NSAN BILGISAYAR ETKILEIMI KULLANILABILIRLIK Grup yeleri Fatih Akkaya
İNSAN BILGISAYAR ETKILEŞIMI: KULLANILABILIRLIK Grup Üyeleri: Fatih Akkaya Hüseyin Özkan Halil Güvel Emre Karakaş Kübra Kantarcıoğlu Şeyda Kervan 1 ANKARA 2014
Kullanılabilirlik Nedir? • Kullanılabilirlik, hayatımızı kolaylaştıran cihazların, aletlerin, bilgisayar sistemlerinin, ATM’ lerin vb. insanların en az karmaşa yaşayarak kullanmasını sağlayan bir olgudur. • Genel inanışta olduğu gibi sadece elektronik cihazların kullanımında değil yaşadığımız şehir, okul, cihazların kullanılabilir olup olmadığı bizleri doğrudan etkileyecektir. 2
Güncel Örnekler • Çeşitli örnekler vermek gerekirse engelli vatandaşlarımızın kullanımına sunulan araç, gereç ve hizmetlerin kullanılabilirliği genel olarak o kadar düşüktür ki. 3
Kısa Sonuç Kullanılabilirlik aslında insanın mutluluğu ile doğru orantılı olarak, insanların hayatını kolaylaştırması gereken tüm yönergeler, izlenceler, planlar bütünüdür. Aslolan bu işin en başından sonuna kadar bir süreç yönetimi olduğu unutulmasıdır. 4
Yapılan En Büyük Yanlış • Kullanılabilirlik çalışmalarında süreç yönetiminde yapılan en büyük yanlış, kullanılabilirliğin her iş bittikten sonra -acaba nasıl olmuş? - düşüncesi ile işe konuşmasıdır. Kullanılabilirlik bir süreçtir ve daha ilk işe koşulduğu andan itibaren planlanması ve düzenlenmesi gerekmektedir. 5
Kullanılabilirlik Çalışmalarının Yararları • Ortaya çıkacak ürüne ve işe duyulacak saygıyı artırıp, ön yargı oluşmamasını sağlayacaktır. • İnsan, maliyet, zaman gibi faktörlerin en optimum düzeyde kullanılmasına olanak sağlamaktadır. • Süreçte ortaya çıkabilecek hataların yordanmasına olanak sağlayıp, erken müdahale imkanı sağlayacaktır. • Geliştirme sürecinin ilk aşamalarında kavramların tasarımın, akış ve içeriğin test edilmesine olanak sağlar. 6
Kullanılabilirlik Ne Değildir? • Bir kullanıcı ya da tasarımcının bir ürün hakkında kullanılabilir ya da kullanılabilir değil demesi onun kullanılabilir ya da kullanılamaz olduğunu göstermez, yani bir kişinin subjektif yorumu bir ürünün ne olduğu hakkında kesin bilgiler vermeyecektir. • Uzmanlar tarafından test edilmiş bir ürün ancak kullanılabilir damgasına ulaşabilir, tabi ki kullanıcı dönütleri de dikkate alınmalıdır. 7
Anlamsal Tanım Yaklaşımı • Baktığımızda anlamsal tanımlar daha çok reklam tanımıdır. Örneğin –öğrenme kolaylığıtanımını açıklayacak olursak –bireylerin kolay öğrenmesine olanak veren sistemler- olarak karşımıza çıkar. Peki nedir bu –bireylerin kolay öğrenmesine olanak veren sistemler- yani burada kısır bir döngünün içinde kendimizi buluyoruz. 8
Anlamsal Tanım Yaklaşımı(2) • Bu minvalde baktığımız zaman tasarım açısından bir faydası bulunmamaktadır. • Kısacası burada kullanılabilirlik tanımında daha objektif, kişiden kişiye değişmeyen, belli oranda genel geçer olacak tanımlara ihtiyaç duymaktayız ve kullanılabilirlik terminolojisi de gitgide kendini geliştirmektedir. 9
Arayüz Özelikleri Tanım Yaklaşımı • Bir soru sorarak başlayalım? • Bir kullanılabilirlik testinde: - Grafikler kullanışlı mı? - İkonlar yerli yerinde mi? - Yazılar tasarım ile uyumlu mu? • gibi sorular sorarak kullanılabilirlik değerlendirilebilir mi? 10
Arayüz Özelikleri Tanım Yaklaşımı • Cevap tabi ki hayırdır. Değerlendirme ölçüklerinde bazı şeylerin varlığı ya da yokluğundan ziyade «nasıl» kullanıldığı önem kazanmıştır. • Bir soru daha soralım: Sizce dünyanın en iyi futbolcununun bacağı, en iyi teniscisinin kolu, en iyi boksörün göğüsleriyle oluşturulmuş bir insan tüm spor dallarında yine birinci olabilir mi? 11
