nemli Sebze Virs Hastalklar nemli Virs Hastalklar Kabak

Önemli Sebze Virüs Hastalıkları

Önemli Virüs Hastalıkları • Kabak mozayik virüsü (Squash mosaic virus ; Sq. MV) • Hıyar mozayik virüsü (Cucumber mosaic virus; CMV) • Zucchini sarı mozayik virüsü (Zucchini yellow mosaic virus; ZYMV) • Karpuz mozayik virüsü (Watermelon mosaic virus; WMV)

Kabak mozayik virüsü (Squash mosaic virus ; Sq. MV ) • Comoviridae familyasına bağlı Comovirus cinsine dahil edilmiştir. 30 nm çapında 3 ayrı partikülden oluşur. • Doğadaki konukçuları Cucurbitaceae familyası ile sınırlıdır. • Ancak deneysel olarak • Amaranthaceae, • Chenopodiaceae, • Hydrophyllaceae, • Leguminosae ve • Umbelliferae familyalarındaki bazı bitkilerde de enfeksiyon oluşturur.

Belirtileri • Yapraklarda; damarlar üzerinde yeşil bantlaşmalar ve mozaik, Kabak mozayik virüsü yaprak simptomları

Kabak mozayik virüsü yaprak simptomları

• Meyvede; kabukta renk açılması, siğil şeklinde kabarcıklar ve mozaik. Kabak mozayik virüsü meyve simptomu

***Bu belirtiler diğer kabakgil virüslerinin belirtileri ile karıştırılabilir. Kesin tanı için ELISA veya diğer test yöntemleri ile test edilmelidir.

Taşınması • Virüsün doğadaki taşınması böcek vektörleri ile olur. Sq. MV Chrysomelidae familyasındaki bazı türler ile taşınır. Bunlar; Diabrotica spp. ve Acalymma spp cinslerine bağlı türlerdir. • Diabrotica undecimpunctata, • Acalymma trivittata ve • Epilachna chrysomelina en tanınmış vektörlerdir. E. chrysomelina Laboratuar şartlarında yapılan çalışmada aç bırakılan vektör virüsü 5 dakikada kazanabilir. Latent periyot 10 saattir. İnokulasyon periyodu ise 24 saatir. Vektör enfekteli bitkiler üzerinde 10 -15 gün kalırsa 20 güne kadar virüs taşıma özelliğini kaybetmez.

• Virüsün en önemli ikinci taşınma şekli tohum iledir. Tohumun embriyosunda bulunur. • Doğal koşullarda; Cucurbita moschata, C. pepo, C. maxima, C. mixta ve Cucumis melo’da tohumla nakil olur. • Tohumun bulaşıklık oranı; ırklara ve konukçu türüne göre değişiklik gösterir. Kavunda % 94 gibi çok yüksek oranlara çıkabilse de, genellikle ticari tohum paketlerindeki bulaşıklık % 1 -10 arasında değişir. Kabakta bulaşıklık % 1 -5 arasındadır. • Virüs oldukça stabil olduğundan budama ve hasat sırasında, veya yaprakların sürtünmesi ile mekanik olarak bulaşır.

Kontrolü • Erken dönemde (fide) bulaşma görülür görülmez enfekteli bitkilerin imhası. • Mekanik olarak bitki öz suyu ile kolay bulaştığı için (TMV gibi) budama ve hasat aletlerinin Tri-sodyum fosfat (%10’luk) solusyonu ile dezenfekte edilmesi, bitkiden bitkiye mekanik taşınmayı azaltır. • En önemli kontrol virüssüz tohum ekimidir. Çünkü ilk enfeksiyonları önleme bakımından bu durum oldukça önemlidir. Tohumun bulaşıklık oranı virüs ırklarına ve türe göre değişmektedir. Bazı ticari kavun tohumlarında bu oran % 1 -10, kabakta % 1 -5 arasındadır. Bu oranlar düşük gibi görülse de bu tohumlardan gelen bitkiler daha sonra diğerlerine bulaşmaya kaynak teşkil edecektir.

