OBLIGACIONO PRAVO OPI DIO 1 Predavanje Redovni i

OBLIGACIONO PRAVO – OPĆI DIO 1. Predavanje – Redovni i vanredni studenti PRAVNI FAKULTET UNIVERZITETA U TRAVNIKU

POJAM OBLIGACIONOG PRAVA Obligaciono pravo je dio građanskog prava , a može se definirati u objetivnom i subjetivnom smisli. - Obligaciono pravo u objektivnom smislu predstavlja skup pravnim normi kojim se reguliraju obligacioni odnosi između određenih subjekata, odnosno prijelaz dobara iz imovine jednog u imovinu drugog lica. Obligaciono pravo u objektivnom smislu postoji nezavisno od volje subjekata prava. - Obligaciono pravo u subjektivnom smislu je ovlaštenje ili pravo određenog pojedinca (povjerilac, vjerovnik – creditor) da od drugog lica (dužnik – debitor) zahtjeva određeno ponašanje. Povjerilac svoje pravo može ostvariti i prinudnim obligacionog prava je slobodan da se sredstvima ako je to potrebno, subjekat obligacionog prava je slobodan da se služi svojim pravom. Obligaciono pravo nije jedini termin koji se koristi da bi se označila određena prava i obaveze subjekata potraživanja, u nauci su poznati nazivi : „obavezno pravo“, „dugovinsko pravo“, „tražbeno pravo“, i dr.

IZVORI OBLIGACIONOG PRAVA Izvori obligacionog prava u formalnom smislu su: zakoni, običaji, sudska praksa i pravna nauka. v Zakon je najčešći izvor obligacionog prava jer sadrži norme koje regulišu obligacione odnose. U evropskim pravnim sistemima norme koje regulišu obligacione odnose nalaze se, prije svega, u građanskim zakonicima (kodifikacijama). -Francuski građanski zakonik (Code civil) -Austrijski građanski zakonik (ABGB) -Njemački grđanski zakonik Na područuju bivše Jugoslavije najznačajniji izvor obligacionog prava je Zakon o obligacionim odnosima (donese 30 marta , a stupio na snagu 1. oktobra 1978). U pravni sistem Bi. H preuzet 1992. godine. Sve do 1946. godine na ovim prostorima korišteni su OGZ ili AGZ, Srpski građanski zakonik, Opći imovinski zakonik kada je donesen Zakon o nevažnosti pravnih propisa donesenih prije 6. aprila 1941. godine i za vrijeme neprijateljske okupacije. ZOO ima 1109 članova i podijeljen je u dva dijela: na opći i posebni. Pored ZOO-a i drugi zakoni sadrže odrebe koje predstavljaju izvor obligacionog prava. To su: Zakon o osiguranju imovine i lica, Zakon o prometu nepokretnosti, Zakon o nasljeđivanju, Zakon o vrijednosnim papirima, . . .

IZVORI OBLIGACIONOG PRAVA v Običaj predstavlja nepisano pravilo nastalo dugotrajnim ponavljanjem. Danas se običaj rijetko javlja kao izvor obligacija. Mnogi zakoni upućuju na upotrebu običaja u slučaju pravnih praznina ili kad je sudija ovlašten da primjeni običaj pri rješavanju određeno slučaja. Tipičan primjer običaja jesu uzanse (trgovački običaji). v Sudska praksa nije neposredni izvor obligacionog prava, ali pošto sud primjenjuje pozitivno pravo sudska praksa se javlja kao bitan faktor u tumačenju pojedinih zakonskih odredbi, kao i u popunjavanju pravnih praznina. v Pravna nauka ima značajnu ulogu kao pomoćnik zakonodavca, a svojim tumačenjem i analizama sudskih odluka vrši snažan uticaj na sudove.

