NSAN HAKLARI AIK ETM MATERYALLER KONU I NSAN

İNSAN HAKLARI AÇIK EĞİTİM MATERYALLERİ KONU I İNSAN HAKLARINA İLİŞKİN TEMEL KAVRAMLAR

İnsan Hakları: Giriş �İnsan hakları, insanların başkaca bir neden aranmaksızın, yalnızca insan oldukları için ve doğumlarından itibaren sahip oldukları; dokunulmaz, devredilmez ve vazgeçilmez haklardır. �İnsan, ancak devletten, içinde yaşadığı toplumdan ve tek diğer insanlardan bağımsız ve onlarla eşit olarak ele alınan bir “birey” olarak anlaşıldığı takdirde adına “insan hakları” denilen haklara sahip olabilir ve olabilmiştir.

İnsan Hakları: Bir Tanım �Pozitif hukuk tarafından tanınmış olsun ya da olmasın, belli bir tarihsel aşamada insanların sahip olmaları gerekli sayılan bütün hak ve özgürlükleri ifade eder.

İnsan Hakları Kavramı �“İnsan hakları” deyimi, dersimiz bağlamında ele alınacak olan diğer kavramlarla karşılaştırıldığında en geniş anlama sahip olanıdır. �İnsan hakları, ideal bir haklar listesini ifade eder; bir başka anlatımla insan hakları dendiğinde daha çok “olması gereken” alanında kalan ya da sadece platonik bildirilere geçen bir “ulaşılacak hedefler programı” akla gelir. �Hukuksal düzenlemeye kavuşan hakların ise, her zaman bu ideali karşıladığı söylenemez; hatta pek çok durumda, pozitif düzenlemelerin, belli bir insan hakkını daralttığı, kısıtladığı, hatta anlamsızlaştırdığı da görülmektedir.

İnsan Hakları Kavramı �İnsan hakları kavramının izlerine Antik Yunan’da ve Ortaçağ’da Magna Carta gibi belgelerde rastlansa da, sistemli bir insan hakları öğretisinden bu dönemde söz edilemez. �Antikçağ’da Yunan sitelerinde demokrasi uygulamaları ve yalnızca özgür erkek yurttaşlara tanınan siyasi yetkiler �Magna Carta (1215 tarihli İngiliz belgesi)

İnsan Haklarının Sistemli Biçimde Ortaya Çıkışı Batı Avrupa’da Modern devletin ortaya çıkışına bağlı olarak Liberalizmin ekonomik ve siyasal alanda hakim olması sonucunda gerçekleşmiştir. Hak taleplerin “insan hakları” adı altında ilk kez sistematik bir yapı kazanmaları, tarihsel açıdan 18. yüzyıldaki burjuva devrimlerine rastlar. Bu tarih aynı zamanda insan haklarının pozitif hukuka konu olma macerasının da başlangıç tarihidir. (18. yüzyıl belgeleri; 1776 Virginia Anayasasının başındaki Haklar Bildirisi ile 1789 Fransız İnsan ve Yurttaş hakları bildirisi)

İnsan Haklarının Hukuk Öncesi Oluşum Süreci �İnsan hakları, pozitif hukukla temasa girmeden önce, hak talebi ve mücadelesiyle belirlenen bir “hukuk öncesi oluşum” sürecinden geçmiştir. (Norm öncesi durumdan norm aşamasına geçiş süreci): �Haksızlık uygulaması (toplumsal çelişki) �Uygulamaya tepki ve hak talebi / mücadele (Burjuva devrimleri; işçi hareketleri, köle isyanları vs…) �Talebin hak olarak ortaya çıkması (Norm)

İnsan Haklarının Genel Nitelikleri Evrensellik Bireysellik Dokunulmazlık Mutlaklık Devredilmezlik ve Vazgeçilmezlik İnsan Haklarının Üstünlüğü

Evrensellik İnsan hakları “herkese ait, her zaman ve her durumda öne sürülebilir” haklardır. Çeşitli insan hakları belgeleri, insan haklarını “ortak bir dil” olarak ortaya koyarlar. İHEB gibi. Şekli ve maddi evrensellik olmak üzere iki boyutu bulunmaktadır. Şekli evrensellik insan hakları belgeleri üzerindeki uzlaşmayı; maddi evrensellik ise insan haklarının içeriğinden de aynı şeyin anlaşılmasını ifade eder. Evrenselliğin her iki anlamıyla birlikte kabul edilmesi halinde evrensellik gerçek anlamına ulaşır.

Bireysellik �İnsan haklarının öznesi özgür “birey”dir. �Birey: Onur ve saygınlık sahibi, akıl ve vicdani yeteneklerle donatılmış, ahlaki seçim yapabilen, özgür iradesine göre serbestçe davranabilen “özgür insan”dır. Bu niteliklerin her insanda bulunduğu varsayılır. (İHEB m. 1)

3 -Dokunulmazlık �İnsan haklarına dokunulamaz (insan haklarının keyfi müdahalelere kapalı olması). �Çünkü birey, bu haklara devletten önce sahipti; bu nedenle devlet kendini önceleyen bu haklara dokunamaz.

