NTE 14 Bilimsel almalarda Etik Prof Dr Cevat

ÜNİTE 14 Bilimsel Çalışmalarda Etik Prof. Dr. Cevat ELMA

ETİK n n Etik, bireylere “işlerin nasıl yapılması gerektiğini” belirlemede yardımcı olan yol gösterici değerler, ilkeler ve standartlardır. Etik, insanların yargılarını ve bu yargılara ulaşma sürecini ifade eder. Etik, insanın algısına, karar vermesine ve eylemlerine kılavuzluk eden, sosyal yaşamla biçimlenmiş, içsel kontrol/yönlendirme sistemidir. Etik, bilimsel pratikte dürüstlük, doğruluk, ahlak, kültür ve değerlerle gelen profesyonellik durumudur.

ETİK n n n Etik, bir çalışma faaliyetinde bulunan insanların ahlak ilkelerini, davranış biçimlerini, görevlerini ve zorunluluklarını belirleyen kurallar zinciri olarak tanımlanabilir. Etik, yasalardan farklı olarak, çoğunlukla yazılı ve kesin koşullar içermez. Zamana, değişen koşullara, toplumsal gereksinim ve bilimsel gelişmelere bağlı olarak değişimler gösterebilir. Ancak temelindeki “iyilik etme”, ”kötülük etmeme”, ”adil davranma” gibi ana belirleyiciler değişmez. Bilimsel etik, bilimin süreçlerine bağlı kalarak tasarımı yapma, uygulama ve sonuçlar çıkartmayla ilgilidir.

ETİK n n . Bütün sosyal araştırmalarda işin içine etik sorunlar karışır. Bunun nedeni verilerin insanlardan toplanması ve insanlar hakkında olmasıdır. Bazı nitel araştırmalar, insanların yaşamlarının en duyarlı, gizli ve en derin konularıyla ilgilidir ve etik sorunlar, bu bilgilerin toplanması sırasında kaçınılmaz olarak ortaya çıkar.

ETİK n n Akademik yaşamda ilerleme için araştırma ve bilimsel yayın zorunluluklarının getirilmesi bu yayınların doğruluk düzeylerinin de saptanması problemini doğurmuştur. Bilimsel bir yayının ve onun dayanağı olan araştırmanın doğruluk düzeyi sadece dergi editörlerini, akademik yöneticileri, bilimsel okuyucuları değil tüm toplumu ilgilendirmektedir. Çeşitli sosyal bilim örgütleri tarafından yayımlanan çalışmalarda etik ve mesleki davranış ilkeleri belirlenmiştir. Örneğin Amerikan Sosyoloji Derneği (1989), Amerikan Psikoloji Derneği (1992), Amerikan Eğitim Araştırmaları Derneği, Türkiye’de de TÜBA gibi.

BİLİMSEL YANILTMA n n n Bilimsel yanıltma (scientific misconduct), dünyanın pek çok ülkesinde son yıllarda akademik ortamlarda endişe yaratan konulardan biri haline gelmiştir. Bilimsel yanıltma araştırmanın değerini veya güvenilirliğini azaltan her türlü girişim olarak tanımlanmaktadır. Bilimsel yanıltmanın genelde iki biçimi olduğu bilinmektedir. “Özensiz araştırma” veya “disiplinsiz araştırma” ¨ “Bilimsel sahtekârlık”, ”bilimsel yalancılık”, ”bilimsel saptırma” ¨

BİLİMSEL YANILTMA n n Disiplinsiz araştırma Düzensiz ve disiplinsiz araştırma yapan bir araştırmacı, araştırma planlama, uygun yöntem seçimi, yöntemlerin uygulanması, sonuçların analizi ve yorumlanması konularında gerekli bilgilere sahip değildir. Araştırmacı “iyi niyetli”dir ancak yaptığı yanlışların farkında değildir. Yaptığı yanlışlardan habersiz, güvenilir olmayan sonuçlar üretmektedir. Bu tür durumların önlenebilmesi için böyle araştırmacıların araştırma disiplini ve yöntemleri konularında iyi bir eğitimden geçirilmesi, yaptıkları araştırmaların yakından izlenmesi gerekmektedir.

BİLİMSEL YANILTMA n n Bilimsel yanıltma ve yalancılık Bilimsel yanıltma, saptırma ve yalancılık ise araştırmacının bilerek ve amaçlı olarak araştırma çalışmalarının yöntem ve sonuçlarını “kötü niyetle saptırması ve değiştirmesi olarak tanımlanmaktadır. ¨ ¨ ¨ ¨ Yazarlık Hakkı Sorunları (Sorumsuz Yazarlık) Korsanlık (plajerizm) Uydurmacılık (fabrikasyon) Çoklu yayın (duplikasyon) Bölerek yayınlama (salamizasyon) İnsan-hayvan etiğine saygısızlık Kaynakların taraflı seçilmesi Taraflı yayın (çıkar çatışması)

BİLİMSEL YANILTMA n n n Yazarlık Hakkı Sorunları (Sorumsuz Yazarlık) Yazarlık haklarının gerçekte hak etmeyen kişilere verilmesinin (ikram yazarlığı, onursal yazarlık) nedenleri arasında akademik yükseltmelerde ve diğer faaliyetlerde yardım beklentisi, önemli isimlerin yazarlar arasına katılmasının yayının kabul şansını ve ilgi çekmesini arttırması olasılığı sayılabilir. Bazı durumlarda yazarlar yayın ve atıf sayılarını arttırmak için karşılıklı anlaşarak birbirlerini yazar listelerine eklemektedir.

