NLEYC REHBERLK ERK nleyici Rehberlik Nedir nleyici Rehberlik

ÖNLEYİCİ REHBERLİK

İÇERİK Önleyici Rehberlik Nedir? Önleyici Rehberlik Gelişim Aşamaları Nelerdir? Önleyici Rehberlik Çalışmaları Nelerdir? Önleyici Rehberliği Türkiye’deki Durumu Nedir?

Önleyici rehberlik Önleme ilk olarak sağlık alanında ortaya çıkmıştır. NEDEN SAĞLIK? ÇÜNKÜ eski dönemlerden beri toplumlarda felaketleri ve hastalıkları önleme amaçlı ritüeller olduğu ifade edilmektedir (Hage ve Romano, 2000). 1920’lerde ve 1930’larda çocukların problemli davranışları ve yetişkinlerin patolojik hastalıklarını önlemek amacıyla çalışmalar yapıldığı ifade edilmektedir (Hage ve Romano, 2000).

FAKAT İkinci Dünya Savaşından sonra önleyici çalışmalar yerini tedbir amaçlı çalışmalara bırakmıştır. Bu amaçla Bulaşıcı Hastalık Merkezi (CDC) kurulmuş, daha sonradan bu merkez hastalıkları önleme merkezi olarak değiştirilmiştir (Hage ve Romano, 2000). Ayrıca psikoterapi olaylar ile yükselişe geçmiştir (psikolojik kuramlarda etkili). Bu sebeple ruhsal ve duygusal hastalıkların önlemesi ağırlıklı çalışmalara literatür de yer verilmiştir. DSM APA tarafından geliştirilmiştir.

Yapılan çalışmalar ile yaklaşık 18 milyon gencin ailesinden ayrı olduğu tespit edilmiş, bunun yaklaşık 10 milyonun alkol kullandığı, 20 bin ile 65 bin arasında ise gencin intihar girişiminde bulunduğu ifade edilmiştir (Conyne, 1983). AYRICA 20 milyon okumamış yetişkin olduğu, 18 yaş altı çalışanların sayısının arttığı tespit edilmiştir. Bunun yanında eğitimde de sıkıntılar olduğu özellikle okul terkinin arttığının tespit edildiği söylenmiştir (Conyne, 1983). Ruhsal sağlık anlamında madde kullanımı, sigara tüketimi, fobiler, distimi vakalarının arttığı çalışmalarla ortaya konulmuştur (Conyne, 1983).

Özellikle araştırmalar sosyo ekonomik açıdan dezavantajlı gruplar ve risk içerisindeki gruplar açısından yapılmıştır (Albee ve Finn, 1993) 20. yüzyılın başında ruhsal sağlık koruma amacı ile Ulusal Ruh Sağlığı Enstitüsü (NIHM) kurulmuştur. (Hage ve Romano, 2000).

ÖNLEYİCİ ÇALIŞMALARA ÇEŞİTLİ TANIMLAMALAR YAPILMIŞTIR. Önleme çalışmaları kendi içerisinde temel, ikincil ve üçüncül olarak ayrılmıştır (Capan, 1964). Temel önleme, toplumdaki sağlık bozukluklarının olmasını ve tekrarlamasını önleme, ikincil, henüz olmuş olayların yayılmasını önleme üçüncül ise bu sorunların sonucunda oluşan bozuklukları engelleme amaçlı çalışmalardır (Owen, 2017). Daha sonradan ikincil ve üçüncül önleminin temel önleme değil çare bulucu ve iyileştirici olduğu ifade edilmiştir (Owen, 2017).

Gordon (1987) önlemeyi evrensel, seçilmiş ve sinyal veren olarak 3’e ayırmıştır. Ø Herkesin yararına olan evrensel (trafik de emniyet kemeri takılması) Ø Seçilmiş sadece bir gruba yönelik olan (yaşlılarda grip aşısı yapılması) Ø Sinyal veren ise gelecekte oluşacak olan hastalığa yönelik önleme çalışmalarıdır. (Kadınların göğüs kanserine yakalanmaması adına yapacakları) (Hage ve Romano, 2000).

