OCUK SALII KRESEL VE ULUSAL SORUNLAR BES 213

ÇOCUK SAĞLIĞI KÜRESEL VE ULUSAL SORUNLAR (BES 213. AİLE SAĞLIĞI VE PLANLAMASI DERSİ) (11) 1 Prof. Dr. Ömer R. ÖNDER Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi 2017 -2018 Güz

KÜRESEL ÇOCUK SAĞLIĞI KONTROL PROGRAMLARI Birleşmiş Milletler Çocuklara Yardım Fonuna (UNICEF) Göre(1983) Çocuk Ölümlerinin Başta Gelen Nedenleri (Dünya’da/Özellikle Gelişmekte Olan Ülkelerde): ü Beslenme bozukluğu, ü Zatürre, ü İshal, ü Aşı ile korunulabilir hastalıklar(Kızamık, Boğmaca, tetanoz vb. ), UNICEF’in “Çocuk Yaşatma Seferberliği/Çocuk Yaşatma Paketi/Minimum Hizmet Paketi” adını verdiği, bu sorunların azaltılması için önerdiği etkinlikler “GOBI-FFF(GAEBAGD”; 1. Growth monitoring (Gelişmenin izlenmesi), 2. Oral rehydration therapy (Ağızdan sıvı tedavisi), 3. Breast feeding (Emzirme), 4. Immunization (Bağışıklama), 5. Family spacing (Aralıklı doğum), 6. Food entitlement (Gıda desteği), 7. Female education (Kadınların eğitimi), 2

KÜRESEL ÇOCUK SAĞLIĞI KONTROL PROGRAMLARI 1. Growth Monitoring(Gelişmenin İzlenmesi); ü 0 -6 yaş grubu bebek/çocukların büyüme ve gelişmesi uygun aralıklarla ölçülerek izlenmeli, ü Yetersiz ve dengesiz beslenme büyüme ve gelişmeyi olumsuz etkiler, ü Risklerin erken saptanması ve önlem alma açısından önemli, ü Büyüme; Vücudun hacim ve kütlesinin artması, ü Gelişme; Biyolojik işlevlerin kazanılması ile ilgili olup, hücre, doku, organ ve sistemlerin vücudun işlevlerini yerine getirebilecek duruma gelmesi, ü Bir bebeğin bacaklarının uzaması ve kalınlaşması büyüme, yürüyebilecek işlev kazanması da gelişmedir, ü Büyüme için; vücut tartısı, boy uzunluğu, baş ve göğüs çevresi, vücut bölümlerinin birbirine oranları vb. gibi ölçütler kullanılır, ü Gelişme için; dişlerin çıkması ve değişme yaşı(bazı çocuklarda değişebilir), sinir ve kas kontrolünün kazanılması, konuşma gelişimi önemli ölçütlerdir. 3

KÜRESEL ÇOCUK SAĞLIĞI KONTROL PROGRAMLARI 2. Oral Rehydration Therapy/ORT(Ağızdan Sıvı Tedavisi); ü Dünya’da her yıl milyonlarca bebek/çocuk ishale bağlı dehidratasyondan(DH) ölmekte, ü DH’nin tanısı, tedavisi ve önlenmesi kolay, ü Damar içi sıvı vermenin bazı riskleri vardır, ağır DH’de ve hastanede verilebilir, ü Hafif ve orta DH’de ev koşullarında ORT uygulanabilir, ü ORT’yi kaynamış soğumuş su ile hijyenik koşullarda hazırlamalı, ü ORT içinde 25 gr. şeker vardır, bu miktara uyulmazsa, 25’den az ya da çok olursa ishal kesilmez, onun için evde hazırlama tekniğinden vazgeçilmiştir, ü ORT çocuğun sevdiği meyve suları ile karıştırılabilir, ü ORT yanı sıra bol sıvı da verilebilir(su, ayran, meyve suyu vb. ), ü ORT’yi almayanlarda az az, sık vermeli(dakikada 1 -2 çay/tatlı kaşığı), ü Hayat kurtaran bu eriyiğin önemi, hazırlanışı ve kullanışı konusunda sağlık personeli ve aileler eğitilmeli, ü Çevre sağlıklı duruma getirilmelidir, Dehidratasyonun Sınıflandırılması; 1. Dehidratasyon yok, 2. Hafif/Orta Dehidratasyon, 3. Ağır Dehidratasyon, 4

DEHİDRATASYON(DH) SINIFLANDIRMASI VE YAKLAŞIM Bulgular Dehidratasyon (Yok) ü ü Dışkı sayısı Kusma Solunum Gözler Bıngıldak Turgor Nabız İdrar Susuzluk Tedavi ü ü ü 4’den az Yok/Az Normal Yok Normal Yok/Az Hafif/Orta Ağır 4 -10 10’dan çok Arasıra Çok sık Hızlı Çok Hızlı-Derin İçe Çökmüş Çok Çökmüş-Kuru İçe Çökmüş Çok Çökmüş Az Çok Hızlı-Zayıf Koyu-Az Yok Var/İstekli İçemiyor Bol sulu içecekler ORS+IV Sıvı Anne sütüne devam, bol sıvı, ORS bir dakikada bir tatlı kaşığı(1/1), İshal durdurucu(antidiyaretik) ve antibiyotik verilmez, 3 -5 günde kesilmeyen, kanlı, müküslü ishalde hekime götürülmeli, ağır derecedeki ishalde 5 mutlaka hastane tedavisi,