Hıyar mozayik virüsü (Cucumber mosaic virus; CMV) • Bromoviridae familyası Cucumovirus cinsinin İzometrik şekilli 29 nm çapında 3 adet bulunmaktadır. üyesidir. partikülü

§ Tek sarmal, pozitif duyarlı RNA genomuna sahiptir. § CMV genomu 3’ü genomik ve biri subgenomik olmak üzere 4 segmentli RNA’dan oluşur. RNA-1 ve RNA-2 ayrı kapside olurken, RNA-3 ve RNA-4 birlikte kapside olmaktadır. Bitkiyi enfekte edebilmesi için partiküllerin üçünün de bulunması gerekmektedir. CMV’nin genom organizasyonu

RNA-1; 1 a proteinini kodlar. Hem metiltransferaz, hem de helikaz aktivitesine sahiptir. RNA-2; 2 a ve 2 b proteinlerini kodlar. 2 b; virüsün bitki içerisindeki hareketi, virülensliği ve gen susturma mekanizmasını baskılamada etkili. -2 b ve CP subgenomik RNA’lar tarafından kodlanmaktadır. RNA-3; bisistronik (iki proteini kodlayabilen) yapıda olup 5’ ucuna yakın bölümü 3 a proteini kodlar ve hücreden hücreye taşınmada rol alır. 3’ ucuna yakın bölümü ise CP’ini kodlamaktadır. CP virüsün uzun mesafelere taşınmasında da rol oynar. RNA-4 ise; RNA-3’ün negatif sarmalından oluşmaktadır.

• Hıyar, CMV için sistemik konukçu olmasına rağmen, Tomato aspermy virus (TAV; Bromoviridae familyası, Cucumovirus cinsi) için sistemik konukçu değildir. TAV’ın 1 ırkı (1 -TAV) hıyar bitkisine CMV ile birlikte aktarılmış ve bitkide çoğalması sağlandıktan sonra yapılan testlerde TAV’ın bitkide CMV yardımıyla sistemik olarak taşınabildiği saptanmıştır. CMV RNA 3’ün, tek başına 1 -TAV’ın bitkide uzun mesafelere taşınmasında sorumlu olduğu tespit edilmiştir.

CMV’nin Subgrupları ve Irkları • Doğada CMV’nin birçok ırkı bulunmaktadır. • CMV izolatları serolojik ve genomik RNA’larındaki baz dizilimi benzerlik ya da farklılıklarına göre subgrup I (WT) ve subgrup II (S) olarak iki büyük alt gruba ayrılmaktadır. Yapılan araştırmalar sonucu; doğada CMV izolatlarının %70 -80’inin subgrup I, diğerlerinin subgrup II olduğu belirlenmiştir. • Subgrup I içerisindeki Asya orjinli CMV izolatlarının, diğer subgrup I ırklarının sekans dizilişlerinden % 7 -12 oranında farklı olduğu saptanmıştır. Bundan dolayı; Asya orjinli CMV ırklarının subgrup IB, diğer ırkların ise subgrup IA olarak ayrımları yapılmıştır. • Subgrup I ırklarının optimum sıcaklık isteği, Subgrup II ırklarına göre daha yüksek olup, subgrup I’e ait CMV ırkları tropik ve subtropik alanlarda; subgrup II’e ait CMV ırkları ise ılıman bölgelerde yaygın olarak bulunmaktadır.

CMV Satellit (Uydu) RNA § Bazı viral enfeksiyonlarda genomik RNA’lar dışında moleküler büyüklüğü 200 -1500 nt arasında değişen uydu (satellite-sat. RNA) RNA’lara rastlanmaktadır. Sat. RNA’lar kendi replikasyonları ve kılıf proteinlerini oluşturmak, hücreden hücreye hareket ya da bitkiler arasında taşınmalarında yardımcı (helper) virüse ihtiyaç duymaktadırlar. § Bitki virüslerinde sat. RNA’lar doğada üç tipte bulunmaktadır. Bunlar; § A) Daha küçük moleküler ağırlıkta (yaklaşık 200 -250 k. Da) messengerözellikte olmayan (yani protein kodlamayan) ipliksi satellit RNA molekülleri (Tombusvirus ve Carmovirus satellitleri), § B) Daha küçük moleküler ağırlıkta (yaklaşık 150 k. Da) ipliksi ya da sarmal yapıda olan Messenger-özellikte olmayan sat. RNA molekülleri (Nepovirus ve Sobemovirus satellitleri), § C) Yapısal olmayan ve fonksiyonları bilinmeyen proteinleri kodlayan büyük moleküler ağırlığa sahip (yaklaşık 500 k. Da) ipliksi, tek parçalı messenger-özellikteki (protein kodlayan) sat. RNA molekülleri (Nepovirus satellitleri)