Birey merkezli (ruh sağlığı çalışanları) Sistem merkezli (medya, toplumsal kuruluşlar)

BİREYSEL VE TOPLUMSAL ÇALIŞMALARIN YANINDA; Silverman (1985) kendine yardım grupları adı altında destek grupları oluşturmaktan bahsetmiştir. Destek gruplarının konularını madde bağımlılığı önleme hakkında aile eğitimi, yeni boşanmış aileler için tek ebeveynlik, kayıp ve yas sürecinde yapılacaklar gibi konuları içermektedir. Ayrıca deprem, kasırga gibi doğal afetler meydana geldiğinde oluşturulan kriz grupları vardır. Danish (1983) farklı bakış açısı getirerek problem çözme becerileri, yaşam becerileri eğitimi adı altında önleme çalışmaları yapmıştır fakat fark madde kullanan ergenlere yapılmış olmasıdır (Conyne, 1983).

ÖNLEYİCİ ÇALIŞMALARDA KURAM VE MODELLER Albee’nin Tekrarlama Formülasyonu İncidence= organic factor+stress+exploitation Coping skills+self-esteem+support groups Alt grubun etkilerini arttırarak üst grubu azaltmaya çalışmaktadır.

Changing Toxic Environment: Community Change Özellikle sosyo ekonomik açıdan düşük olan çocuklara yönelik programdır. Bu çocukların özellikle stres, sağlık problemleri ve ruhsal rahatsızlıkların oluşması yüksek olduğuna inanıldığından dolayı çevresel ve sosyal çevre etkenlerinin etkisini azaltmak için hayat yaşama stilini değiştirmek adına programlar uygulanmaktadır. Bunun kolay ve kısa sürede olmadığı ifade edilmekte bu sebeple toplumsal ve politik değişimler ile desteklemesi gerektiği ifade edilmektedir(sigara kullanımı) (Albee ve Finn, 1993)

COWEN GÖRÜŞLERİ Stres kaynakları azaltılarak insanların yaşamlarının zenginleştirmek ilk yoldur(sosyal reformlar, yaşam fırsatlarını hazırlama gibi) İnsanların stresle baş etmeleri için müdahaleler geliştirmek İki yol ile yapılır Kişiyi olumsuz etkileyen yaşam olaylarına, stresli durumlarına farklı yaklaşım uygulamak Sosyal çevre değişimi, erken çocuklukta bol uyarıcı sağlanması

Sosyal Öğrenme Kuramları Birçok önleme çevreseldir görüşüyle yola çıkarak çocukların küçük yaşlardan itibaren istenilmeyen davranışlarla karşılaşmaması için öncelikle yüksek riskli gruplarda çalışmak isteyen aileyi destekleme, sosyal becerileri öğretme, öz saygıyı arttırma ve özellikle sosyal destek gruplarının gelişmesi için desteklemeyi (özellikle medya aracılığı ile) baz alan bir düşüncedir. Özellikle aile değişiminin öneminden bahseder (Albee ve Finn, 1993).

Sorunlu Davranışlar Kuramı Ergenlerdeki problemli davranışları stres ve kaygı ile baş etme, ana babasından bağımsız olduğunu gösterme, bir akran grubuna girebilme isteği yattığından dolayı onlara daha çok kişisel ve sosyal beceriler öğretilmeli, stres ve kaygı ile başa edebilme kazandırılabilmeli ve arkadaş edinme, etkili davranma öğretilmek için desteklenmelidir (Owen, 2017).

Problem Davranış Teorisi ABD başta olmak üzere problem davranışları değerlendirme de ve bu davranışlara ilişkin risk ve koruyucu faktörleri belirlemek amacıyla kullanılmaktadır. Kişilik sistemi, algılanan sosyal çevre ve davranış sistemi diye üç sistem ifade edilir (Siyez, 2009).