• Cevap yine tabi ki hayırdır. Burada önemli olan ürünlerin varlığından öte nasıl ve hangi amaçlarla kullanıldığıdır. • Burada değinmemiz gereken bir kişi olduğuna inanıyorum. O da Gestalt’ dır. Eğitim derslerinden de bildiğimiz Gestalt «bir bütün, onu oluşturan parçalardan daha fazladır» demektedir. 12
Firmalar ve Kullanılabilirlik Rehberleri • Günümüzde bir çok büyük firma kendi kullanılabilirlik rehberlerini oluşturmuş ve bu ölçüde değerlendirmelerini yapmaktadırlar. • Örneğin Apple Arayüz Tasarım rehberi: http: //www. slideshare. net/unsal/tasarim-lkeleri 13
İşlevsel Tanım • Kullanılabilirlik, bir uygulamanın; • Kolay ve etkili bir şekilde • Belirli bir grup kullanıcı tarafından • Verilen özel destek ve eğitim ile • Belirli görevlerin yerine getirilmesi için Kullanılmasını ifade etmektedir. 14
İşlevsel Tanım(2) • Öğrenebilirlik: Kullanıcılar bir tasarım ile ilk defa karşılaştıklarında, onun temel görevlerini ne kadar kolay gerçekleştirebilmektedirler? • Verimlilik: Kullanıcılar tasarımı öğrendikten sonra, görevleri ne kadar hızlı tamamlamaktadırlar? • Hatırlananabilirlik: Kullanıcılar, ilgili ürünü kullanmaya bir süre ara verdikten sonra, tekrar kullanmaya başladıklarında, eski performanslarını ne kadar kolay yakalayabilmektedirler? 15
İşlevsel Tanım(3) • Hatalar: Kullanıcılar, ilgili ürünü kullanırken, ne kadar hata yapmaktadır? Bu hataları çok ciddi olanlarının oranın nedir? Hataları kolayca geri alma mekanizmaları bulunmakta mıdır? • Memnuniyet: Ürünü kullanmak ne kadar memnuniyet vericidir? 16
ISO 9241 Kullanılabilirlik Standardı (Görsel) Kullanıcı İstenen Çıktı Hedefler Görev Etkinlilik Araç Kullanım Çıktısı Verimlilik Çevre Memnun iyet Kullanım Bağlamı Ürün Hedefe ne kadar etkili ve verimli ulaşıldı? Memnun kalındı mı? Kullanılabilirlik Ölçütleri 17
Kullanılabilirlik derecesi ve etkililik, verimlilik, memnuniyet ilişkisi Tasarımın kullanılabilirliği tek bir kriterle değerlendirilemez. Bu nedenle uzmanlar kullanılabilirlik tanımında yer alan etkililik, verimlilik ve memnuniyeti bir arada değerlendirerek kullanılabilirlik derecesini oluştururlar 18
Etkililik Verimlilik Kullanılabilirlik Derecesi Tasarım Süreci Memnuniyet 19
Kullanılabilirlik dereceleri nasıl değerlendirilir? • Uygulamayı satın alacak müşteriler tarafından; – sözleşmelerle • Uygulamayı geliştiren tasarımcılar tarafından; – Uygulama için belirlenecek hedeflerle – Kullanılabilirlik değerlendirmesi yapan kişiler tarafından • Uygulamayı kullanacak kullanıcılar tarafından; – Görevlerdeki başarı oranlarıyla 20
Örnek ve Oranlar • Kullanıcıların %70’i, belirlenen işi, yeni bir işe tabi tutulmadan %95 başarı(etkililik) ve eski uygulamaya kıyasla %25 daha hızlı(verimlilik) ve eşit düzeyde memnuniyet değerleriyle gerçekleştirmelidir. ya da • Kullanıcıların %80’i, iki günlük bir eğitimin ardından rutin işlerin %90’ını, %90’ın üzerinde bir başarı oranı ile ve eski uygulamayla aynı hızda fakat daha yüksek memnuniyet değerleri ile gerçekleştirmelidir. 21
Kullanılabilirliğin Ana Bileşenleri İBE bazı temel bileşenlere sahiptir bu nedenle kullanılabilirlik çalışmaları da aynı temel bileşenler üzerinden gerçekleşir. Bu ana bileşenleri tekrar hatırlayacak olursak… 22
Kullanıcıların etkileşim içerisinde oldukları, tasarımcı tarafından ortaya çıkarılmış ve genellikle tasarım sorunları içeren ürünlerdir Kullanılabilirliğin ana bileşenleri Araç/Arayü z Belirli bir hizmet/ürün ya da sistemi kullanması beklenilen hedef kitledir. Kullanıcı Bağlam Kullanıcın araç ile etkileşime girerek yerine getirmeye çalıştığı etkinliktir Bağlam diğer tüm unsurların içerisinde bulunduğu ortamdır Görev 23