KÜRESEL ÇOCUK SAĞLIĞI KONTROL PROGRAMLARI 3. Breast Feeding(Emzirme); Ø DSÖ ve UNICEF’e Göre; ü Anne sütü, bebeklere gereksinimi olan tüm besin öğelerini ilk altı ay tek başına sağlayan en iyi gıda olup, 6 aylıkta uygun biçimde ek gıdaya başlamalı, ek gıda ile birlikte iki yaşına kadar emzirmeli, ü Bebek doğumdan ilk 30 dakika içersinde memeye tutulmalı, bu uygulama meme başının bebeğin dudağı ile uyarılmasını, hipofizin ilgili hormon salınımın erken başlaması ile hem sütün erken gelmesi ve bollaşması, hem de rahmin eski haline daha kısa sürede gelmesi kolaylaşmakta, ü Anne sütü ve ilk gelen koyu kıvamlı sarı süt(kolostrum/ağız) çok önemli, bebeği her türlü hastalıkdan(ishal, solunum yolu enfeksiyonu vb. ) korur, ü Anne sütü, astım, alerji, diyabet, pişik, kabızlık, kansızlık ve kanserden de koruyucu etkilere sahip, ü Anne sütü ile beslenenlerin beyin gelişimi daha iyi olup, daha zekidirler, ü Emzirme, bebeğin annesiyle sevgi bağı kurmasını sağlar, kendine güven duygusu ve ruh sağlığı gelişimi açısından çok önemli, ü Anne sütü ile beslenenlerde ölümler, beslenmeyenlere kıyasla 4 -6 kat daha az, ü Emzirme, anneyi de idrar yolu enfeksiyonları, meme ve yumurtalık kanserinden korumakta, 6

KÜRESEL ÇOCUK SAĞLIĞI KONTROL PROGRAMLARI 4. Immunization(Bağışıklama); ü Gelişmekte olan ülkelerde yılda aşı ile korunulabilir hastalıklardan(kızamık, difteri, tetanoz, boğmaca, çocuk felci ve verem) 5 milyon çocuk ölmekte, bunlar tüm çocuk ölümlerinin 1/3’ünü oluşturmakta, ü Gelişmekte olan ülkelerde her yıl doğan 80 milyon çocuktan 72 milyonuna hiçbir aşı yapılamamakta, ü Bu hastalık ve ölümler kolay ve ucuz önlem olan aşılama ile önlenebilir, 5. Family Spacing(Aralıklı Doğum); ü Doğum aralığı ile bebek/çocuk ölümleri arasında ilişki vardır, doğum aralığı uzadıkça ölümler azalır, ü Doğum aralıklarının uzatılması(iki gebelik arasındaki süre en az 2 yıl), çocuk ölümlerinin %25 azalmasını sağlar(Türkiye), ü Etkili(Modern) aile planlaması hizmetleri ile istenen doğum aralığı sağlanabilir, çocuk ölümleri 1/4 azaltılabilir, 7

KÜRESEL ÇOCUK SAĞLIĞI KONTROL PROGRAMLARI 6. Food Entitlement(Gıda Desteği); ü Dünya’da, ailelerin 1/3 günlük enerji veren gıdalarını sağlayamayacak kadar yoksuldur, ü DSÖ’nün Hükümetlere Önerileri; ü Ailelerin gelirlerini artırıcı girişimler, iş ve meslek kazandırılması, ü Gıda üretimine yönelik teşvik ve önlemler, ü Ev konserveciliğinin geliştirilmesi, ü Aile ve çiftçilere kredi yardımları, ü Topraksız ailelere toprak sağlanması, ü Gereksinimi olan ailelere gıda yardımları, ü Gelir-gider dengeli bütçe yapımı ve öncelikli gereksinimlerine göre harcama becerisi eğitimleri, 7. Female Education(Kadınların Eğitimi); ü Bilgili anneler, çocuklarına daha iyi bakım sağlar, ü Kadının statüsünün yükselmesini, meslek, iş ve gelir durumunu etkiler, ü Kadınlarda okuryazarlık ve eğitim yüzdesinin artırılması onların; v Doğurganlıklarını daha iyi düzenlediklerini, v Çocuk sağlığı eğitimlerini daha iyi algıladıklarını, onlara daha iyi bakım verdiklerini ve onları daha iyi yetiştirdiklerini göstermektedir, 8