1988 yılı Amerika ÖNLEME TEMASI Önleminin 14 yolu adı altında bir kitapçık yayınlanmıştır. Bu program 3 bölüme ayrılmış( bebeklik, çocukluk ve ergenlik, genç yetişkinlik ve yaşlılık) Her bir dönemin ihtiyaçları farklı olduğundan dolayı bu dönemlerde kişiye uygun eğitimin verilmesi amaçlanmıştır. Örneğin; projede bebeklik döneminde ruhsal ve fiziksel sağlığın sağlanması için şartlar, okul döneminde kendine güven çalışması, ergenlik döneminde de madde kullanımı hakkında çalışmalar yapılmıştır.

Amerikan İnsan Sağlığının Gelişmesi adına 2000 yılında sağlıklı yaşamak, prematüre ölümleri azaltmak ve hastalıkları önlemek adına program uygulanmış ve 2010 yılında insan yaşamının kalitesinin ve sağlığının arttığını görmüştür. (madde kullanımı, sağlıklı cinsel yaşam, obezite, şiddet, sigara kullanımı) (Hage ve Romano, 2000). Sonradan hırsızlık, gasp, cinayet gibi toplumsal olayların arttığı görülünce hizmet aile, çocuk ve genç üzerinde düşünülmeye başlanmıştır. 2000 yılında AIDS, kokain, intihar, araba kazaları artmaya devam edince gençler üzerinde bu durumların tedavi maliyetleri de hesaplanmıştır. Madde kullanımı($110 milyar), alkol bağımlılığı(167 milyar$) gibi (Hage ve Romano, 2000).

Önleyici çalışmaların yapılması için bazı ilkeler belirlenmiştir. Sistemik ve bütünleştirici bir model kullanılması Kişinin toplumsal ve bireysel kişiliğini ortaya koyması(yaşam becerilerinin gelişmesi, problem çözme becerisi gibi) Çocuk ve Gençlere Erken Müdahale(Program özellikle duygusal gelişimin yoğun olduğu gençler ile çocuklarda başlıyor. ) Özellikle çocuk ve gençlerde artan vakalar ile bu konu üzerine eğilim artmıştır. Fakat amaç çeşitli semptomların tedavisi değil yaşam becerilerini arttırmaktır Önleme de Kültürel, Etnik Konuların Çeşitliliği (Amerika ‘da yaşayan Afrika kökenli ailelere verilen AIDS eğitimi)

Çalışma Alanı, Hedef ve Becerilerin Eğitimi Toplumsal ve çok disiplinli yaklaşım(hukuk, sağlık, eğitim) Sosyal ve kültürel tarihini açıklama( madde kullanımı, ırkçılık, şiddet gibi) Riski azaltma ve önleme stratejileri (fiziksel ve ruhsal sağlığın korunması için kişilik ve yaşam koşullarının anlaşılması daha sonra strateji belirlenmesi örn: yoksulluk) Ayrıca burada eğitim, sağlık ve sosyal anlamda eşit olmayan koşullara sahip belirli sınıfların üzerinde düşünülmesi gerektiği ifade edilmektedir. Bu kesim ile okul aile ve toplumla işbirliğine dayalı çalışmalar yapılması gerekliliği vurgulanmaktadır. Sistemik Müdahale (sosyal çevrenin ele alınması örn: alkol kullanımı azaltıcı müdahaleden ziyade okul işbirliğini ve okul ortamında stresi azaltma gibi)

Politik ve Sosyal Çevre(ailenin durumu ve politik kurallar) APA- National Prevention Strategy Psikoeğitim Grupları Değerlendirme Etik Kurallar( sosyal eşitlik ve adalet) (Hage ve Ramano, 2000)

KISACA Önleme Meydana çıkmadan önce problemli davranışı durdurmak Risk durumundaki problemli davranışın başlamasını ertelemek Psikolojik iyi olma durumunu artırmak ve istenilen tutum ve davranışların güçlendirmek Toplumun duygusal, sosyal ve psikolojik durumlarını hükümet ve kuruluşların politikaları ile desteklemek Başarılı önleme programı kültüre uygun, teoriye dayalı, gelişimsel olarak ilerleyen ve çoklu yapıya sahip olmalıdır.