Kullanıcılar; kullanım isteklerine, demografik bilgilerine, tecrübe seviyelerine ve servis/ürün ya da sistemin kullanımına yönelik eğitimlerine göre guruplandırılabilirler. Bu sayede bir strateji oluşturulabilir. Örneğin muhasebe yazılımları dar gruplardan oluşurken; e-devlet kapısı çok geniş bir kullanıcıya servis edilmektedir. Bu nedenle İBE çalışmalarında ilk yapılan iş kullanıcı analizi yapmak ve hedef kitleyi temsil eden bir kullanıcı gurubu oluşturmaktır. 24
Araç/Arayüz İBE çalışmalarında temel hedef bu aracın etkili, verimli ve memnuniyet içinde kullanabilmeleridir. Bu nedenle kullanılabilirlik mühendisleri, kullanıcılar aracı/arayüzü kullanırken gözlemler yaparlar ve yaşanan sorunları anlayıp tasarımı iyileştirmeye çalışırlar. 25
Görev Tasarım sorunu olan araçlarda kullanıcılar görevleri yerine getirirken çeşitli sorunlarla karşılaşırlar. Aynı aracı farklı kullanıcı gurupları da farklı görevleri yerine getirmek için kullanabilirler. Bu nedenle çalışmalarda detaylı görev analizi yapmak önemlidir. 26
Bağlam Kullanıcılar farklı bağlamlarda farklı davranabilirler. Örneğin: bir bardak kahveyi ayaküstü içmek ile bir kafede içmek arasında ciddi kullanılabilirlik farkları bulunur. Bu nedenle bağlam analizi temel işlemlerden biridir 27
Arayüz Değerlendirme Yöntemleri ve Kullanılabilirlik Testleri 28
• Bir bilgi sistem projesi gerçekleştirdiğimizi düşünelim… – İnsan-Bilgisayar-Etkileşimine önem verdiğimizi düşünüyoruz ve hedef kitlemizin en kolay şekilde sistemimizi kullanmasını istiyoruz. – Sistemin kullanılabilir olduğunu nasıl test edeceğiz, kullanılabilirlik problemlerinin ne olduğunu belirlemek için neler yapmalıyız? Sorusuna cevap arayacağız. 29
• Kullanılabilirlik testleri İBE çalışmalarının en önemli parçalarından birisidir. • Tabi ki tek tip bir kullanılabilirlik testi yoktur. Projenin kapsamına göre en uygun test seçilmelidir. ( kurumun deneyimi, projenin boyutu, test için kaynakların boyutu vs. ) • Kullanılabilirlik testleri TÜR ve YAKLAŞIM olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır. 30
Yaklaşım: Elde edilen verinin kaynağı ile ilişkilidir ve bu başlık kendi içinde; q Tasarım Rehberleri Temelli q Kullanıcı Temelli q Uzman Temelli q Model Temelli olmak üzere dörde ayrılır. Tür başlığı ise testin amacını belirlemektedir ve Süreç içi ve Süreç Sonu olarak ikiye ayrılmaktadır. 31
• Her kullanılabilirlik testinde belli bir yaklaşım ve tür seçilmek durumundadır. • Örneğin, bir yazılım firması ürettiği muhasebe yazılım projesini başlangıcından itibaren (Süreç İçi), yazılımı kullanacak muhasebecilerle(Kullanıcı Temelli) düzenli olarak test ederek geliştirebilir. • Bunun yanı sıra, mevcut bir sanal alışveriş sitesi yöneticileri, sitedeki mevcut sorunları ortaya çıkartmak için bir uzmandan görüş isteyebilir. • (Süreç Sonu, Uzman Temelli Yaklaşım. ) 32
Kullanılabilirlik Test Türleri Süreç İçi(Formative) SüreçSonuç(Summative) 33
• Süreç İçi: bir yazılım geliştirme sürecinin ilk başından itibaren, tüm süreç boyunca, belirli aralıklarla ve belirli kriterlere göre gerçekleştirilir. • Süreç Sonu: Ürün tamamen oluşturulduktan sonra gerçek hayatta uygulamaya sunulmadan önce yapılan testlerdir. • Örnek verecek olursak, yemek yaparken yemeğin tuzunu, yağını kontrol etmek süreç içi olarak, yemek hazırlandıktan sonra misafirlerin tatması(kontrol etmesi, değerlendirmesi) süreç sonu olarak nitelendirilebilir. 34
• Süreç içi testler hedef ürünün sorunlarını en aza indirmek için projenin en başından itibaren hayata geçirilme süresine kadar devam etmelidir. Projenin ilerleyişine ve kaynaklarına göre mümkün olduğunca sık yapılması projenin gelecekteki başarışı büyük önem arz etmektedir. • Bu testler kullanılabilir uzmanları ya da hedef kitleden seçilmiş örneklem bir grup ile yapılması önerilir. 35