ULUSAL ÇOCUK SAĞLIĞI KONTROL PROGRAMLARI Türkiye’de Bebek Ölüm Hızını ve Enfeksiyon Hastalıklarının Bebek Ölüm Nedenleri İçindeki Payını Azaltan Etmenler(Bebek ölüm hızı 1980’li yıllarda %0 100 -150’lerden %0 6. 97’e düşmüştür); ü Birinci basamak sağlık hizmetlerinin yaygınlaştırılması ve kaliteli sunumu, ü 1985 yılı ulusal aşı kampanyası, ü 1985’den sonra başlatılan çocuk yaşatma ve geliştirme seferberliği girişimleri vb. , Türkiye’de Halen Uygulanmakta Olan Ulusal Çocuk Sağlığı Programları; 1. Genişletilmiş Bağışıklama Programı, 2. Polio Eradikasyon Programı, 3. Kızamık Eradikasyon Programı, 4. Akut Solunum Yolu Enfeksiyonlarının Kontrol Programı, 5. İshalli Hastalıkların Kontrol Programı, 6. Anne Sütünün Teşviki ve Bebek Dostu Hastaneler Programı, 9

ULUSAL ÇOCUK SAĞLIĞI KONTROL PROGRAMLARI Türkiye’de Halen Uygulanmakta Olan Ulusal Çocuk Sağlığı Programları(Devam); 7. Büyümenin İzlenmesi Programı(Erken Çocukluk Gelişiminin izlenmesi ve Desteklenmesi, 8. Demir Gibi Türkiye projesi, 9. Bebeklerde D vitamini Yetmezliğinin Önlenmesi ve Kemik Sağlığının Korunması Programı, 10. İyot Yetersizlikleri hastalıklarının Önlenmesi ve Tuzun İyotlanması Programı, 11. Fenilketonüri Tarama Programı, 12. Ağız ve Diş Sağlığını İyileştirmede Flor Kullanımı Programı, 13. Güvenli Annelik ve Yenidoğan Bakımı Programı, 14. Perinatal ve Neonatal Ölümlerin Azaltılması Programı, 15. Genetik Hastalıklardan Korunma Programı, 16. Çocuğun Psikososyal Gelişiminin Desteklenmesi Programı, 17. Anne ve Çocuk Beslenmesi Programı, 18. Adölesan Sağlığı ve Gelişimi programı, 19. Cinsel sağlık ve Üreme Sağlığı Programı, 10

ULUSAL ÇOCUK SAĞLIĞI KONTROL PROGRAMLARI 1. Genişletilmiş Bağışıklama Programı; Bağışıklamanın Önemi; ü DSÖ, bebek ve çocuklarda en çok ölümlere yol açan, verem, difteri, boğmaca, tetanoz, çocuk felci ve kızamığa karşı tüm çocukların aşılanmasını önermekte, ü Türkiye’de bu 6 hastalığın aşılarına ek olarak, Genişletilmiş Bağışıklama programı(GBP) kapsamında hepatit-B, kabakulak, kızamıkçık, hemofilus influenza tip B ve pnömokok aşısı eklenmiştir, ü “Genişletilmiş” deyimi, aşısız ya da eksik aşılı bebek ve çocuk saptandığı anda aşısının hemen yapılması ve bu uygulamanın ülke genelinde her yerde eşit olarak yerine getirilmesi, anlamına gelir, ü Genişletilmiş Bağışıklama Programı(GBP), akademisyenlerden oluşan “Bağışıklama Danışma Kurulunun(BDK)” bilimsel desteği ve önerileri doğrultusunda yürütülmektedir, ü BDK, yılda en az 2 kez toplanarak güncel gelişmeleri görüşmekte ve önerilerde bulunmaktadır, 11

ULUSAL ÇOCUK SAĞLIĞI KONTROL PROGRAMLARI Genişletilmiş Bağışıklama Programı(GBP) Hedefleri; ü Her aşı için ülke genelinde %95 aşılama hızına ulaşmak ve sürdürmek, ü 12 -24 aylık çocukların % 90’nını tam aşılı hale getirmek, ü 5 yaş altı(0 -59 aylık) aşısız ya da eksik aşılı çocukları saptayıp aşılamak, ü Okul çağı çocuklarının rapel aşılarını tamamlamak, ü Tüm gebelere uygun tetanos-difteri(Td) aşısı yapmak, ü Ülkenin poliomyelitten arındırılmış durumunu sürdürmek, ü Maternal ve neonatal tetanosu elimine etmek, ü Kızamık hastalığını elimine etmek, ü Kızamıkcık ve konjenital rubella(kızamkçık) sendronunu kontrol altına almak, ü Aşı güvenliğini sürdürmek, ü Kayıt bildirim sistemini güçlendirmek, ü Toplumun katılımını sağlamak ü Aşılama hizmetleri, rutin hizmetler içinde sunulmalı, ancak gereksinim halinde ekipler kurarak, hızlandırma, yerel aşı günleri, aşı kampanyası yapılabilir, ü Aşı Takvimine Göre Türkiye’de; Difteri, Boğmaca, Hepatit-b, Verem, Kabakulak ve İnfluenza Tip B’ye bağlı hastalıkları kontrol altına almak, 12