Neden önleyici? Prochaska ve Diclemente (1992) değişimin zor ve uzun bir süreç gerektirdiğinden dolayı değişim için davranışların değiştirilmesi yerine davranışların gelişiminin engellemenin daha akılcı olduğunu ifade etmektedir (Albee ve Finn, 1993). Amerika’da halk arasında şöyle bir ifade vardır: «Bir kısım önlem, tedaviye verilen en büyük darbedir. »

Psikolojik ve toplumsal anlamda ifade edilen rahatsızlıkların ortaya çıkmaması adına özellikle gençler ve çocuklar üzerinde yapılan eğitimlerin yeterli olmadığı düşünülmüştür. Çünkü sosyal problemler karmaşık bir durum olarak karşımıza çıkmaktadır. Yani bir ortaokul öğrencisinin okula gitmek istememesi ya da madde bağımlılığına başlama sebepleri değişebilmektedir (APA, 2013).

BİZ NE YAPACAĞIZ? Eğitimde önleyici çalışmalar Amerika da ilk olarak erken tanılama ve tedavi amaçları üzerinde şekillenmiştir. Bu sebepten dolayı küçük bir alana bu çalışmalar uygulanmaktadır. Okul danışmanın rolü daha az ve işlevi bu anlamda azalmaktadır (Baker, 2011). 20 yüzyılın ortasında okul danışmanlarının önemi hakkında yazılar ortaya çıkmıştır. Ayrıca gelişimsel yaklaşımın benimsenmesi ile birlikte önleme programları vurgulanmaya başlamıştır.

1970’lerin başında psikolojik ve kariyer eğitimleri oluşturulmuştur. Bu eğitimlerde öğrencinin hem kişisel gelişimine hem de eğitiminin gelişimi açısından vurgu yapılmıştır. Daha sonra Norman Gysbers yaşam boyu kariyer gelişimi kavramını ortaya çıkardıktan sonra temel önleme programlarının geniş bir rehberlik ve danışmanlık programları olduğu ifade edilmeye başlanmıştır (Baker, 2011).

Birçok sebepten dolayı temel önleme, rehberlik ve danışmanlık için önemlidir. Birçok öğrenciye danışmanlık hizmeti vermek danışmanlık servisinin etkililiğini artırmaktadır. Amaç öğrencilerin akademik, kişisel problemlerini azaltmaktır. İlk olarak 2003 yılında yayınlanan ASCA programında bu önleme çalışmalarının yansımaları görülmüştür.

ASCA’NIN AMAÇLARI Okulun akademik vizyonuyla birleştirilmiş okul danışmanlığı kurmak Bütün öğrenciler için okul danışmanlarına eşit ulaşım imkanı sağlamak Gelişimsel okul danışmanlığının önleyici çalışmaların ana bileşeni olduğunu belirtmek Kapsamlı okul danışmanı programıyla tüm öğrencilerin bilgi ve becerilerini tanımlamak ve bu programın sistematik hale getirmek (Baker, 2011).

ASCA ÖNLEME ASCA, okul danışmanın rolünü tanımlar ve öğrencilerin akademik, kariyer ve kişisel sosyal gelişiminin beraber olmasının öneminden bahseder. Okul danışmanı okulun denge elamanıdır ve sistem okul yapısı ile birlikte çalışmalıdır. Temel önleme çalışmalarının da aslında şuan sınırlı olduğu vurgulanmaktadır. Çalışmalar risk grubunun ihtiyaçlarını karşılamaktan ziyade çevresel şartlarla başa çıkmaya çalışmaktadır( yoksulluk, sorunlu aile yaşantıları, suça uygunluk) (Baker, 2011).