• Test yapılırken, ürünün gerçek kullanımına ilişkin en kritik görevler verilmelidir. Bu kapsamda gerçekleşen testler sonuçları analiz edilerek problemler ortadan kaldırılır. • Süreç sonu testleri ise, proje sonunda yapılır ve ürün genel kullanımına sunulur. • Eğer süreç içi testler az yapılırsa süreç içindeki problemler fark edilemez ve projenin sonuna taşınır. Süreç sonunda ortaya çıkan çok miktarda sorun ve hem ürünü geciktirir ya da yeterince test edilmeden piyasaya sürülürse, memnuniyetsizlik ortaya çıkacaktır. 36
Süreç İçi Testler Süreç Sonu Test Nasıl Geliştiriyoruz? Sonuç Hedef, ürünü iyileştirmektir Nasıl Yaptık? Tasarım sürecini bilgilendirir Amaç, hedef ürünü gerçekleştirmektir Erken başlar ve sık tekrarlanır Sonuç, ürün çıkarıldıktan sonra, test edilir Katılımcılar, potansiyel hedef kitledendir Gerçek kullanıma benzer görevler yapılır Katılımcıların söyledikleri ve yaptıkları gözlenir ve kaydedilir Veriler analiz edilir, problemler belirlenir ve tasarım önerileri yapılır 37
Kullanılabilirlik Test Yaklaşımları Kullanılabilirlik Test Yöntemleri Tasarım Rehberleri Sezgisel (Uzman Yaklaşımı) Deneysel Yaklaşım Kullanıcı Testleri) Model Temelli Yaklaşım 38
Tasarım Rehberi Kullanımı • Tasarım Rehberi, Arayüz geliştirme ve değerlendirmesi amacı ile kullanılan bir yaklaşımdır. • Bilişim sistemleri geliştiren büyük firmalar tarafından, kendi ürünlerine ait tasarımlarda uygulanmak üzere hazırlanır(Apple Macintosh Guidelines, IBM Guindelines. . ) • Bu rehberlerin temel amacı, hazırlanana tasarımların tutarlılığını ve uyumluluğunu sağlamaktır. • Burada bahsedilen uyumluluk kullanılabilirlik anlamına gelmiyor. Tasarımcılar kendi tasarımlarının kullanılabilirliği hakkında, sağlıklı görüşler geliştiremez. 39
40
• Tasarım rehberleri arasında en çok bilinen Apple firması tarafından oluşturulmuştur. Çok detaylı hazırlanan bu rehberde, butonların boyutları, menülerden düğmelere, renk, font gibi her ekran parçası tek ele alınmıştır. • Türkçe olarak ve çok kapsamlı hazırlanan bir diğer tasarım dökümanı ise, ‘ Kamu Kurumları İnternet Siteleri Standartları ve Önerileri Rehberidir’ • Türkiye de e-devlet çalışmalarının koordinasyonunu üstlenen Türksat A. Ş için hazırlanmıştır. Web tasarımı ile ilgili hemen tüm konular, örneklerle ele alınmaktadır. 41
Ancak Apple firmasının rehber dokümanında belirtildiği gibi, bu rehberler iyi tasarım için tek başlarına çözüm olmamaktadır. Ayrıca rehberdeki tüm özellikleri bir araya getirmek tasarım için avantajdan çok dezavantaj olabilir. 42
Tasarım rehberleri beraberinde bir kontrol listesi sağlıyorsa, tasarım esnasında önemli hataları gözden kaçırmamak mümkün olabiliyor. http: //www. kakis. gov. tr/ adresinde böyle bir kontrol listesi mevcuttur. En etkili tasarımlar her zaman yeterli olmayabilir. 43
Örnek Testler • Meyvelerin kullanılabilirlik testleri • https: //www. youtube. com/watch? v=3 Qg 80 q. Tfzg. U • I phone Hız Testi https: //www. youtube. com/watch? v=5 Bumpt 7 Zh 7 I • Ipad Kullanılabilirlik testi https: //www. youtube. com/watch? v=iq. Sh 6 Hkwo_4 Kullanılabilirlik Testi Sugar. Snyc https: //www. youtube. com/watch? v=K 9 fa. WSyxy. VQ 44
Uzman Değerlendirmeleri ve Sezgiseller • Arayüz tasarımı ve testinde takip edilen ikinci ve çok yaygın diğer bir yaklaşım ise arayüzün uzmanlarca değerlendirilmesidir. • Değişik uzman değerlendirmeleri arasında en yaygını, iyi bir arayüz tasarımının sahip olması gereken özellikleri veren sezgisellerin (Heuristics) kullanılmasıdır. 45