ULUSAL ÇOCUK SAĞLIĞI KONTROL PROGRAMLARI 2. Polio Eradikasyon Programı; ü Türkiye’den polio, GBP kapsamında ve polio eradikasyon programı uygulanması ile eradike edilmiştir, ü Ancak, yurt dışından gelen enfeksiyona karşı, yurt içinde aşılama devam etmekte, ü Riskli ülkelere giden yetişkinler dahil herkese enjeksiyonla polio aşısı(İPA) yapılmakta, 3. Kızamık Eradikasyon Programı; ü Türkiye, polio’da olduğu gibi, kızamık hastalığını da GBP kapsamında aşı ile eradike etmeyi hedeflemiştir, ü Bu amaçla tüm çocukların aşılamasına eksiksiz özen gösterilmektedir, 13

ULUSAL ÇOCUK SAĞLIĞI KONTROL PROGRAMLARI 4. Akut Solunum Yolu Enfeksiyonlarının (ASYE/ARI) Kontrol Programı; Ø Önemi: ü Bebek/çocuk ölümlerinin önemli nedeni, ü Önlenebilir ve tedavi edilebilir, Sınıflandırma: I. Anatomik Lokalizasyonuna Göre ASYE; ü Rinit, ü Tonsilit, ü Farenjit, larenjit, ü Trakeit, bronşit, ü Bronşiyolit, ü Alveolit(Zatürre), II. Hastalık Derecesine Göre ASYE(Hizmeti somutlaştırır, verilmesini kolaylaştırır); ü Hafif ASYE, ü Orta ASYE, ü Ağır ASYE, 14

ULUSAL ÇOCUK SAĞLIĞI KONTROL PROGRAMLARI Akut Solunum Yolu Enfeksiyonlarının (ASYE/ARI) Kontrol Programı; 1. Hastalık Derecesine Göre ASYE, a. Hafif ASYE: Ø Bulgular: ü Burun akıntısı, ü Burun tıkanıklığı, ü Öksürük, aksırık, ü Ateş, kırıklık vb. (HIZLI SOLUNUM ve GÖĞÜS-KARIN ÇEKİLMESİ yok). Ø Tedavi ve Bakım: Hemşire, ebe vb. hekim dışı sağlık personeli, ü Burun tıkanıklığını açmak için serum fizyolojik(bebekte burun tıkanıklığı enfeksiyonun alt solunum yolalarına inmesini ve zatürreye dönüşmesini kolaylaştırabilir, ü Beslenme(anne sütü, sulu ve kalorisi yüksek), ü Ateşi düşürme(soğuk kompres, ılık banyo, ateş düşürücü şurup), 15

ULUSAL ÇOCUK SAĞLIĞI KONTROL PROGRAMLARI Akut Solunum Yolu Enfeksiyonlarının (ASYE/ARI) Kontrol Programı; 1. Hastalık Derecesine Göre ASYE; b. Orta ASYE: Ø Bulgular: Hafif ASYE bulgularına ek olarak HIZLI SOLUNUM, Dakikada; v 50 ve üzeri 2 -12 aylık bebeklerde, v 40 ve üzeri 1 -5 yaş çocuklarda, Ø Tedavi: Hekim tedavisi(en az pratisyen hekim), ü Hafif ASYE tedavisine ek olarak, ü Antibiyotik gerekli, c. Ağır ASYE Ø Bulgular: Hafif ASYE bulgularına ek olarak ü HIZLI SOLUNUM(dakikada 40 ve 50 üzeri) ve ü İNTERKOSTAL RETRAKSİYONLAR(Göğüs-Karın Çekilmesi), Ø Tedavi: Hastane ve uzman hekim gerekir, v Antibiyotik, v Oksijen, v İntravenöz(damar içi) sıvı, v Gerekli ise kalp yetmezliği tedavisi(dijital), 16

ULUSAL ÇOCUK SAĞLIĞI KONTROL PROGRAMLARI 5. İshalli Hastalıkların Kontrol Programı/Ağızdan Sıvı Tedavisi(AST); ü İshalli hastalıklar, dehidratasyon nedeniyle bebek/çocuk ölümlerinin önemli nedeni, ü Bu hastalıklar önlenebilir, tedavi edilebilir, ü ORT/AST ile su ve tuz kaybı karşılanırsa ölüm önlenebilir, ü İshale bağlı ölümleri önlemek amacıyla Türkiye’de 1986’dan beri, “İshalli Hastalıkların Kontrolü Programı” yürütülmektedir; v İshal mevsimi(Yaz) öncesi illerde sağlık personeline eğitim yapılmaktadır, v Toplumda anne, baba ve diğer bireylere eğitim yapılarak, toplum bilinçlendirilmektedir, v Bu programlarla ishal yapan hastalıklar önlenmiş, bebek ölümleri önemli ölçüde düşmüştür, 17