POJAM OBLIGACIJE I HISTORIJSKI RAZVOJ Obligacija potiče od latinske riječi obligatio što znači obveza ili obaveza, a korijenje vuče od glagola obligare što znaĉi vezati, obvezati, zavezati. U modernim pravima preuzet je iz rimskog prava. Obligacija je pravni odnos između dvije određene strane na osnovu kojeg je jedna strana (povjerilac, kreditor) ovlaštena od druge strane (dužnik, debitor) zahtijevati određeno davanje, činjenje ili uzdržavanje od nečega što bi inače imala pravo činiti, a druga strana je obavezna to ispuniti. Sa stajališta vjerovnika obligacija predstavlja potraživanje, a sa dužnikove dug. ZOO ne daje definiciju obligacije, ali se može zaključiti da je obligacija odnos između povjerioca i dužnika na osnovu kojeg je povjerilac ovlašten zahtjevati od dužnika određeno davanje, činjenje ili uzdržavanje od nečega što bi ovaj inače imao pravo da čini. Historijski razvoj Historijski gledano obligacija se kao pravni pojam javlja kasnije od drugih pravnih instituta. Sa razvojem društveno-ekonomskij odnosa dolazi i do pojave prvih obligacionih pojmova. U početnom stadiju se javlja institut kredita. U razvijenijem stadiju rimskog prava obaveze se djele na obaveze iz kontrakata (obligationes ex conctractus) i obaveze iz delikata (obligationes ex delicto).

PRAVNE KARAKTERISTIKE OBLIGACIJE Obligacija je imovinsko pravni odnos između povjerioca i dužnika. Za nju se može reći da je to relativan odnos imovinskog karaktera, zaštićen zakonom, sa tačno određenim sadržajem i subjektima. v Obligacija je relativan odnos - obligacija je odnos između dvije određene strane, tj. odnos između povjerioca i dužnika. Tačno se zna koje lice (titular prava) je ovlašteno od drugog lica zahtjevati određeno ponašanje, a koje je lice obavezno to ponašanje izvršiti (titular obaveze). Dakle obligacija je odnos koji djeluje inter partes (između tačno određenih lica). Povjerilac može izvršavanje obaveze zahtjevati samo od dužnika, ali ne i od trećih lica. Za razliku od ovog odnosa lična i stvarna prava imaju apsolutno dejstvo i djeluju prema svima (erga omnes). Relativnost obligacije nije apsolutna što znači da i obligacija može imati apsolutno dejstvo. Npr. zakup kao obligacioni odnos ima relativno dejstvo, a može imati i apsolutno kad se zakup nepokretnosti upiše u zemljišne knjige. Odstupanje postoji i kod prava preče kupovine. v Obligacija je imovinskopravni odnos - Obligaciona radnja najčešće ima neposredno imovinski karakter. Ona služi ostvarenju interesa povjerioca i dužnika. Za razliku od drugih odnosa obligaciju prati sankcija. Imovinski karakter obligacije ne mora biti vidljiv, jer se obaveza može sastojati i u propuštanju što posredno vodi zadovoljenju određenog prava.

SUBJEKTI OBLIGACIJE Subjekti obligacije mogu biti fizička i pravna lica. To su u pravilu povjerilac i dužnik. Subjekti obligacije su vezani obligacijom. Subjekti obligacije su uvijek tačno određena lica. To su povjerilac i dužnik. Na strani povjerioca ili dužnika može se pojaviti više lica i u tom slučaju govorimo o množini subjekata obligacije. Njihov broj mora biti tačno određen i mora se znati njihov pravni položaj u obligaciji. Povjerilačka strana naziva se aktivnom, a dužnička pasivnom. Subjekti obligacije su u pravilu poznati od samog nastanka obligacionog odnosa. Od ovog postoje određeni izuzeci kod javnog obećanja nagrade i kod hartija od vrijednosti, gdje je poznata samo jedna strana, a druga će biti poznata kasnije.

RAZLIKA IZMEĐU OBLIGACIJE I OBLIGACIONOG ODNOSA v Obligacija je pravni odnos između dvije određene strane (povjerioca i dužnika). v Obligacije u užem smislu – gledano sa stanovišta povjerioca obligacija je potraživanje, a sa stanovišta dužnika obligacija je obaveza. v Obligacija u širem smislu je cjelokupan odnos između povjerioca i dužnika koji se naziva obligacionim odnosom. Obligacionopravni odnos ima više sinonima. Najčešći su: tražbeni odnos, dugovinski odnos i obavezni odnos. Možemo zaključiti da je obligacija dio obligacionopravnog odnosa, a za obligacionopravni odnos možemo reći da se sastoji iz vjerovnikova potraživanja i dužnikove obaveze.