Nielsen’in Sezgiselleri • Sistem durumunun görünürlüğü: Sistem, kullanıcıları o anki durumla ilgili olarak neler olduğu konusunda, sürekli bir şekilde ve uygun dönütler eşliğinde bilgilendirmelidir. • Web’e Uyarlaması: Kullanıcılar için en önemli unsurlardan birisi, ‘‘Neredeyim? ’’ ‘‘Sırada ne var? ’’ sorularının cevabını bilmeleridir. Bunun için her sayfa uygun ve açık bir şekilde işaretlenmeli, hangi bölüme ait olduğu belirtilmeli, diğer sayfalara olan bağlantılar da açıkça işaretlenmelidir. 46
Nielsen’in Sezgiselleri • Sistem ile gerçek dünyanın eşleşmesi: Sistem, kullanıcılar ile onların anlayabileceği dilde konuşmalı, kullanılan terimler, kelimeler ve kavramlar kullanıcıya tanıdık olmalıdır. Bilgilendirmelerin kullanıcı tarafından doğal ve mantıksal bir şekilde görünmesi sağlanmalıdır. • Web’e uyarlaması: Genel kullanıma açık web sitelerin kullanıcıları farklı seviyelerden (yaş, eğitim, ilgi alanı, vb. ) geldikleri için, sistemin hepsine hitap etmesi gerekmektedir. 47
Nielsen’in Sezgiselleri • Kullanıcı kontrolü ve özgürlük: Kullanıcılar sık sistem fonksiyonlarının seçiminde hata yaparlar ve bu istenmeyen durumdan çok detaya girmeden çıkmak için açıkça belirtilmiş bir ‘’acil çıkış’’ a ihtiyaç duyarlar. Geri alma (undo) ve yeniden yapma (redo) seçenekleri bu amaçla sunulmaktadır. • Web’e Uyarlaması: Tarayıcı tarafından acil çıkış sağlanmış olmasına rağmen bütün web sayfalarına bir ‘‘anasayfa ’’ tuşu koymak kullanıcıya web sitesinin kontrolünün kendisinde olduğu hissi verir. 48
Nielsen’in Sezgiselleri • Tutarlılık ve standartlar: Kullanıcılar farklı kelimelerin, durumların ve eylemlerin aynı anlama gelip gelmediğini düşünmemelidirler. Uygulama kendi içinde tutarlı olmalıdır. • Web’e Uyarlanması: Kullanıcılar belli bir sayfaya gittiklerinde bağlantıda belirtilenden farklı başlıktaki bir sayfayla karşılaşmaları kafalarını karıştırabilir. Bunu önlemek için, sayfaları hazırlarken, Web standartları ve diğer temel özelliklerin takip edilmesi gerekmektedir. Aksi durumda site kullanışsız olur. 49
Nielsen’in Sezgiselleri • Hataları önleme: Kullanıcıların bir hata mesajı ile karşılaşması yerine, dikkatli bir tasarım ile, hatanın oluşması önlenmelidir. • Web’e Uyarlanması: HTML formlarının kısıtlamaları yüzünden , formlara veri girişi esnasında kullanıcılar hata yapmaktadırlar. Her geçen gün, kullanımı daha da çok artan grafiksel kullanıcı arayüzü özellikleri bu hataların yapılmasını engellemektedir, ancak yine de sistemin veri girişi sürecinin kontrol edilmesi gereklidir. 50
Nielsen’in Sezgiselleri • Hatırlamak yerine tanıma: Nesneler, aktiviteler ve seçenekler görünür yapılmalıdır. Kullanıcı diyaloğun bir bölümünden diğerine olan geçişlerde, önceki kısmı hatırlamak zorunda kalmamalıdır. Sistemin kullanımı için gerekli talimatlar görünür ve kolayca ulaşılabilir olmalıdır. • Web’e Uyarlaması: Bu madde sistem durumunun görünürlüğü ile yakından ilgilidir. Eğer kullanıcılar o an bulundukları sayfaya bakarak nerede olduklarını söyleyebiliyorlarsa, sitede kaybolma ihtimali azalacaktır. 51
Nielsen’in Sezgiselleri • Esneklik ve kullanım verimliliği: Acemi kullanıcılar tarafından görülemeyen hızlandırıcılar kullanılmalıdır. Genellikle sistemin deneyimli ve deneyimsiz kullanıcıları farklı kullanım davranışı gösterirler. Her iki gruba da hitap etmek için, uzman kullanıcılar için etkileşimi hızlandırıcı yöntemler kullanılmalıdır. Kullanıcılara sık kullandıkları fonksiyonları isteklerine göre ayarlayabilmeleri için imkan sunulmalıdır. • Web’e Uyarlanması: En iyi hızlandırıcılardan bazıları tarayıcı tarafından sağlanan yer imleridir. Sayfalar yer imlerine kolayca eklenebilmelidir. 52