Dokunulmazlık Yine de insan haklarına yasalarda öngörülen koşul ve kapsamda müdahale edilebilir. (çekirdek öze dokunmama şartıyla) Bunlar meşru müdahalelerdir, bu nedenle de dokunulmazlık niteliği kapsamında değerlendirilemez.

4 -Mutlaklık �İnsan haklarının mutlaklık özelliğinin en temel görünümü: Bu hakların; �varlığı herhangi bir şarta bağlanan haklar olmadığı, �varlıklarının herhangi bir nedenle inkâr edilemeyeceği, �hiçbir koşulda geçersiz kılınamayacağıdır. �İnsan hakları, özellikle özel hukukta karşımıza çıkan ve bir borcun ya da edimin karşılığı olarak kişilere tanınan haklardan farklıdırlar (sınırsız değildirler ve meşru sınırlamalara konu olmaları her zaman mümkündür).

Devredilmezlik ve Vazgeçilmezlik İnsan hakları başkasına devredilemez ve bu haklardan vazgeçilemez. Çünkü bu haklar, insanın kişiliğine sıkıya bağlı haklardır.

Devredilmezlik ve Vazgeçilmezlik �Özel hukukta kişilerin birtakım hak ve özgürlüklerinden vazgeçmesi ya da bir başkasına devretmesi söz konusu olabilir. �Ancak insan hakları söz konusu olduğunda bu hiçbir biçimde mümkün değildir. �Örneğin, kişinin oy kullanma hakkını başkasına devretmesi, ya da köle olmayı kabul etmesi insan haklarının doğasına aykırıdır. �Vazgeçilmezlik, mutlaktır; istisnası yoktur.

İnsan Haklarının Üstünlüğü Üstünlük, normlar (kurallar) hiyerarşisinde üstte olmayı, yani alt düzeydeki hukuk kurallarının üstte yer alana uygun olma zorunluluğunu ifade eder. İnsan haklarının üstünlüğü, hukuk düzeninin insan haklarıyla uyumlu olması anlamına gelir.

İnsan Haklarının Üstünlüğü �İnsan haklarının üstünlüğü ilkesi gereği, hukuk düzeni içinde insan haklarına aykırılıkların giderilmesi ve uygunluğun sağlanması gerekir. Bu, denetim yoluyla sağlanır (yargısal ya da yargı dışı yollarla). Ör: Ay. m. 90 /5 � 1961 Anayasası’nda kendine yer bulan “insan haklarına dayalı” devlet, ya da 1982 Anayasası’ndaki “insan haklarına saygılı” devlet ifadeleri bu ilkeyi vurgulamaktadır.

İNSAN HAKLARIYLA İLİŞKİLİ DİĞER KAVRAMLAR �Özgürlük �Hak �Ödev �Kamu Özgürlükleri (Kamu Hürriyetleri)

Özgürlük Kavramı �Özgürlüğün tanımlandığı ilk belge, Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi’dir. �Buna göre “Özgürlük, başkasına zarar vermeyen her şeyi yapabilme gücüdür; bundan dolayı da her insanın doğal haklarının kullanılmasının sınırı; toplumun diğer üyelerine aynı haktan yararlanmayı sağlayan sınırdır; bu sınırlar ancak yasa ile belirtilebilir. Yasa ise ancak toplum için zararlı olan eylemleri yasaklayabilir. ” �Özgürlüğün kişi bakımından somutlaşması da tümüyle toplum düzeniyle ilgilidir. Buradan hareketle pek çok hukukçu özgürlüğü felsefi olarak tartışmaktan kaçınarak, özgürlüğü «hak» olarak tanımlamışlardır.

Hak Kavramı �Hukuk tarafından (hukuk düzenince) tanınan yetkidir. �Hak = Yasal Yetki �Bir hak olan özgürlük de, hukuk düzenince tanınan bir yetkidir. Ancak özgürlük öyle bir haktır ki, onu sınırlamak mümkün olsa da, yok etmek olanaksızdır. �İnsan Hakları ≠ Yasal Yetki �Çünkü bir hakkın insan hakkı olarak nitelendirilebilmesi için, yasa tarafından tanınmış olması gerekmez. İnsan hakları ideali simgeler.

Ödev Kavramı �İnsanlar, haklarının yanında bazı ödevlere de sahip olabilirler. Haklar sınırsız değildir. �İHEB m. 29: “Herkesin, kişiliğinin özgürce ve tam gelişmesine olanak veren topluma karşı ödevleri vardır”. �Ancak: İnsan hakları, bir ödev karşılığı verilmez, insanlar sırf insan oldukları için insan haklarına sahiptirler. Hak-ödev dengesi iyi kurulmalıdır; hakları kullanılmaz hale getiren ödevler getirilmemelidir (hakkın özüne müdahale olur aksi taktirde).

Kamu Özgürlükleri �İnsan haklarının pozitif hukuka taşınmış olan kısmıdır. Kamu gücü tarafından tanınan ve koruma altına alınan haklar. �Ör: 1982 Anayasası’nı açtığımız zaman okuduğumuz haklar bunlardır. �Temel haklar ve özgürlükler olarak da adlandırılırlar. �Kısaca: İnsan hakları denen idealin hukuka yansıyan, gerçeleşen kısmıdır.