ULUSAL ÇOCUK SAĞLIĞI KONTROL PROGRAMLARI 6. Anne Sütünün Teşviki ve Bebek Dostu Hastaneler Programı; Bebekler ve iki yaşına kadar çocuklar için en değerli besin kaynağı olan sütü; Altı aylığa kadar bir bebeğin besin ihtiyacını tek başına karşılayabilir, Altı aylıktan sonra uygun biçimde ek gıdaya başlamalıdır, Türkiye’de çocukların % 97’si emzirilmekte, ancak ek gıdaya ne yazıkki oldukça erken başlanmaktadır, Anne sütünün özendirilmesi ve annelere emzirme konusunda doğru bilgi ve alışkanlık kazandırılması amacıyla Sağlık Bakanlığı, doğum hizmeti veren hastanelerde emzirmenin başarılı biçimde sağlanması için 1991 yılında, “Anne Sütünün Teşviki ve Bebek Dostu Hastaneler Programı” nı başlatmıştır, Bebek Dostu Hastane Ünvanı Kriterleri; Gebeliklerinden itibaren anne sütü ve emzirme konusunda bilgilendirme, Doğumdan hemen sonra(ilk 30 dakika içinde) annelerin bebeklerini emzirmesini sağlama, Güncel bilgilerle eğitilmiş sağlık personeli ile annelere bebeklerini nası emzirecekleri konusunda yardımcı olma, 18

ULUSAL ÇOCUK SAĞLIĞI KONTROL PROGRAMLARI Bebek Dostu İl Olabilme Kriterleri; ü İldeki doğum hizmeti veren tüm hastanelerin bebek dostu olması, Birinci basamak sağlık kurumlarının(aile sağlığı merkezi, toplum sağlığı merkezi vb. ) en az % 20’sinde; Emzirme odası bulunması, Sağlık personelinin eğitilmiş olması, Annelere emzirme konusunda danışmanlık hizmetleri verilmesi, Bu sağlık kuruluşlarında mama reklamlarının yapılmaması, ü v v v İlk 6 ay bebeğe ek gıda ve mama verilmemesi, Bölgedeki eczanelerin bilgilendirilmesi ve eczanelerin mama isteyen müşterileri anne sütünün üstünlükleri, mamanın riskleri konusunda aydınlatmaları, 19

ULUSAL ÇOCUK SAĞLIĞI KONTROL PROGRAMLARI 7. Büyümenin /Gelişmenin İzlenmesi (Erken Çocukluk Gelişiminin izlenmesi ve Desteklenmesi) Programı; ü Türkiye’de her bebek ve çocuğun döllenmeden 6 yaşın sonuna kadar büyüme-gelişme ve sorun bulunması halinde zamanında önlem alma açısından profesyonel sağlık personelince izlenmesi amaçlanmıştır, ü Büyüme ve gelişmeyi genetik ve çevresel etmenler, özellikle de beslenme çok önemlidir , Büyüme ve Gelişmeyi Etkileyen Risk Etmenleri (Türkiye’de Yapılan Çalışmalara Göre); ü Cinsiyet ayrımı, erkek cinsiyetine farklı dağer atfetme(farklı özen, fazla besleme), ü Anne ve babanın 31 -35 yaş grubunda olması, ü Annenin ve babanın ilk okul mezunu olması, ü Babanın düşük gelirli bir işte çalışması, ü Annenin çalışması, ü Anne sütü almama, ü Düşük doğum ağırlığı, ü Bebeğin 5. ve 6. çocuk olması, ü Evde yaşayan çocuk sayısı, ü İstenmeyen gebelik sonucu doğum, 20

ULUSAL ÇOCUK SAĞLIĞI KONTROL PROGRAMLARI Büyümenin/Gelişmenin İzlenmesi Programı; Büyüme ve Gelişmeyi Etkileyen Risk Etmenleri(Türkiye’de Yapılan Çalışmalara Göre Yetersiz Beslenme Durumu/Bodurluk); Beş yaş altı çocukların % 10. 3’ü bodur, % 3. 2’si ciddi olarak kısa boyludur, Kırdaki çocuklar, kenttekilere kıyasla 2 kat daha fazla bodurdur, Kronik yetersiz beslenme, en az Orta Anadolu Bölgesinde(% 4. 5), en fazla Doğu Anadolu Bölgesinde(% 21) sorundur, Geniş ailelerde yaşayan çocukların kronik beslenme yetersizliği açısından daha dezavantajlı olduğu görülmektedir, Yaşanan konutun Sağlık koşulları kötü olan konutlarda yaşayan çocukların 1/4’ünün bodur olduğu bulunmuştur, En yaygın bodurluk anne yaşı 40 -44 olan çocuklarda görülmüştür, Sosyal güvencesi olmayan annelerin çocuklarının, diğerlerine kıyasla kronik yetersiz beslenme daha yaygındır, Kronik yetersiz beslenme, yaşamın ilk aylarında daha azken, 6 aydan sonra sıklık artmakta, Doğum sırası da önemli belirleyici olmakta, ilk çocuklarda bodurluk % 7 iken, 6. ve daha sonraki çocuklarda bodurluk %23 bulunmuştur, 21