Nielsen’in Sezgiselleri • Estetik ve sade tasarım: Diyaloglar alakasız ya da pek ihtiyaç duyulmayacak bilgiler içermemelidir. Bir diyaloğa eklenen her ilave bilgi, daha gerekli bilgilerin görülmesini engelleyip, karmaşa yaratır. Eğer bilgi ya da resim arayüzden kaldırıldığında kullanım açısından bir şey fark etmiyorsa, gereksiz demektir. Gereksiz ise kullanma prensibi izlenmelidir. • Web’e Uyarlaması: Bir sayfada kullanılan gereksiz bilgi, ilgiyi dağıtır ve kullanıcıyı yavaşlatır. Az ihtiyaç duyulan bilgiler sayfaya konulmak yerine, bu bilgiye bir bağlantı kurulabilir. Eğer kullanıcılar bir sayfanın ortasına atlama yaparsa, geri dönebilmeleri için bir yol sunulduğundan emin olun. 53
Nielsen’in Sezgiselleri • Kullanıcılara hata ile karşılaşmaları durumunda hatayı teşhis etmeleri, onarmaları ve kurtulmaları olanağı tanınmalıdır: Hata geri dönütleri, sade dilde (kodsuz) olmalı, sorunu açıklamalı ve yapıcı bir çözüm önerisi sunmalıdır. • Web’e Uyarlaması: Her bir hata mesajı bir çözüm sunabilmeli ya da bir çözüme bağlantı kurabilmelidir. 54
Nielsen’in Sezgiselleri • Yardım ve dökümantasyon: Dökümantasyon olmadan sistemi kullanabilmek daha tercih edilir olmasına rağmen, kullanıcıya dökümantasyon ve yardım servisi sunmak gerekli olabilir. Yardım sisteminde gereken bilgiyi aramak kolay olmalı, yardım dökümanı kullanıcının görevine odaklı olmalı, çözümler listelerken somut adımları göstermeli ve çok büyük olmamalıdır. • Web’e Uyarlaması: Web siteleri için, belirli yardım sayfasına bağlantı sunmak veya her sayfa içinde yardım yapısını entegre etmek önemli bir özelliktir. 55
• Tipik bir sezgisel temelli uzman değerlendirmesi senaryosu şöyledir: 1. Nielsen’in 10 sezgiselini al ve arayüzü her bir sezgisel açısından değerlendir. 2. Bunu iki tur şeklinde yap. a. Birinci turda sistemin her bir ekranını 10 sezgisel ile tek değerlendir. b. İkinci turda ekran arası geçişler açısından sezgiselleri kullanarak değerlendir. c. Değerlendirmeyi ‘‘Önemsiz sorun, Orta önemli sorun, Çok önemli sorun ’’ olmak üzere en az 3’lü seviyeye göre yap. 3. En iyi sonucu alabilmek için, birden fazla değerlendirici kullan ve sonuçları karşılaştır. Değerlendirme sonuçlarına göre , çok büyük farklılıklar olan maddelerde uzmanları tartıştır. 4. Uzmanlardan tasarım önerileri al. 56
Deneysel Yaklaşım Kullanıcı Testleri 57
Deneysel yaklaşım; • gerçek kullanıcıları, • gerçek bir arayüzü kullanırken, • gerçek görevler ile, • tercihen gerçek uygulama ortamında test etmeyi ve toplanan verileri analiz ederek tasarımı kullanılabilirlik açısından değerlendirmeyi amaçlar. 58
Gerçek kullanıcılarla yapılan kullanılabilirlik testleri için farklı yöntemler kullanılabilir. Kullanıcıların uygulamayı kullanırken sergilediği esneme, gerinme türü gözlemlenen davranışlar değerlendirilebileceği gibi kullanıcıların uygulama sırasında nasıl bir yol izlediklerini sesli düşünme (think aloud) yolu ile kullanılabilirlik uzmanlarına aktarması da istenebilir. 59
Göz izleme (eye tracking) cihazları kullanılarak elde edilen veriler testler ile ilgili çok daha detaylı bilgi verebilir. 60
Olumsuz Yanları • Emek ister • Detaylı bir şekilde planlanması gerekir • En çok hatanın yapıldığı test türüdür • Maliyeti diğer testlere göre daha yüksektir 61
Test Öncesi Belirlenmesi Gerekenler-1 • • • Test edilecek uygulama nedir? Test talebinde bulunan kurumun sorunları nelerdir? Neden testin yapılmasına ihtiyaç vardır? Hangi görevler test edilecek ya da kullanıcılara hangi görevler verilecektir? Görevlerin uygunluğu nasıl test edilecektir? Birden fazla ürün varsa test nasıl gerçekleştirilecektir? Test katılımcıları (denekler) nasıl seçilecektir? Test ya da testler ne kadar sürecektir? Test nerede gerçekleştirilecektir? (Gerçek kullanım ortamı, ofis, ev, kullanılabilirlik laboratuarı vb. ) Kullanıcılara görevler yazılı mı yoksa sözlü mü verilecektir? Test kaç kullanılabilirlik uzmanı tarafından gerçekleştirilecektir? (Testi yapan, not tutan, teknik eleman…) 62