BİLİMSEL YANILTMA n Yazarlık Hakkı Sorunları (Sorumsuz Yazarlık) Hayali (sanal ya da gölge) yazarlık veya onursal yazarlık, bilimsel araştırma ile ilgili hiçbir katkısı bulunmamasına karşılık, yazının kolay kabul edilip basılmasını sağlayacağı düşünülerek yazar ilave edilmektedir. Batıda para karşılığında da yapılan bu etik yanıltma genellikle firmaların ürünlerini tanıtmak amacıyla yaptıkları bir etik dışı eylemdir. ¨ Armağan yazarlık ise genç araştırmacıların, çalışma ile hiç ilgisi olmayan ya da çok az ilgisi olan kişileri (hocalarını, şefleri vb. ) konumları ve unvanları nedeniyle yazarlar listesine ilave etmeleridir. Burada amaç yayın sayılarının göreceli olarak artmasıdır. Çok merkezli çalışmalarda yaygın olarak yapılmaktadır ¨

BİLİMSEL YANILTMA n Yazarlık Hakkı Sorunları (Sorumsuz Yazarlık) ¨ Bir yayında kimler yazar olmalıdır? sorusuna yönelik yanıtlar Çalışmanın planlamasına, tasarımına katılma, n Verilerin incelemesine ve yorumlarına katılma, n Bilimsel yayını hazırlama, önemli oranda düşünsel katkı ve düzeltme yapma, n Son biçimini gözden geçirme, yoruma katılma ve onay verme. n

BİLİMSEL YANILTMA n Korsanlık-İntihal (plagerizm) Daha önce yayınlanmış bir yayının tümünü veya bir kısmını kaynak göstermeden alarak kendi yayını gibi yeniden yayınlamak olan bu yanıltma biçimi en ciddi bilimsel etik saptırmalarından birisini oluşturmaktadır. ¨ Öneri: Farkında olmadan bu şekilde kopya çekmiş durumuna düşmemek için dikkatle not alın; cümlelerin, fikirlerin tam kaynağını ayırt edin. Değiştirmeden kaydettiğiniz ifadelerin de yararlandığınız fikirlerin de ait oldukları yerleri belirtin. Doğrudan alıntı yaptığınızda, kaynakçanızda ilgili kaynağın sayfa numaralarını da verin. ¨ n İnsan-hayvan etiğine saygısızlık ¨ Günümüzde gerek insanlar gerekse de hayvanlar üzerinde yapılacak araştırmalar etik kurulların izni ve denetimine bağlıdır

BİLİMSEL YANILTMA n Uydurmacılık (fabrikasyon) ¨ n Çoklu yayın (duplikasyon) n n En ciddi bilimsel yanıltma türlerinden birisi olan uydurmacılık gerçekte olmayan verileri ve sonuçları yayınlamak olarak tanımlanabilir. Aynı verilerin ve sonuçların birden fazla yayında verilmesi anlamına gelen bu yanıltma türü basit gibi görünse de gerçekte ciddi boyutlara ulaşabilen bir uygulamadır. Aynı makaleyi değişik dillerde yayınlamak da bu gruba girmektedir. Bölerek yayınlama (salamizasyon) ¨ Bir önceki yanıltma biçimine benzeyen bu yöntemde yazarlar tek bir çalışmadan çıkan sonuçları yapay olarak bölerek birden fazla yayın çıkarma çabasına girmişlerdir.

BİLİMSEL YANILTMA n Kaynakların taraflı seçilmesi ¨ n Araştırıcıların bilinçli veya bilinçsiz olarak sıklıkla yaptığı bir bilimsel yanıltma biçimi de budur. Genelde makalelerin “Kaynaklar” bölümlerinde makalenin konusu ile ilgili destekleyici veya aksi yöndeki makaleler kaynak olarak verilmelidir. Eğer yazarlar sadece kendi sonuçlarını destekleyen kaynakları gösterip ters yöndeki makaleleri kaynak olarak vermezlerse bu taraflı bir sunuş olur. Taraflı yayın (çıkar çatışması) ¨ Günümüzde bilimsel çalışmalar için çok büyük mali kaynaklara gerekmektedir. Giderek araştırmaların ticari şirketler tarafından desteklendiği görülmektedir. Böyle bir destekle gerçekleştirilen çalışmaların bilimsel tarafsızlık içinde yürütüldüğü ve sonlandırıldığı, araştırıcılara herhangi bir çıkar sağlanmadığı konusu açıklığa kavuşturulmalıdır.

TEŞEKKÜRLER Prof. Dr. Cevat ELMA