NSAN HAKLARI KONU XII AVRUPA NSAN HAKLARI MAHKEMES

İNSAN HAKLARI KONU XII AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİ (AİHM) : YAPISI, ÇALIŞMA ŞEKLI VE KARARLARININ ETKISI

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi �AİHM, günümüzde AİHS’nin denetim organı işlevini görmektedir. � AİHM’nin yapısı, 1 Kasım 1998 tarihinde yürürlüğe giren 11 No’lu protokol ile büyük bir değişikliğe uğramıştır. � Komisyon ve Divan biçimindeki ikili yapı kaldırılmış, AİHM, tam zamanlı ve tek bir mahkemeye dönüştürülmüştür. � Mahkeme, gerek devlet başvurularını, gerekse bireysel başvuruları kabul etmede, bunun yanında Sözleşmenin yorum ve uygulamasına ilişkin tüm hususlarda tam yetkiye sahip olmuştur. � 11 No’lu Protokol (1998) ile bireysel başvuru, Sözleşmeci devletlerin isteğine bağlı olmaktan çıkarılmış ve zorunlu hale getirilmiştir. � 1 Haziran 2010 tarihinde yürürlüğe giren 14 no’lu protokol ile yargılama sürecini hızlandıracak bazı değişiklikler yapılmıştır. � 15 No’lu Protokol metni imzaya açılmıştır. 2

AİHM’nin Yapısı 11 Numaralı Protokol ile getirilen düzende koruma mekanizması, AİHM üzerine kurulu idi (Eski 27. madde). ◦ Üç yargıçlı Komite ◦ Yedi yargıçlı Daire ◦ On yedi yargıçlı Büyük Daire 14 no’lu Protokol ile bu yapıya ekleme yapılmıştır (Yeni 26. madde): ◦ ◦ Tek yargıçlı düzen (tek yargıç) Üç yargıçlı Komite Yedi yargıçlı Daire On yedi yargıçlı Büyük Daire Yeni m. 26/2: Mahkeme Genel Kurulu’nun talep etmesi üzerine, Bakanlar Komitesi oybirliğiyle alınan karar ile ve belirli bir süre için Dairelerdeki yargıç sayısını beşe düşürebilir. 3

AİHM Yargıçları ◦ Yargıçlar, Avrupa Komisyonu Parlamenterler Meclisi (AKPM) tarafından, devletin gösterdiği üç aday arasından, her devlet için bir yargıç olmak üzere ve 9 yıllık bir süre için seçilir. ◦ 70 yaşına kadar görev yapabilirler. ◦ 14 no’lu Protokolden önce süre 6 yıl idi ve yeniden seçilebilirlerdi. Şimdi ise artık yeniden seçilemezler. ◦ Yargıçlar uyruğu bulunduğu ülkeyi temsil etmezler, bağımsız olarak karar verirler. 4

Tek Yargıçlı Düzen (Yeni madde 27) Madde 27 - Tek yargıçların yetkileri 1 - Yeniden incelemeye gerek olmaksızın karar alınabilecek hallerde, tek yargıç, 34’üncü maddeye uygun olarak Mahkeme’ye iletilen bir başvuruyu kabul edilemez bulabilir veya kayıttan düşürebilir. 2 - Tek yargıcın vereceği karar kesindir. 3 - Tek yargıç bir başvuru hakkında kabul edilmezlik kararı vermez veya başvurunun kayıttan düşürülmesine hükmetmezse, başvuruyu incelenmesi için bir komiteye veya bir Daire’ye iletir. (34. madde bireysel başvuruyu düzenler…) 5

Tek Yargıçlı Düzen (Yeni madde 27) Başvuruların daha seri bir şekilde incelenerek sonuçta kabul edilemez nitelikteki başvuruların baştan elenmesini sağlamayı amaçlar. Böylece eskiden 3 yargıçlı Komite tarafından verilecek olan kabul edilebilirliğe ilişkin kararların çoğu tek yargıç tarafından verilebilecektir. Bu da Mahkemenin iş yükünü azaltır ve süreci hızlandırır. 6

KOMİTE (3 yargıçlı) �Komite’nin 14 no’lu Protokolden önceki görevi, önüne gelen başvurunun kabul edilebilir olup olmadığına karar vermekten ibaretti. �Yeni durumda, tek yargıcın kabul edilebilirlik konusunda karar vermediği durumlarda kabul edilebilirlik incelemesi yapabilir. �Kabul edilemezlik kararı oybirliği ile verilir. �Kabul edilemez bulunan başvurular, kesin olarak düşmüş olur (m. 28). �Kabul edilebilirlik konusunda bir karar veremez ise dosyayı DAİRE’ye gönderir. 7

