekiştirmektedir 33

Kız: 9 yaş Resminde annesinin iki eline iki farklı silah ile büyük annesini de elinde balonla gösteren çocuk aile içinde yaşanan huzursuzluğu dile getirmiştir 34

PARÇALANMIŞ AİLE İLGİLİ RESİMLER Parçalanmış aileden gelen çocuklar, resim yaparken; içinde bulundukları oramdaki mutsuzlukları ile özlemlerini dile getirirler. Parçalanmış aile ortamı farklı yaşlardaki çocukları değişik biçimlerde etkileyebilir. 35

Okulöncesi dönemde: Çocuğun kendi yaşının altında davranışlar gösterebilmesi , aşırı ilgi ve yardım isteğiana baba ayrılığında kendini suçlu hissetme, güvensizliğin başlaması, benlik saygısında azalma, öğrenme sorun yada bunalım görüntüsü verebilmektedir. 36

İlköğretim yaşlarında: Anne babaya karşı düşmanca tavır, anne baba tarafından unutulacağı ile ilgili endişe duyma, düşük okul başarısı görülebilmektedir. Ergenlik döneminde: Anne babaya karşı düşmanca tavır geliştirme, bunalım görüntüsü, düşük okul başarısı, utanma, gelecekte ekonomik durumun daha kötüleşeceği ile ilgili endişelenme görülebilmektedir. 37

Ayrıca Psikosomatik baş ağrısı, karın ağrısı, dışkı kaçırma gibi belirtiler yanında, uyumsuzluk, otorite ve kurallar karşı tepkili olma, aşırı hareketlilik, yalan söyleme hatta çalma davranışı görülebilmektedir. 38

Parçalanmış ailedeki çocukların resimlerinde görülebilecek bazı özellikler: Parçalanmış ailesi olduğu halde “Aile resmi” yaptığında kendisini ailesi ile birlikte göstermesi. Aile üyelerinin tümünü, birbirine sırtını dönmüş olarak göstermesi. Evin iki ayrı penceresinde kendisini ve sevdiği kişiyi göstermesi 39

PARÇALANMIŞ AİLE Erkek: 8 yaş. Babasını haftada bir kez görüyor. Altını ıslatma sorunu var. ” Ağladığı için çocuğu döven baba ve babasına haber verip onu döv diyen anne” konulu resmi yaparken ailesine kaşı duygularını yaptığı resimle dile getiriyor 40

Kız: 8 yaş. Parçalanmış bir aileden gelmesine karşın anne babasıyla bulunduğu mutlu ve sıcak aile ortamını resmederken özlemini de ifade etmeye çalışmakta. 41

Kız: 7, 9 yaş. 2. sınıf. Saldırganlık gösteriyor. Resminde aile bütünlüğü ile ilgili özlemini çizmiş ve yazı eklemiş. Annesinin ikinci evliliğine karşı hal anne ve basıyla mutluluğu aradığını ifade etmeye çalışıyor 42

Erkek: 11 yaş. Çevresine zarar verme ve uyumsuzluk sorunu var. Anne ve babası birbirinden ayrı olan bu çocuk; aile resmi çizilmesi istendiğinde babasının yurt dışında olmasına rağmen anne ve babasına sarılmış bir çocuğu resmetmiştir. 43

Erkek: 12 yaş. 7. sınıf. Aşırı hareketli, tırnak yeme yalan söyleme görülüyor. Parçalanmış aile. Aile içinde kopukluğu ve yetersizliği ifade etmek için, resminde tüm aile üyelerini sırtı dönük olarak çizerken ev ortamındaki bu olumsuzluğu dile getirmeye çalışmaktadır 44

Parçalanmış ailesi çocukta, davranış bozukluğu ve dışkı kaçırma gözlenmiştir. Aile resmi yaparken , çocuk kendi dağılmış ailesi yerine tüm birey ve araç gereçleri ile kalabalık bir aile resmetmiş böylece mevcut şartlardaki mutsuzluğuyla özlemlerini açık bir şekilde dile getirmektedir 45

Erkek: 10 yaş. 5. sınıf. Yalan söyleme, çalma, kavgacı özellikler gösteriyor. Resmin-de aile içinde bulunduğu olumsuzluğu, babasına olan hıncını yansıtırken yapılan cümle tamamlama testinde de belirttiği gibi “Unutamadığım üzücü olay, anne ve babamın ilk defa kavga ettiği gece” diyerek duygularını anlatırken resme eklediği cümlelerde ”Elbirliği ile bir aileyi yıkmaya çalıştığınız için 10 yıl hapis cezasına çarptırıldınız” diye yazarak, anne ve babasını sanık sandalyesine oturtup hakimin sözleri ile onları yargılamaktadır 46

Erkek: 8 yaş. 7 ay Annesinin evi terk etmesi nedeni ile baba yanında koruyucu baba bakımı ile büyüyen çocuk, aile resmi yaparken annesinin olmamasına karşın onu renkli ve özenli çizmiş kendi resmini de süsleyerek annesine olan özlemini dile getirmeye çalışmıştır 47