• Cucumovirus’lerdeki sat. RNA ilk defa 1972 yılında Fransa’nın Alsace bölgesinde domateslerde belirlenmiştir. Domateslerde lethal nekrotik hastalığına neden olan virüsün CMV olduğu tespit edilmiştir. Ancak, daha önceleri CMV’nin domateslerde sadece potin bağı hastalığına neden olduğu bilinmekteydi ve yapılan araştırmalarla nekrotik belirtilere CMV’nin sat. RNA’sının neden olduğu saptanmıştır. Bu sat. RNA CARNA-5 olarak adlandırılmıştır. • CARNA-5 (RNA-5), CMV’nin genomik RNA-2 ve RNA-3’ün 3’ uç bölgesinden oluşmakta ve yaklaşık 300 nt içermektedir. CARNA-5’in muhtemelen replikasyonda rol aldığı bildirilmiştir. • Yapılan bir çalışmada CMV CARNA-5’in 2 adet düşük moleküler ağırlığa sahip polipeptidi kodladığı ve bu polipeptitlerin domatesteki lethal nekrotik hastalığı ile alakalı olduğu ve şiddetli nekrotik simptomlara neden olduğu belirlenmiştir. Ayrıca, CARNA-5 domateslerde nekroza neden olmadan yaprakların beyazlaşmasına da sebep olabilmektedir.

Güney İtalya’da CMV ve sat. RNA ile bulaşık domates tarlası

• Günümüzde 65’in üzerinde CMV izolatı ile ilişkili 100’ün üzerinde CMV sat. RNA’sı tespit edilmiştir. Bunların, replikasyonu tamamen CMV’ye bağımlıdır. Simptomların şiddetini arttırabilir ve ya azaltabilirler.

Konukçuları • CMV, ilk olarak 1916 yılında ABD’de kabakgillerde tespit edilmiş ve daha sonra Afrika, Avrupa ve Dünya’nın birçok yerinde varlığı belirlenmiştir. • CMV 100 familyaya bağlı yaklaşık 1200 bitki türünde hastalık oluşturmaktadır. Doğal konukçuları arasında Cucurbitacea, Fabaceae ve Solanaceae familyalarına bağlı hıyar, kavun, domates, biber, börülce, fasulye gibi önemli bitkiler yer almaktadır. Ayrıca, krizantem, glayöl, gül ve lale gibi süs bitkileri de konukçuları arasındadır.

Belirtileri • Bilinen bir çok hıyar varyetesi bu virüse duyarlıdır. • Yapraklarda mozayik, yaprak deformasyonu, özellikle domateste yaprak ayasında iplikleşme ya da potin bağı oluşumu da görülmektedir. Kavun yaprağındaki mozaik simptomu

Çok sayıda ırkı vardır. Bazı ırkları domateste yaprakta iplikleşmeye sebep olur.

Domates yaprağındaki iplikleşme simptomu

Yaprak ve meyvede oluşan mozaik simptomu

Meyvedeki belirtisi

CMV kabakgiller dışında diğer yazlık sebzelerden domates, biber, fasulye ve ıspanakta de önemli verim kayıplarına yol açar.

Cucumber mosaic virus‘un Dahlia yaprağındaki simptomu

• Samsun’da ıspanak üretim alanlarında CMV enfeksiyonu belirlenmiştir. • Boğumlar arasında kısalma olur. Bitki boyu bodurlaşır. Şiddetli çiçek dökümü, meyve kalitesi ve verimde azalma ortaya çıkar.

Taşınması • Taşınması non-persistent olarak afit türleri ile olmaktadır. 80 farklı afit türü taşınmasını sağlayabilir. Myzus persicae M. cicumflexus, , M. pseudosolani, A. gossypii, Macrosiphum euphorbiae, Pharadon humili bunlardan bir kaçıdır. • Ayrıca, farklı bitki türlerinde tohum ile taşınma özelliğine de sahiptir. Hıyarda bu durum önemsenmeyecek derecede düşüktür. Domateste; % 0. 2, tatlı kabağında; % 7, fasulyede; % 7, börülcede; % 4 -28. • Bazı yabancı otlarda virüsü; hem tohumlarında, hem de yeşil aksamında rezerve etmektedir. Stelleria media (Serçe dili) da % 21 -40, Cerastium sp. de (Boynuz otu) % 2, Echinocystis sp. ’de % 9 -95 oranlarında taşınmaktadır.