KOMİTE (3 yargıçlı) Kabul edilebilir bulunan başvurularda, eskiden, başvurunun esastan incelenebilmesi için davayı DAİRE’ye havale ederdi. Komite, esas incelemesi yapamazdı. 14 no’lu Protokol ile birlikte artık, belli koşullarda DAVANIN ESASI HAKKINDA DA KARAR VERMEYE YETKİLİDİR… «…davanın temelini teşkil eden sorun, Sözleşme veya Protokollerinin uygulanması veya yorumlanması ile ilgili olup, zaten Mahkeme’nin yerleşmiş içtihadına ilişkin ise, davayı kabul edilebilir bulabilir ve aynı anda davanın esasına ilişkin karar verebilir. » (Yeni madde 28/1 -b bendi) 8

DAİRE (7 yargıçlı) �Daireler, 11 no’lu Protokol ile başvuruların esastan incelenerek sonuca ulaştırıldığı esas karar merciler olarak öngörülmüştü. �Komite tarafından başvurunun kabul edilebilirliğine ilişkin bir karar verilmediği hallerde öncelikle bu konuyu inceler (AİHS m. 29). �Kabul edilebilir bulduğu başvuruların esasına girerek karar verir. �Daire, istisnai hallerde esas hakkında karar verme yetkisinden Büyük Daire lehine feragat edebilir (m. 30) 9

DAİRE (7 yargıçlı) Yeni sistemde Daire; ◦ Komite’nin esas hakkında karar vermediği durumlarda esasa girebilir; ◦ Tek yargıcın ve Komite’nin kabul edilebilirlik konusunda karar veremediği durumlarda bu konuda karar verebilir. ◦ Uygulamada davaların artık büyük bölümünün Daire’ye gelmeden sonuçlanacağı beklenebilir. 10

BÜYÜK DAİRE (17 yargıçlı) Ancak bazı özel durumların varlığı halinde yargılama sürecine dâhil olur ve uyuşmazlığı kesin olarak karara bağlar. Bu özel durumlar iki tanedir: 11

1. Özel Durum Daire, Sözleşmenin 30. maddesine göre, bakmakta olduğu davayı, ◦ sözleşme ve protokollerinin yorumu konusunda ciddi sorunlar doğuruyorsa, ◦ ya da sorunun çözümü mahkemenin daha önce vermiş olduğu bir karar ile çelişkili olacak ise, ◦ taraflar da itiraz etmezse, Büyük Daire’ye gönderebilir. Madde 30 Yargılanmanın Büyük Daireye gönderilmesi Daire önünde görülen dava, işbu Sözleşmenin ve protokollerinin yorumu konusunda ciddi sorunlar doğuruyorsa ya da sorunun çözümü Mahkeme tarafından önceden verilmiş bir karar ile çelişkili olacak ise, Daire, hüküm vermediği süre içerisinde, taraflar itiraz etmedikçe, yargı yetkisinden Büyük Daire lehine vazgeçebilir. 12

2. Özel Durum Madde 43 Büyük Daireye gönderme 1. Bir Daire kararının verildiği tarihten itibaren üç ay içerisinde, dava taraflarından her biri, istisnai durumlarda, davanın Büyük Daireye gönderilmesini isteyebilir. 2. Büyük Daire bünyesinde beş yargıçtan oluşan bir kurul, dava Sözleşme ve protokollerinin yorumuna ya da uygulanmasına ilişkin ciddi bir sorun doğuruyorsa ya da genel nitelikli ciddi bir konu teşkil ediyorsa, istemi kabul eder. 3. Kurul istemi kabul ederse, Büyük Daire bir hüküm ile davayı sonuçlandırır. 13

Madde 30 ile Madde 43 Arasındaki Farklar 43. maddeyi 30. maddeden ayıran, davanın Daire’de sonuca bağlanmasından sonraki bir aşamayı düzenliyor olmasıdır. ◦ 30. madde, Daire’nin yargılamasının sürdüğü bir aşamada alınan bir karardır ve bu kararı Daire alır. ◦ 43. madde ise, Daire’nin yargı faaliyetinin sona erdiği bir aşamada alınır ve davanın taraflarınca talep edilebilir. 14

Büyük Daire’ye Yeni Bir Görev Yeni 31. madde, “b” bendi: 46. maddenin 4. fıkrasına uygun olarak Bakanlar Komitesi tarafından Mahkeme’ye gönderilen meseleler hakkında karar verir. ◦ Yeni 46. madde, 4. fıkra: Bakanlar Komitesi bir Yüksek Akit Taraf’ın, taraf olduğu davada verilen kesin karara uymayı reddettiği görüşünde ise, ilgili tarafa resmi bir ihbar tebliğ ettikten sonra ve Komite’ye katılmaya yetkili temsilcilerin üçte iki oyçokluğuyla aldıkları kararla, ilgili tarafın 1. fıkrada öngörülen yükümlülüğünü yerine getirip getirmediği meselesini Mahkeme’ye intikal ettirebilir. 46/1: Yüksek Akit Taraflar taraf oldukları her davada Mahkeme’nin kesin kararlarına uymayı yükümlenirler. 15