ULUSAL ÇOCUK SAĞLIĞI KONTROL PROGRAMLARI 8. Demir Gibi Türkiye projesi; ü Bebek ve çocuklarda anemi(kansızlık gelişmeden önleme hedeflenmiştir, ü Birinci basamak sağlık kuruluşlarında 4 aydan sonra bebeklere demir ilacı verilmesi uygulaması, 9. Bebeklerde D vitamini Yetmezliğinin Önlenmesi ve Kemik Sağlığının Korunması Programı; ü D. vitamini yetmezliği sanucu gelişen raşitizm ve diğer kemik sağlığı sorunlarını gelişmeden önleme hedeflenmiştir, ü Yenidoğan döneminden itibaren bebeklere D. vitamini damla verilmektedir, 10. İyot Yetersizlikleri Hastalıklarının Önlenmesi ve Tuzun İyotlanması Programı; ü Kuvatr, gıdalardaki iyot yetmezliği sonucu gelişen tiroit bezinin aşırı büyümesi hastalığıdır, ü Kuvatr geliştikten sonra, büyüyen tiroit ameliyat dışında küçülmez, dengeli iyot çocukluktan itibaren alınmalı, ü Bu amaçla Türkiye’de tuzların iyotla zenginleştirilmesi zorunluluğu vardır, 22

ULUSAL ÇOCUK SAĞLIĞI KONTROL PROGRAMLARI 11. Fenilketonüri Tarama Programı; ü Fenilketonüri, doğuştan enzim eksikliği sonucu görülen metabolik ve kalıtsal bir hastalıktır, ü Fenilalanin, beyin gelişimi için önemli olup, enzim eksikliği nedeniyle parçalanamayınca, kan düzeyi artarak, beyinde tahribat ve buna bağlı olarak zeka geriliği oluşur, ü Erken tanı, bu hastalıkta önemli olup, bebek fenilalanin amino asiti(elzem/vücutta üretilemeyen) dengeli mamalarla beslenir, ü Tüm bebekler, doğduktan 48 saat içerisinde Guthrie(Gatri) Tarama Kan Testi ile fenilketonüri açısından bakılmaktadır, ü Türkiye’de bu tarama testi daha önceden birkaç hastanede yapılabilirken, bugün oldukça yaygındır, 12. Ağız ve Diş Sağlığını İyileştirmede Flor Kullanımı Programı; ü Flor diş minesinin sertliğini ve sağlamlığını sağlayan bir mineraldir, ü İçme suları ve deniz ürünleri önemli kaynaktır, ü Bölge sularında eksik olması halinde dişlerin çürümesi kolaylaşır, bu bölgelerdeki çocuklara diş hekiminin önerisiyle uygun dozda flor tableti kullanılır, ü 16 yaşından sonra ağızdan alınan flordan yeterince yararlanılamadığından, diş fırçalama ile diş macunundaki flor, mine tarafından emilebilir, ü Dişler ömür boyu fırçalanmalıdır, 23

ULUSAL ÇOCUK SAĞLIĞI KONTROL PROGRAMLARI 13. Güvenli Annelik ve Yenidoğan Bakımı Programı; ü Güvenli Annelik; Bir kadının kendini ve bebeğini riske atmadan güven içerisinde anne olabilmesidir. Bu amaçla güvenli annelik; ü Anneye gebelik öncesi, anne ve bebeğe gebelik, doğum ve doğum sonrası tıbbi bakım ve gerekiyorsa tedavi hizmetlerinin verilmesini, ü İstenmeyen ve riskli gebeliklerin önlenmesini, bebek sahibi olamayanlara tıbbi destekle bebek sahibi olabilmelerine yardım edilmesini(Aile Planlaması Hizmetleri), ü Gebelik, doğum ve doğum sonrası oluşabilecek risklerin belirlenmesini ve önlenmesini, ü Anne ve bebek ölümlerinin azaltılmasına yönelik tüm önlemlerin alınmasını içermektedir. ü Hiç unutulmaması gereken son derece önemli bir gerçek vardır. “Güvenli Annelik, kız çocuğuna değer vermeyle başlar”, ü Yenidoğan bebeğin hastane ve ev koşullarında bakımı ayrı bir özen gerektirir, (Emzirme, yenidoğan sarılığının takibi vb. ), 14. Perinatal ve Neonatal Ölümlerin Azaltılması Programı; ü Anne adayına gebelik öncesi bakım verilmesini(En az 6 kez izlem), ü Doğumun uygun koşullarda sağlık personelince yapılmasını, ü Doğum sonrası hem anneye hem de bebeğe gerekli bakım, aşılama ve diğer tıbbi hizmetlerin verilmesi ölümleri azaltır(Doğum sonrası anne en az 4 kez izlenmeli), 24