KARDEŞ KISKANÇLIĞI Kardeşin varlığını kabul etmeme ya da kardeş kıskançlığında genellikle çocuk kıskandığı kardeşini yok sayarak resmine koymaz. Bazen de Kendini resme koymaz. 48

Kız: 7 yaş 8 ay Resminde kıskandığı ağabeyini kendisinden daha küçük çizerek ağabeyi ile rekabetine ilişkin duygularını dile getirmeye çalışmaktadır 49

Kız: 8 yaş. Çocuk “aile” konulu resimde tüm aile bireylerinin gözlerini belli bir yöne bakarken çizip kendi bakışlarını da ilgi odağı olan kardeşine yönelterek kıskançlık duygusunu ifade etmeye çalışmaktadır 50

Kız: 7 yaş. Ağabeyi ile olumsuz ilişki içinde olan çocuk “aile ” konulu resimde kendi aile bireyleri yerine gelişigüzel beş kardeşten ibaret kalabalık bir aile resmi çizmekte ve içinde bulunduğu aile durumunu reddettiğini göstermeye çalışmaktadır. 51

AİLE ÜYELERİNİN KAYBI Erkek: 6 yaş 6 ay. 1. sınıf. Aşırı hareketlilik ve okul fobisi görülmüş. Babasını kaybetmiş. Çocuk özlemini çektiği babasını, kağıdın yarısından çoğunu dolduran bir figür çizerek göstermiştir. 52

Erkek: 12 yaş. 7 sınıf. Tırnak yeme sorunu var. Bir yıl önce babını kaybetmiş. Babası ölmesine rağmen aile resmi deyince babasını da resme yerleştirmiş. Ancak babayı temsil eden figürde ağız ve gözler aile üyelerinden farklı gösterilmiş 53

ANA BABA FİGÜRÜNÜ ABARTARAK ÇİZME Erkek: 6 yaş. Anne ilişkileri olumsuz ve gergin. Parmak emme ve altını ıslatma görülüyor. Resminde annesini babası ve kendinden büyük çizerek baskınlığını anlatmaya çalışmaktadır 54

Kız: 10 yaş 10 ay. Parmak emme ve tırnak yeme sorunu var. Annesini“ Çok iyi bir insan” olarak tanımlayan çocuk ona olan hayranlığını “aile resmi” yerine yalnız annesini çizerek göstermeye çalışmaktadır 55

OKUL FOBİSİ: Resimlerde aile bireyleri ön plandadır. Okul ve öğrenci resimleri çizilmek istenmez. Ev ve evde mutlu olan insan resimleri çizerler. resimler saydamdır. 56

Kız: 8 yaş. Aşırı koruyucu anne yaklaşımı ve anne bağımlılığı. Anne ve babası ile ev sınırları içinde kalma özlemini dile getirirken okul korkusu nedeni ile ev dışına çıkmak istemediğini ifade etmeye çalışmaktadır 57

GÜVENSİZLİKLE İLGİLİ RESİMLER Erkek: 6 yaş. Davranış bozukluğu ve saldırganlık gösteren çocuğun babası ile yeterli iletişimi yoktur. Nefret duygusunu babasını kendisinden uzak çizerken kuyruk takmıştır. Kendisini anne ve babası yanında çok küçük çizerek güvensizliğini anlatmaya çalışmıştır. 58

Kız: 5 yaş 6 ay. Karanlık korkusu ve biberon emme alışkanlığı var. Koruyucu anne baba ve tartışmalı aile ortamında yaşayan çocuk resim yaparken kağıdın tümünü kullanmayıp figürlerinde el ve ayak çizmemiştir. Geçmişi ile ilgili test verileri ile resimleri incelenince bulgular güvensizlik ve ürkekliği çağrıştırmaktadır 59

HİPERAKTİF ÇOCUKLARIN RESİMLERİ Taşkın ve çok renkli resimler çizerler. Gerilimde oldukları için genellikle karalamayı tercih ederler ve resimler hep yarım kalır. Çizilen figürler çok büyüktür. 60

Hiperaktif çocukta görülebilecek taşkın resim örneği 61

Erkek: 8 yaş. Aşırı hareketli ve dışkı kaçırma sorunu var. Çocuk resminde aile üyelerini normal kendisini de amuda kalkmış çizerken taşkınlığını ve hareketliliğini dile getirmiştir. 62

BENLİK ALGISI Düşük benlik algısına sahip olan çocuklar, bazen kendini resimleştirirken koyu renkler kullanmakta ve kendilerini figür olarak göstermekte zorlanmaktadırlar. 63

KADINIMSI DAVRANIŞLAR SERGİLEYEN ÇOCUKLAR Erkek: 7 yaş. Kadınsı davranışlar gösterme. Cinsel kimlik karmaşası olan çocuk erkek yerine kız çocuklarla evcilik ve bebeklerle oynamayı yeğliyor. Bazen annesinin makyaj malzemelerini kullanıyor. Baba pasif olduğu için anneyi cinsel model alarak babasını da annesi gibi kırmızı dudaklı çizmiş 64