SİSTEMİN İŞLEYİŞİ (1): Tek Yargıç Mahkemeye gelen başvuru, ilk olarak Tek Yargıç tarafından incelenir. Tek yargıç incelemesinde, başvurunun kabul edilebilir olup olmadığına karar verilir. Esasa ise girilmez. İnceleme sonucunda üç farklı olasılık söz konusu olabilir: (1) Başvurunun kabul edilemez bulunması ◦ Sözleşmenin 35. maddesinde belirtilen koşulları taşımayan başvurular kabul edilemez bulunarak reddedilir. ◦ Bu karar kesindir; başvurulacak başkaca bir organ yoktur. (2) Kabul edilebilirlik konusunda kesin karar alamadığı başvuruları Komiteye gönderir. (3) Kabul edilebilir bulduğu başvuruları Komite’ye gönderir. 16

SİSTEMİN İŞLEYİŞİ (2): Komite, Tek Yargıcın kabul edilebilirlik konusunda karar veremediği başvurular hakkında kabul edilebilirlik incelemesi yapar. Kabul edilemezlik kararı ancak oybirliği ile verilebilir. Sözleşme veya Protokollerinin uygulanması veya yorumlanması ile ilgili olup, zaten Mahkeme’nin yerleşmiş içtihadına ilişkin olan başvuruların esası hakkında da karar verir. Bu nitelikte olmayan başvuruların esas incelemesi için Daire’ye gönderilmesi gerekir. 17

SİSTEMİN İŞLEYİŞİ (3): Daire Komite tarafından başvurunun sonuca bağlanamaması halinde, başvuru Daireye gönderilir. Daire, Komite kabul edilebilirliğe ilişkin bir karar vermemişse, hem bu konuda, aynı zamanda davanın esası hakkında karar verir. 18

SİSTEMİN İŞLEYİŞİ (4) DOSTANE ÇÖZÜM Daire, Sözleşmenin 39. maddesine göre, davanın dostane çözüme ulaşması için de çalışır. Dostane çözüme varılırsa, Daire, olaylarla ve varılan çözümle ilgili kısa açıklamayı içeren bir karar vererek başvuruyu kayıttan düşürür. Dostane çözüme ulaşılmaması halinde, esas hakkında (ihlalin varlığı ya da yokluğuna ilişkin) karar verir. Dostane çözüm, kabul edilebilir bulunan bir davanın taraflarının, Mahkemenin esas hakkındaki kararını beklemeksizin herhangi bir şekilde aralarında anlaşmaları sonucu ortaya çıkar. Mahkeme de bu konuda taraflara yardımcı olur. 19

Yeni 39. madde Dostane çözümler 1 - Başvurunun herhangi bir aşamasında Mahkeme, işbu Sözleşme ve Protokollerinde tanımlanan insan haklarına saygı esasından hareketle, davanın dostane çözüm ile sonuçlandırılması için ilgili taraflara hizmet sunabilir. 2 - 1. fıkra hükümlerine göre yürütülen işlemler gizlidir. 3 - Dostane çözüme varılırsa, Mahkeme olaylarla ve varılan çözümle sınırlı kısa bir açıklamayı içeren bir karar vasıtası ile başvuruyu kayıttan düşürür. 4 - Bu karar, kararda belirtilen dostane çözüm şartlarının icrasını denetleyecek olan Bakanlar Komitesi’ne iletilir. 20

Eski 38. ve 39. maddeler Madde 38 Davanın incelenmesi ve dostane çözüm süreci 1. Mahkeme, kendisine gelen başvuruyu kabul edilebilir bulduğu takdirde, a) …; b) İşbu Sözleşme ve Protokollerinde tanımlanan şekliyle İnsan Haklarına saygı esasından hareketle, davanın dostane bir çözüm ile sonuçlandırılması için ilgili taraflara hizmet sunmaya hazır olacaktır. 2. "1. b” hükümlerine göre yürütülen süreç gizlidir. Madde 39 Dostane çözüme varılması Dostane çözüme varılırsa, Mahkeme olaylarla ve varılan çözümle sınırlı kısa açıklamayı içeren bir karar vererek başvuruyu kayıttan düşürür. 21

SİSTEMİN İŞLEYİŞİ (5): Daire – Büyük Daire, 30. maddeye göre, henüz hüküm vermeden, taraflar da itiraz etmez ise, yargı yetkisinden Büyük Daire lehine vazgeçebilir. Daire’nin başvurunun esası hakkında verdiği karar, yargılama taraflarca 43. maddeye dayanarak Büyük Daire’ye gönderilmezse, kesinleşir. Büyük Daire’nin, 30. ya da 43. madde hükümleri gereğince önüne gelen davaların esasına ilişkin verdiği hüküm, kesindir. AİHM’nin yargılama süreci böylece kesin olarak sona ermiş olur. 22