Test Öncesi Belirlenmesi Gerekenler-2 • • Testlerde yapılacak gözlem notları hızlı not almak için kodlanacak mıdır? Nasıl? Test öncesinde, esnasında ve sonrasında neler yapılacaktır? Test öncesinde ve sonrasında anketler verilecekse hangi sorular sorulacaktır? Soruların güvenilirliği ve geçerliliği nasıl test edilecektir? Testler nasıl kaydedilecektir? (not alarak, ses kaydı, video kaydı, ekran kaydı, göz hareketleri kaydı…) Kullanıcıların hangi davranışları kaydedilecektir? (sözlü geri bildirimleri; el, yüz, göz hareketleri; beyin aktiviteleri, diğer fizyolojik aktiviteler…) Sesli düşünme protokolü uygulanacak mıdır? Nasıl? Kullanıcılara verilen görevler hep aynı sırada mı verilecek yoksa sıralama değişecek mi? Sistem kaç kere test edilecek? Aynı kullanıcı grubu ile birden fazla test yapılacaksa kişilerin diğer testlere de katılımları nasıl sağlanacak? 63
İdeal Kişi Sayısı Neilsen’e göre kullanılabilirlik testlerinde bir sistem ile ilgili temel sorunları ortaya çıkartabilmek için gerekli kişi sayısı en az 5 olmalıdır. Tullis ve Albert’a göre ise en az 12 kullanıcıya ihtiyaç duyulmaktadır. 64
Sistem Kullanılabilirlik Ölçeği • Sistem kullanılabilirlik ölçeği, son kullanıcıyla birebir yapılan uygulamalı kullanılabilirlik testlerinin yanı sıra daha hızlı sonuç almaya yönelik olarak anket tarzında kullanılabilirlik ölçeğidir. • 10 sorudan oluşur • Hızlı bir değerlendirme yapılmasını amaçlar 65
Kullanılabilirlik Çalışmaları Sürecinde İzlenmesi Gereken Adımlar 66
Hedef Belirleme • Öncelikle uygulamanın ana hedefleri belirlenmelidir. • Kullanıcıların siteden beklentileri neler ve bunlar nasıl karşılanabilir ? Bu ve buna benzer sorular cevaplarını bulmalıdır. • Kullanıcıya karşı nasıl bir yaklaşım sergileneceğinin de belirlendiği aşamadır. (Örn. Kullanıcı merkezli) 67
Hedef Kitlenin Beklentileri ve Analizi • • • ‘’Kullanılır sistem’’ nedir? Tutarlı İşlevsel İyi düzenlenmiş Kullanımı kolay İşlemleri doğrudan yapabilmelerine olanak sağlamalıdır. 68
Hedef Kitlenin Beklentileri ve Analizi(2) • Tasarımcılar öncelikle genel kullanıcılar için görev tanımlaması yaparak bunun üzerine koyarak ilerlemeleri gerekmektedir. • Ara yüz tasarımı hazırlanırken de önemli yerlerin daha belirgin bir şekilde sunulması gerekmektedir. • En çok sorulan sorular mantığı ile hareket edilerek ona uygun planlama yapılmalıdır. 69
Kullanıcı Profillerinin Çıkarılması • Her sistemin belirli bir hedef kitlesi vardır. • Belli bir kullanıcı profilleri belirlenerek onlara cevap verecek bir tasarım hazırlanmalıdır. • Aynı hedef kitlesindeki insanlar arasındaki farklılıklar ise sistemin ara yüz tasarımından kullanılabilitesine kadar bütün tasarım basamaklarını etkilemektedir. 70
Kullanıcı Profillerinin Çıkarılması(2) Profil çıkarırken sorulması gereken sorular: • Kaç kullanıcı olacak • Kullanıcı grubu olursa nasıl belirlenecek • Denekler teste aşina olacak mı • Çocuklar ve engelliler için nasıl test uygulanacak • Deneklere ödül verilecek mi 71
Test Öncesi-Sonrası Kullanılacaklar • • Teste gönüllü katılım Kayıt ve gizlilik formu Test tanıtım dokümanı Demografik bilgi toplama formu Deneyim anketi (Örn. Bilişsel Test) Memnuniyet anketi (Bir süre sonra)Hatırlatma testleri 72