ULUSAL ÇOCUK SAĞLIĞI KONTROL PROGRAMLARI 15. Genetik Hastalıklardan Korunma Programı; ü Genetik hastalıkların akraba evlilikleri ile yakın ilişkisi bulunmaktadır, ü Akraba evliliklerinin zararlarına ilişkin eğitimler ve akraba evliliklerinin önlenmesi, ü Evlilik öncesi sağlık raporu alınması zorunluluğu, Akdeniz anemisi dahil, frengi, gibi hastalıkların tahlillerinin ve tedavilerinin yapılması, çiftlerin bilgilendirilmesi, ü Genetik danışmanlık, önemli hizmetlerdir, 16. Çocuğun Psikososyal Gelişiminin Desteklenmesi Programı; ü Bebek ve çocukların psikososyal gelişimleri için aile ortamı son derece önemlidir, ü Ailelere ya da evleneceklere bu konuda eğitimler verilmesi, ü Çocuk gelişim uzmanlarından destek alınması, ü Kreş, ana okulu ve diğer öğretmenlerine hizmet içi eğitimler, ü Aile Danışmanlığı Hizmetleri, bebek ve çocukların psikososyal gelişimlerini olumlu etkileyen çalışmalardır, 25

ULUSAL ÇOCUK SAĞLIĞI KONTROL PROGRAMLARI 17. Anne ve Çocuk Beslenmesi Programı; ü Beslenme, büyüme ve gelişmeyi önemli ölçüde etkileyen bir etmendir, ü Annelerin sağlıklı beslenmesi, hem kendi hem de bebeği açısından önemlidir, ü Sağlıklı beslenme, beyin gelişimi açısından önemlidir, ü Beynin; v % 70 -75’i ilk bir yaş içerisinde, v % 80 -85’i ilk üç yaş içerisinde, v % 90 -95’i ilk altı yaş içerisinde gelişmektedir, 18. Adölesan Sağlığı ve Gelişimi Programı; Adölesan(Ergenlik/Delikanlılık), bireyin çocukluktan yetişkinliğe köprü kurduğu önemli bir dönemdir, 10 -19 yaşlar arasında geçirilen bu dönemde, hızlı fiziksel büyüme, cinsel gelişme ve psikososyal gelişme süreçleri eş zamanlı yaşanır, Bu dönemde çevrenin, özellikle ailenin doğru ya da yanlış davranışları, çocuğun kişilik bulmasında son derece önemli olup, bu dönemin izleri ömür boyu taşınır, Milli Eğitim, Sağlık Bakanlıkları gibi ulusal, UNICEF ve diğer uluslar arası kuruluşların işbirliği ile önemli çalışmalar yürütülmektedir(“Ergenlerin Sağlık Bilincinin Geliştirilmesi Projesi” vb. ), Hastanelerin “Adölesan Sağlığı Bölümleri”, sorunu olanlara hizmet vermektedir , 26

ULUSAL ÇOCUK SAĞLIĞI KONTROL PROGRAMLARI 19. Cinsel Sağlık ve Üreme Sağlığı Programı; ü Bir çok sağlık ya da sosyal sorunun temelinde cinselliğin sağlıksız yaşanması ve üreme sağlığını olumsuz etkileyen etmenler bulunmaktadır, ü Bu konularda birçok çalışma yürütülmektedir(“Türkiye Üreme Sağlığı Projesi”), ü Cinsel Sağlık ve Üreme Sağlığı Konuları: v Güvenli annelik, gebelik ve doğum, v Aile planlaması, istenmeyen gebeliklerin önlenmesi, v Cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlar ve HIV/AIDS, v Adolesan cinsel ve üreme sağlığı, v Erkeklerde CS/ÜS ile ilişkili sorunlar, v İnfertilite, v Postmenapozal durumlar(Menapoz/Andrapoz), v Yaşlılıkta CS/ÜS v Üreme sistemi kanserleri(Meme ve serviks kanseri vb. ), v Kadın trafiği, v Cinsel taciz ve cinsel şiddet, cinsiyete dayalı şiddet, v Göçmen, mülteci, engelli vb. , gruplarda cinsel sağlık ve üreme sağlığı sorunları, 27

ULUSAL ÇOCUK SAĞLIĞI KONTROL PROGRAMLARI Aralıklı Doğum; ü İki yıldan daha kısa aralıklarla kalınan gebeliklerin hem anne hem çocukların sağlığı açısından büyük risk olduğu bilinmektedir, ü Doğum aralığı 2 yıldan kısa olan çocuklar arasında kronik beslenme yetersizliği % 22. 2 ile en yüksektir, ü Türkiye’de Aile Planlaması Hizmetlerinin yaygınlaştırılması ile eski yıllara kıyasla iki gebelik arasındaki aralıklar açılabilmiştir, Gıda Desteği; ü Bazı küçük girişimler dışında Türkiye’de ülke içinde belli bir gıda desteği bulunmamakta, daha kötü durumda olan bazı ülkelere zaman gıda desteği verilmekte, ü Ulusal Gıda ve Beslenme Eylem Planı(2003), ü Türkiye Obezite ile Mücadele Eylem Planı(2009), ü Türkiye beslenme ve Sağlık Araştırması(2010), veri analizleri devam etmekte , 28