Kontrolü • CMV’ nin konukçu çevresinin çok geniş olması mücadelesini güçleştirmektedir. • Afitle yayılmanın önlenmesinde açık alanlarda insektisit kullanımı ekonomik olmamaktadır. Çünkü non-persistent taşınan virüslerde dışardan bulaşma devam ettiği müddetçe ve non-persistent taşınan virüslerde bulaşma için çok kısa bir süre yeterli olduğundan uygulanan kimyasal etki edene kadar virüs bulaştırılmaktadır. Ancak kapalı alanlarda (sera, plastik tünel) böcek girişine engel olmak için yapılacak uygulamalar önerilebilir. Fideler ve genç bitkilerin yetiştirildiği mekanlar sıkı dokunmuş file veya plastik örtüler ile korunması etkili olabilir. Sera içinde sarı yapışkan tuzaklar afit populasyonun düşürülmesine yardımcı olur. Ancak problemi tümden ortadan kaldırmaz. • Yetiştirme ortamlarının etrafındaki yabancı otlar temizlenmelidir.

• Sağlıklı tohumların kullanımı, • Dayanıklı çeşitler tercih edilmelidir. CMV-dayanıklı ya da tolerant ıspanak, biber ve bazı kabakgil çeşitleri mevcuttur. Domateste dayanıklı çeşit henüz elde edilmemiştir. • CMV’nin virulent olmayan ırkları, virülent ırklara karşı çapraz koruma (cross-protection) amacıyla bitkilere inokule edilebilir.

Zucchini sarı mozayik virüsü (Zucchini yellow mosaic virus; ZYMV) • Virüs Potyvirus cinsinin bir üyesidir. Uzun ipliksi ve 790 nm uzunluğunda partiküllere sahiptir. • Cucurbitaceae, Chenopodiaceae, Ranunculaceae, Amaranthaceae, Solanaceae, Compositae familyalarına giren bitkileri enfekte edebilir.

Belirtileri • ZYMV daha ziyade enfekteli bitkilerde mozayik, sararma, cüceleşme, meyve ve tohum şekil bozukluklarına sebep olur. Zucchini sarı mozayik virüsü meyve simptomu

Kabakgil bitkilerindeki simptomları

ZYMV ‘ün bal kabağı yaprağındaki belirtisi

Taşınması • Afitler ile non-persistent olarak taşınır. Vektör virüsü stileti ile aldıktan sonra 1 saat kadar taşınma etkinliğini korur. • En önemli vektörleri; • Aphis gossypii, • M. persicae, • Macrosiphum euphorbiae dır. • Almanya, İngiltere, Fransa, Ortadoğu ülkeleri ve Türkiye’de kabakgil alanlarında yaygın olarak bulunur. • Hıyar ve kavun tohumları ile taşınmaz, kabak tohumları ile çok az oranda taşındığına dair bilgi mevcuttur. Kabak mozayik virüsü (Sq. MV) gibi tohumla taşınma bu virüsün epidemiyolojisinde öneme sahip değildir.

Kontrolü • Dayanıklı kültivarların kullanımı. • Malçlama kullanılarak vektör böceklerin hareketliliği sınırlanabilir. • Hastalıklı bitkilerden tohum alınmamalı, virüsten ari tohum kullanılmalı • Bitkiler birbirleri ile temas etmeyecek şekilde dikilmeli. • Yabancı otlar ile mücadele edilmeli.

Karpuz mozayik virüsü (Watermelon mosaic virus; WMV) • Kabakgillerdeki en yaygın görülen virüslerden birisidir. • Bu da ZYMV gibi Potyvirus cinsinde yer alır. • Esnek ipliksi partükülleri vardır. Partikül uzunluğu 720 -750 nm’dir.

Belirtileri • WMV’nin oluşturduğu simptomlar genellikle Hıyar mozayik virüsü’nün oluşturduğu simptomlara benzer. • Enfekteli bitkilerin yapraklarında kloroz, beneklenme, yaprak büyüklüğünde önemli ölçüde küçülme ve şekil bozukluğu görülür. • Yaprak üzerinde görülen lekelenmeler genellikle koyu yeşil bantlar halinde orta damar boyunca uzanır. • Yaprakta büzüşme ve buruşmalar gözlenir. Kabak bitkisinde zaman yapraklarda iplikleşmeye sebep olur.

Karpuz mozaik virüsü’nün kabak ve karpuz meyvelerindeki belirtileri

Taşınması • Afitler ile non-persistent olarak taşınır. • En önemli vektörleri M. persicae ve A. gossypii’dir. • Tohumla taşınma özelliği yoktur. • Kontrolü; CMV ve ZYMV de olduğu gibidir.