ODNOS OBLIGACIONOG I STVARNOG PRAVA Stvarno pravo reguliše odnose nastale povodom stvari, a obligaciono povodom određenog ponašanja subjekta obligacije. Stvarna prava imaju apsolutno dejstvo i djeluju prema svima (erga omnes). Titular stvarnog prava može svoje pravo ostvariti protiv svakog lica koje ga u tom pravu ometa, ograničava ili mu ga oduzima. Nasuprot tome obligaciono pravo ima relativno dejstvo, djeluje prema tačno određenim licima (inter partes). Titular stvarnog prava ima negativan zahtjev prema svima, dakle niko ga ne smije ometati u njegovom pravu, dok titular obligacionog prava ima pozitivan ili negativan zahtjev. Pozitivan zahtjev se odnosi na davanje ili činjenje, a negativan na trpljenje ili propuštanje (dužnika). Broj stvarnih prava (numerus clausus) je unaprijed tačno određen zakonom, a broj obligacionih prava je puno veći i nije određen zakonom.

VRSTE OBLIGACIJA Vrste obligacija s obzirom na obavezu dužnika: pozitivna i negativna Vrste obligacija s obzirom na na izvor nastanka obaveze: ugovorne i vanugovorne Vrste obligacija s obzirom na broj lica i djeljivost predmeta: solidarne, djeljive i nedjeljive Vrste obligacija s obzirom na ličnost dužnika: lične i nelične Vrste obligacija prema dužini trajanja: trenutne i trajne Vrste obligacija s obzirom na određenost radnje: individualne i generičke Vrste obligacija s obzirom na množinu predmeta: alternativne, fakultativne i kumulativne Potpune i prirodne obligacije Novčane obligacije (obaveze)

VRSTE OBLIGACIJA S OBZIROM NA OBAVEZU DUŽNIKA Obaveze dužnika su iskazane kao davanje (dare) – dužnik povjeriocu predaje određenu stvar , činjenje (facere) - dužnik je svojim radom obavezan izvršiti određeni posao, propuštanje (non facere) – neizvršavanje određenih radnji od strane dužnika koje bi inače bio ovlašten da radi i trpljenje (pati) – dužnik mora dopustiti povjeriocu poduzimanje određene radnje koju bi inače mogao da spriječi. Kad je dužnika obavezan na aktivno činjenje, tj. davanje ili činjenje, govorimo o pozitivnim obligacijama, a kad se od dužnika očekuje njegovo pasivno držanje, radi se o negativnim obligacijama.

VRSTE OBLIGACIJA S OBZIROM NA NA IZVOR NASTANKA OBAVEZE Ova podjela izvršena je s obzirom na to da li se kao izvor obligacije javlja ugovor ili drugi vanugovorni izvor obligacije. Ugovorne i vanugovorne obligacije razlikuju se po svom nastanku. Dok ugovorne obligacije nastaju izjavom volje, vanugovorne obligacije nastaju na temelju radnji, svojstava i stanja. 1. Ugovorne obligacije Najčešći izvor obligacije je ugovor. Ugovor je saglasna izjava volje najmanje dvije ugovorne strane, kojom one žele postići određeno pravno dejstvo. Da bi ugovor bio temelj nastanka obligacije, stranke se moraju dogovoriti oko bitnih elemenata (sastojaka) pravnog posla. 2. Vanugovorne obligacije Vanugovorni izvori obligacije su: prouzorkovanje štete, stjecanje bez osnova, poslovodstvo bez naloga i jednostrana izjava volje. § Pod štetom se podrazumjeva smanjenje nečije imovine (obična šteta, damnum emergens) ili spriječavanje povećanja tuđe imovine ( izmakla korist, lucrum cessans) § Stjecanje bez osnova - kad jedno lice stekne imovinsku korist bez pravnog osnova na račun drugog lica. § Poslovodstvo bez naloga – kad se jedno lice mješa u poslove drugog bez njegova ovlaštenja u namjeri da otkloni ili spriječi štetu. § Javno obećanje nagrade i hartije od vrijednosti.