ZİHİNSEL OLARAK GERİ RESİMLER Erkek: 7 yaş 8 ay. Tırnak yeme konuşma bozukluğu gelişimde gecikme var. Kendi yaşının altında gelişime uygun çizilmiş bir resim. Ayrıntısız insan figürü 65

Kız: 7 yaş. 1. sınıf. Gelişim geriliği var. İnsan figürü çizimi 3 -3, 5 yaş çocuklarının çizimi ile aynı. Kendi yaşının çizgisel gelişimini göstermiyor. 66

Erkek: 6 yaş. Okula gitmiyor. Korkuları var. Kooperasyon kurulamadığı için zeka testi yapılamamış ancak çizimine bakılınca 2, 5 -3 yaş çocuklarının karalama dönemi benzeri resim yapmış 67

Kız: 6 yaş . Motor ve zihinsel gelişim geriliği var. Çizdiği resim 4 yaşlarında görülen şema öncesi dönem resminin özelliklerini gösteriyor 68

NORMAL GELİŞİM GÖSTEREN ÇOCUKLAR Kız : 5 yaş . Kağıdı kullanışı, yer ve gök çizgisine yer vermesi, renk ve kompozisyon olarak bu resim normal gelişim düzeyinde olan bir çocuğun resmi 69

Kız: 8 yaş . Yaşına uygun ve konusu olan bir resim çizmiş 70

ÜSTÜN YETENEKLİ ÇOCUKLAR Erkek: 5 yaş Resimdeki kompozisyonrenklendirme ve figürler de hareket var. Yaşına göre üstün yetenekli özellik gösteriyor 71

5 yaşındaki aynı çocuğun diğer bir resmi. Kompozisyonrenklendirme ve figürler de hareket var. 72

Kız: 5 yaş 9 ay. Gerek kağıdın kullanılışı-gerekse renklendirme ve kompozisyon açısından üstün yetenekli denebilir. Hızlı ve çok sayıda resim üretebilen çocuk resim sergisi açmıştır 73

Kız. Daha önce yaptığı resimlerde ve 12 yaşında yaptığı resimlerde de kompozisyon olarak özgün ve dikkati çeken resimler sergilemektedir. 74

Erkek: 5 yaş 6 ay Ana okuluna gidiyor. Kompozisyon-renk ve figür açısından gelişmiş bir resim Çocuğun üstün zekası var 75

Kız: 7 yaş 6 ay Kağıdın kullanılışı kompozis-yon ve renklendirme ile üstün yetenekli bir çocuğun resmi 76

Kız: 10 yaş Yaşına göre üstün yetenekli bir çocuğun resmi 77

ÖNERİLER Öğretmenin ve ailenin, sanat etkinliklerine yönelik tutum, davranış ve ilişkileri, çocuğun sanatsal gelişiminde belirleyici olabilmektedir. Bu anlamda okul öncesi eğitim, aile ortamının çocuğa veremediği eğitime alternatif olarak, çocuğun sanatsal gelişimini hızlandırabilir. 78

Karalama sürecinde çocuğun hareket gelişimi, devinimsel becerileri, kullandıkları materyaller üzerindeki güç ve denetimi öğretmen, anne-baba tarafından gözlenmelidir. Örneğin, çocuğun ilk işaretleri, çizgilerinin sıklığı, sayısı ve sürekliliği üzerinde durulması, çocuğun sanatsal gelişimini yanı sıra genel gelişimin sağlıklılığının saptanması açısından da önemli bulunmalıdır. 79

Okul öncesi döneminin ilk yıllarında özellikle 1. 5 ve 3 yaş grubu arasındaki çocuklara resim çizdirmek için özel bir güdüleme-motivasyon gerekli değildir. Zaten bu dönemde yapmış oldukları karalamalar ile içgüdüsel olarak kendilerini ödüllendirip doyuma ulaştırabilmektedir. 80

Tüm bu bilgiler ışığında aşağıda belirlenen öneriler göz önünde bulundurulabilir: Çocuklar yaptıkları resimler üzerinde konuşturulmalıdır. Karşılıklı konuşmalar, çocuğun yaptığı resimlere değer verildiğinin bir göstergesi olabilir. Bu da çocuk tarafından kabul görüldüğünün, önemli hissedildiğinin bilincine varılması, özgür, yaratıcı, özgüvenin oluşması ve bağımsız davranışların geliştirilmesi bakımından son derece önemlidir. 81

Çocuklara karalama devresinde öneri ve müdahalelerden kaçınılmalı, onlar rahat bırakılmalıdır. Zamanla karalamaların genel gelişime paralel olarak artistik aşamalar gösterebileceği göz önünde bulundurulmalıdır. 82

Çocuklar, her zaman bir yetişkin gibi görülmeli, değer verilmeli, önemsenmelidir. Ancak, hiçbir zaman bir yetişkinin anlayışı içinde sanatsal beklenti içine girilmemelidir. 83

Çocuğu resim yapmaya yüreklendiren, teşvik eden, sorgulamadan güven duyabilecekleri uygun ortamların sağlanması resim çizmenin önemli, ciddi bir etkinlik olarak düşünülmesine neden olabilecektir. 84