Test Aşaması • Kontrol listesi belirlemek • Ortamın rahat olmasını sağlamak • Uzmanların görevlerini belirlemek • Kullanıcıya müdahale edilip edilmeyeceğinin belirlenmesi • Test bitince neler olacağının belirlenmesi 73
Veri Analizi • Toplanan veriler değerlendirmeye alınır. • Nicel performans verilerinin analizinin nasıl yapılacağı belirlenir • Görev tanımlama ve görevlerde harcanan sürelerin belirlenmesi • Önceden belirlenen standartlar ile karşılaştırmaların yapılması 74
Veri Analizi(2) • Yardım edilip edilmeyen görevlerin sayılması ve bunların birbirine oranları • Deneklerin hata sayıları ve hata kaynağı tespiti • Göz hareketleri verilerinin belirlenmesi • Kullanıcının verdiği sözlü ve sözsüz tepkiler • Kullanıcının memnuniyet seviyesi • Sesli düşünme sonucu geri bildirimler • Öğrenenlerin vermiş olduğu tepkiler 75
Bulguların Raporlanması Yönetici özetinin açıklanması Çalışmanın amacı ve yöntemin açıklanması Verilerden elde edilen bulgular Kısa ve uzun dönemde yapılabileceklerin önermelerinin yapılması • Tasarımcılara yönelik önermelerin sunum haline aktarılması • • 76
Kullanılabilirlik Testi Uzmanı • • İyi gözlemci Sabırlı İyi organizatör ve koordinatör Uzun süreli konsantrasyon İyi not alma Analiz yetenekleri Bilgi sahibi Bakımlı ve rahat dış görünüşlü 77
Test Hazırlama Süreci • Deneklerin bulunması – Deneyimli/deneyimsiz – Farklı sektörler/alanlar – Demografik özellikler: Cinsiyet, yaş, eğitim, sosyoekonomik durum – Persona Hazırlanması 78
Persona Analizi • Potansiyel kullanıcı profilinin belirlenmesi aşamasıdır. • Kişinin yaş, eğitim, cinsiyet gibi özellikleri detaylı bir şekilde verilir. • Hedef kitle tespiti net olarak yapılır. • Personalar gerçekçi düşünmeyi artırmak için takma isim ve fotoğraf kullanılmaktadır. 79
80
Protokol Örneği • Giriş : Teste Başlamadan Önce – Tanışma ve teşekkür aşaması – Ürün tarifi – Oturumun amacı – Ürün testi üzerine vurgu – Sürenin belirtilmesi – Onay almak 81
Protokol Örneği(2) • Talimatlar – Not alacağınızı belirtin. – Yardımcı olabilmek adına yapabileceklerini söyleyin. – Bireysel çalışma fikrini aşılayın. – Esneklikler tanıyın. – Kafalarda soru işareti bırakmayın. • Uygulama – Kullanıcı hazır olduğunda teste başlayın. Notlar almayı unutmayın. 82
Bilişsel teori yada model temelli yaklaşım • Fitts kanunu Hedef nesnenin boyutuna ve uzaklığına bağlı olan bir şeye işaret etmek için geçen süreyi hesaplayan bir modeldir. Fi_s Kanunu ve • Bilgi işleme modeli 83
Bilgiyi İşleme (Öğrenme) Süreci DAVRANIŞ Duyusa l Kayıt 1. 2. İkonik Ekonik Kısa Süreli §Dikkat Bellek §Algı (Seçici) Uzun Süreli 7 Bellek §Anlamlı Kodlama Hatırlam a 1. Anısal 2. Anlamsal 3. İşlemsel 84
GOMS • Açılımı ; Goals, Operators, Methods, and Selection rules • Arayüzü kullanırken kullanıcını hedefleri, işlemcileri, metodları ve seçim kurallarını bilişsel bulgular çerçevesinde analiz eder. • Cog. Tool yazılımı 85
Model Temelli yaklaşım • Avantajları • Dezavantajları 86
Göz izleme tekniği • Göz izleme, kullanıcının! nereye, ne kadar süre ve kaç kere baktğına, anlık ve geçmiş dikkatnin nerede yoğunlaştığına, niyeyine, zihinsel durumuna ilişkin bilgi sağlamakta kullanılan bir yöntemdir. 87
Göz izleme tekniği adımları • • • Hedef kitle Belirleme Senaryo Test Analiz uygulama 88
Göz izleme tekniğinin çıktıları • • • Sıcaklık haritası Kullanıcı videosu Yol haritası Fare hareketleri Zaman verileri 89
Kaynakça • http: //www. metu. edu. tr/~skirazci/Courses/Learning. Slides/06071_ 08_SB. pdf • Mukaddes erdem- öğrenme öğretme kuramları sunumu • http: //www. userspots. com/ekitap/Kullanilabilirlik_Sozlugu. pdf • http: //www. userspots. com/ekitap/Goz_izleme_teknigi_Userspots. pdf • Kürşar Çağıltay- İnsan Bilgisayar Etkileşimi Kitabı 90
- Slides: 90