ETKİLİ ÖNLEME PROGRAMLARI Önleme programlarını etkisizleştiren 2 boyuttan bahsedilmektedir: 1) Özellikle önleme amaçlı sistemik bir programa ihtiyaç vardır. 2) Etkili bir program hazırlanmalı ve tanımlanmalıdır. Etkili program için öğrencilerin disiplin problemlerini azaltmak, problem çözme becerilerini artırmak, akademik başarılarını artırmak, akran yardımcılığından yararlanmak

Baker(1984) yılında yaptığı çalışmasında 41 çalışmayı incelemiştir. Önleyici çalışmaları sınıflandırılmıştır. Kariyer olgunluğu Sorunla başa çıkma becerileri İletişim becerileri Eğitim programları Madde kullanımı önleme programları Özellikle eğitim programları ve kariyer programlarının etkili sonuç verdiğini ifade etmiştir.

Glagging ve Kaplan(2014) çalışmasında danışmanlığın gelecek amaçlarını belirtmişlerdir. En başta okul danışmanlığının mesleki kimliğini güçlendirmeyi, onu profesyonel bir hizmet olarak sunmayı ve toplumun meslek algısını oluşturmayı amaç edinmesinin yanında kişinin yaşam boyu gelişimini, kariyer gelişimini sağlıklı bir şekilde gerçekleştirmeyi amaçlamıştır. Bu durum önleyici hizmetlerin gelecekte öneminin arttığını bize göstermektedir.

ETKİLİ ÖNLEYİCİ PROGRAM NASIL GELİŞTİRİLİR? Cowen(1984) önleyici programı geliştirmek için beş adımdan bahsetmiştir: Programı oluşturma sebebini tanımlama Programın nasıl gerçekleştirileceğini belirleme Amaca uygun olarak etkinlik geliştirme Programı yürütme Programı değerlendirme

Önleme çalışmaları yapılırken risk etmenleri ve koruyucu etmenlerin belirlenmesine önem verilmelidir. Risk etmenleri( çocuklar için boşanma, çocuk istismarı, aşırı yoksulluk, sık okuldan kaçması, akranları tarafından reddedilmesi; ergenler için maddenin kötüye kullanımı, rasgele cinsel ilişki, terk edilmiş yada evsiz olma) Koruyucu etmenler(çocuğun sosyal destek kaynaklarının olması, uygun disiplin alması, ana baba sıcaklığını hissetmesi ve stresle başa çıkma becerilerinin kazandırılması için belli bilişsel ve davranışsal becerilerin öğretilmesi)

Önleme çalışmalarında farklı kişi ve kurumlardan yararlanılması gerekir. Sorunların bireyselliği göz önüne alındığında grubun gereksinimlerinin değerlendirilmesi, farklılıkların göz önüne alınması gerekmektedir. Önleyici hizmetlerin erken yaşta başlaması olumlu bir etki yaratmaktadır. Programlar, bireyin kendisine veya çevresine uyumlu olmalıdır. Kişiler arası ilişkilere yönelik programlar, akran destek grupları, oyun etkinlikleri önleme çalışmalarının yararını arttırdığı düşünülmektedir(Baker, 2011; Owen, 2017).

SON ZAMANLARDA Her türlü sağlığın arttırılması Sosyal ve duygusal yeterliklerin kazandırılması İyilik hali, öznel iyi oluş Psikolojik sağlamlığın arttırılması olumlu duyguların arttırılması gibi pozitif psikoloji kavramlarına yönelik artış gözlemlenmektedir (Owen, 2017).

Türkiye’deki Durumu Ülkemizde ulusal ruh sağlığı eylem planında(2011 -2023) önleyici hizmetlerin öneminden bahsedilmiştir. Fakat hala eğitim alanında kılavuz niteliğinde önleyici program yoktur. Korkut, F(2003) önleyici rehberliğin tanıtılması, çalışmaların yapılması anlamında kaynaklar sunmaktadır. Siyez(2009) okul temelli önleme çalışmalarıyla ilgili uygulama örnekleri sunmaktadır. Yeşilay’ın madde bağımlılığını önleme amaçlı Türkiye bağımlılıkla mücadele eğitim programı(TBM) vardır. PDR derneğinin etik kurallar kitapçığında önleyici çalışmaların öneminde bahsedilmektedir.

TEŞEKKÜRLER…