ULUSAL ÇOCUK SAĞLIĞI KONTROL PROGRAMLARI Kadının Eğitimi; ü Annenin öğrenim durumu, bebek ölüm hızını etkileyen önemli etmenler arasındadır, ü Türkiye’de bebek ölüm hızı(1998), %0 42. 7 iken, ilkokul mezunu annelerde bu değer %0 36. 1, hiç öğrenimi olmayanlarda %0 60. 5’dir, ü Ailenin eğitim ve refah düzeyi arttıkça, doğum öncesi ve sonrası bakım alma sıklığı da artmaktadır, ü Türkiye’de, cumhuriyetin ilanından sonra eğitim alanında köklü düzenlemeler yapılmış; eğitim kurumlarının birleştirilmesi, örgütlenmesi, eğitim niteliğinin geliştirilmesi ve yaygınlaştırılmasına ilişkin yasal düzenleme yapılmış, kadının öğrenimi ve statüsü bunlardan olumlu etkilenmiştir, v Okuma yazma seferberliği(1928), v “Haydi Kızlar Okula” kampanyası(350 bin çocuk okullaştırılmış), v “Baba beni Okula Gönder” kampanyası, v “Kardelenler”, v “Temel Eğitime Destek Projesi” v Veri tabanlarının Kullanılması ve güçlü Bir İzleme Sistemi(e-okul), “Farklı Düzeylerde Çalışma yaklaşımı” gibi çalışmalarla ilköğretim çağındaki nüfusun %100’ünün okullaştırılması hedeflenmiştir, 1935’de kadınlarda % 10, erkeklerde % 29 olan okuryazarlık durumu, günümüzde kadınlarda % 87, erkeklerde % 97’ye ulaşmış, ancak yinede OECD ülkeleri içerinde kadının öğrenim düzeyinin iyi olmadığı tek ülke Türkiye’dir, 29

DEĞERLENDİRME SORULARI 1. UNICEF’e göre, dünyada özellikle gelişmekte olan ülkelerde çocuk ölümlerinin başta gelen nedenlerini yazınız, 2. UNICEF’in “Çocuk Yaşatma Seferberliği/Çocuk Yaşatma Paketi/Minimum Hizmet Paketi” adını verdiği “GOBI-FFF” in açılımı nedir? Sırasıyla yazınız. 3. Çocuklarda gelişmenin izlenmesi niçin önemlidir? Kısaca açıklayınız. 4. İshalin tedavisi ve bebek/çocuk ölümlerinin önlenmesinde büyük önemi bulunan uygulamayı kısaca anlatınız. 5. Emzirme ve anne sütünün önemini, bebek ve anne açısından yararlarını belirtiniz. 6. Bebek doğduktan sonra, anne memesine ne zaman tutulmalıdır? Niçin? 7. “Bebek Dostu Hastane” ünvanı alabilmenin kriterleri nelerdir% Yazınız. 8. Bebek Dostu İl” ünvanı alabilmenin kriterleri nelerdir% Yazınız. 9. Aşı takvimine göre Türkiye’de bebek ve çocuklara uygulanan aşıların adlarını yazınız. 10. İki gebelik arasındaki süre en az ne kadar olmalıdır? Niçin? 11. Kadının öğrenim düzeyi ile çocuk sağlığı arasında nasıl bir ilişki vardır? Kısaca açıklayınız. 12. Türkiye’de halen uygulanmakta olan ve çocuk sağlığı düzeyini yükselten programlardan sizce en önemli 10’unu yazınız. 30

KAYNAKLAR Dirican, R. , (1990). “Toplum Hekimliği (Halk Sağlığı) Dersleri”. Ankara: Hatiboğlu Yayınları. No: 57. Fişek, N. , H. , (1983). “Halk Sağlığına Giriş”. H. Ü. DSÖ Hizmet Araştırma ve Araştırıcı Yetiştirme Merkezi Yayını No: 2. Ankara: Çağ Matbaası. Akdur, R. , Piyal, B. , Çlışkan, D. , Ocaktan, E. , (2011). Halk Sağlığı, (Ed: Birgül Piyal). 1. bs. Ankara : Ankara Üniversitesi Uzaktan Eğitim Yayınları, Yayın No: 92. Piyal, B. , (2011). “Çocuk Sağlığı Kontrol Programları”, Halk Sağlığı, (Ed: Birgül Piyal). 1. bs. Ankara : Ankara Üniversitesi Uzaktan Eğitim Yayınları, Yayın No: 92. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü(2009). “Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması 2008”. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Hastaneleri Basımevi. Yayın No: NEE-HÜ. 09. 01. ISBN 978 -975 -491 -274 -6 Özcebe, H. , (2006). “Çocuk Sağlığı”. Halk Sağlığı Temel Bilgiler” Güler, Ç. , Akın, L(Edit. ). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Hastaneleri Basımevi. Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü. , (2010). “Türkiye’de Kadının Durumu”. Ağustos. Güler, Ç. , Akın, L(Ed. ). , (2006). “Halk Sağlığı Temel Bilgiler”. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Hastaneleri Basımevi. http: //www. unicef. org/turkey/ir/_mc 29. html 31

TEŞEKKÜRLER 32