VRSTE OBLIGACIJA S OBZIROM NA BROJ LICA I DJELJIVOST PREDMETA 1. Solidarne obligacije Kod ovih obaveza imamo množinu subjekata na strani dužnika ili povjerioca i svaki je dužnik obavezan ispuniti činidbu u potpunosti, odnosno svaki povjerilac može zahtjevati ispunjenje obaveze u cjelosti, s tim da obaveza prestaje kad je ispuni jedan od dužnika ili kad ispunjenje primi bilo ko od povjerilaca. Pasivna solidarna obligacija – predstavlja množinu dužnika u jednom obligacionom odnosu. Postoji više sudužnika i svaki od njih je povjeriocu obavezan u cjelosti ispuniti obavezu. Prestanak pasivne solidarne obligacije: Otpust(oprost), prenov (novacija), poravnanje, sjedinjenje (konfuzija) i zakašnjenje (docnija). Aktivna solidarna obligacija – predstavlja množinu subjekata na povjerilačkoj strani. S tim što je svaki povjerilac ovlašten zajtevati ispunjenje cjelokupne obaveze od dužnika. Prestanak aktivne solidarne obligacije – kada jedan od solidarnih povjerilaca primi cjelokupno ispunjenje obaveze od dužnika, dužnik se oslobađa obaveze prema ostalim povjeriocima. 2. Djeljive i nedjeljive obligacije Ova podjela je izvršena s obzirom na to može li se predmet dužnikove obaveze ispuniti u alikvotnim djelovima ili ne. Ukoliko se obaveza može ispuniti u više dijelova, radi se o djeljivoj obligaciji, a ako ne može , tada imamo nedjeljivu obligaciju.

Lične obligacije – obavezu treba ispuniti tačno određeni dužnik. Obaveza ne prestaje ako je izvrši neko treći ili neko po ovlaštenju dužnika. One se ugovaraju najčešće s obzirom na određena svojstva koja posjeduje dužnik ( pjevač, slikar) ili zbog odnosa povjerenja između subjekata obligacije. Nelične obligacije Lične obligacije VRSTE OBLIGACIJA S OBZIROM NA LIČNOST DUŽNIKA Nelične obligacije - su one obligacije koje ne sadrže uslov da ih mora ispuniti tačno određeni dužnik, niti da ih mora primiti tačno doređeni povjerilac. Obaveze ili prava iz lične obligacije nije moguće prenositi na druga lica i one prestaje smrću , dok kod neličnih obligacija obaveze i prava ne prestaju smrću, one se prenose na nasljednike.

VRSTE OBLIGACIJA PREMA DUŽINI TRAJANJA Trenutne obligacije Kod trenutnih obligacija dužnikova radnja se sastoji u jednokratnom postupku (predaja stvari, poklon). Pod njima se podrazumjevaju samo one obligacije čije ispunjenje traje veoma kratko. Trenutne obligacije se još nazivaju prolazne ili proste obligacije. Trajne obligacije su one obligacije čije ispunjenje traje duži vremenski period, ponekad te obligacije nisu uopšte vremenski ograničene (doživotno izdržavanje). Od njihovog nastanka do njihovog ispunjenja treba da prođe duži vremenski period što u nekim slučajevima može dovesti do naknadne nemogućnosti ispunjenja ili nakon zaključenja mogu nastati neke okolnosti što može prouzrokovati izmjenu ugovora.

VRSTE OBLIGACIJA S OBZIROM NA ODREĐENOST RADNJE Individualne obligacije su obligacije kod kojih je obaveza dužnika tačno određena. Da bi se oslobodio svoje obaveze, dužnik mora ispuniti tačno određenu obligaciju ( obavezan predati knjigu poznatog bh. pisca). Indiviualne obligacije nazivaju se još specijalne obligacije. U slučaju propasti individualno određene stvari koja je predmet obaveze, obaveza dužnika se gasi za razliku od generičke obligacije gdje važi pravilo genus non perit, genara non pereunt ( generička stvar ne može propasti, rod ne može propasti) Generičke obligacije nisu upotpunosti određene u trenutku zasnivanja obligacionog odnosa. Kod generički obligacija obaveza nije konkretizirana na jednu stvar ( dužnik je dužan predati 100 kg kafe. 100 kg brašna i 100 kg šećera). Ako se desi da se iz cijelog roda odvoji jedan dio i upakuje onda generička obligacija postaje individualna. Obaveze dužnika kod generički obligacija nisu sasvim jasne. Kad je u pitanju kvalitet stvari koja je predmet ispunjenja naš ZOO predviđa da je dužnik obavezan predati stvar srednje kakvoće.

LITERATURA v Abedin Bikić, Obligaciono pravo-opći dio, drugo izmijenjeno i dopunjeno izdanje, Sarajevo, 2007. v Zakon o obligacionim odnosima, "Službeni list RBi. H", br. 2/92, 13/93 i 13/94, "Službene novine Federacije Bi. H", br. 29/03. Redovni studenti - do 36. strane (Vrste obligacija s obzirom na ličnost dužnika). Vanredni studenti – do 41. strane (Vrste obligacija s obzirom na množinu predmeta).