Naukoznawstwo Filozofia nauki Sabina Cisek Instytut Informacji Naukowej

Naukoznawstwo Filozofia nauki Sabina Cisek Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa UJ 2011/2012 1

Naukoznawstwo – Filozofia nauki – treści merytoryczne przedmiotu 2011/2012 Sylabus • Czym zajmuje się filozofia nauki? • Co to jest nauka? Trzy sposoby rozumienia nauki: dziedzina życia społecznego, zbiór czynności uczonych, osiągnięta wiedza (wytwór) • Cechy poznania naukowego i wiedzy naukowej. Jak i po co odróżnić naukę od innych typów poznania, paranauki, pseudonauki? • Przegląd historyczno-problemowy filozoficznych koncepcji nauki: neopozytywizm, Popper, Kuhn, Feyerabend • Metoda naukowa. Dwa źródła (sposoby) prawomocnego poznania w nauce – obserwacja (empiria) i rozumowanie (wnioskowanie). Problemy z empirią. • Wiedza naukowa. Elementy – pojęcia, zdania (prawa, uogólnienia), kategoryzacje (klasyfikacje, typologie), modele, teorie. Funkcje poznawcze, zwłaszcza – wyjaśnianie. • Wartości w nauce – prawda. • Typologia nauk. 2

Czym zajmuje się filozofia nauki? 3

Filozofia nauki 1 • Jedna z wielu nauk o nauce, ma charakter metanaukowy • Bada naukę z filozoficznego punktu widzenia • Ale – Co to jest nauka? – Co to znaczy z filozoficznego punktu widzenia? • Gdy odpowiemy na pytanie „Czym jest nauka? ” może dowiemy się, co jest obiektem badań filozofii nauki. • Ale – odpowiedź na pytanie „Czym jest nauka? ” zależy także od akceptowanej koncepcji nauki – a ta z kolei – jest uwarunkowana zajmowanym stanowiskiem filozoficznym. 4

Filozofia nauki 2 • Dla filozofa nauki – najczęściej – – nauka = poznanie naukowe • Poznanie naukowe = – albo 1) proces, tj. czynności i sposoby poznawania, – albo 2) wytwór, tj. wiedza naukowa 5

Filozofia nauki 3 • Filozofia nauki bada granice, metody, status, uwarunkowania, założenia poznania naukowego, w tym: – czym wiedza naukowa różni się od innych typów wiedzy – jakie formy i sposoby uzasadniania są akceptowane w nauce – jakie są źródła poznania naukowego – kryteria wartościowego poznania naukowego – metodę nauki – problem dyskryminacji teorii i hipotez, czyli na jakiej podstawie jedne teorie przyjmujemy a inne odrzucamy – skąd pochodzi i jak funkcjonuje język nauki – … i inne. • Nie zajmuje się natomiast zagadnieniami etycznymi w nauce. • Zobacz też http: //portalwiedzy. onet. pl/93091, , filozofia_nauki, haslo. html oraz (Bronk 1992, s. 354 -355) 6

Co to jest nauka? Trzy sposoby rozumienia nauki: dziedzina życia społecznego, zbiór czynności uczonych, osiągnięta wiedza (wytwór) 7

Trzy główne sposoby rozumienia nauki 1) Nauka = dziedzina ludzkiej działalności, dziedzina kultury 2) Nauka = pewien typ działalności, zbiór czynności uczonych, praca badawcza (ujęcie czynnościowe) 3) Nauka = wytwór = osiągnięta wiedza naukowa (ujęcie wytworowe) – (Kamiński 1992, s. 11 -19), (Szaniawski 1994 a, s. 48) 8

1) Nauka = dziedzina ludzkiej działalności, dziedzina kultury 9

Nauka = dziedzina ludzkiej działalności, dziedzina kultury • Obejmuje – w kolejności alfabetycznej : – badania naukowe jako ciągi jednostkowych lub zbiorowych czynności (Nowak 1985, s. 21) – budynki, narzędzia, przedmioty, systemy, środki, technologie, – finansowanie, politykę, prawo, zarządzanie – hierarchie, struktury, – ludzi (naukowcy, obsługa nauki, studenci), – organizacje (biblioteki, uczelnie, stowarzyszenia), – zgromadzone zasoby informacji i wiedzy – …… 10

Nauka = dziedzina ludzkiej działalności, dziedzina kultury cd. • Nauka jako dziedzina kultury powstała i „narasta” wokół poznania – Chodzi tu nie o każde możliwe poznanie, ale o pewien jego rodzaj, zwany naukowym 11

Co to jest poznanie? • Poznanie – czynność = poznawanie – wytwór = wiedza • Poznanie = wprowadzenie w pole świadomości informacji o czymś (Kamiński 1992, s. 13) • „POZNANIE (…) – nazwa czynności, dzięki której podmiot dowiaduje się czegoś, uzyskuje informacje czy uchwyca w jakimś aspekcie poznawany przedmiot; na ogół są to te czynności, które prowadzą do uzasadnionego wydawania sądów. ” http: //encyklopedia. interia. pl/haslo? hid=138229 12

2) Nauka = pewien typ działalności, zbiór czynności uczonych, praca badawcza (ujęcie czynnościowe) 13

Nauka = pewien typ działalności, zbiór czynności uczonych, praca badawcza (ujęcie czynnościowe) • Nauka = obłożony swoistymi zastrzeżeniami (różnie zresztą formułowanymi w zależności od poglądów epistemologicznych) sposób poznawania świata, zwany naukowym oraz jego praktyczne realizacje • Uwaga – nauka NIE równa się wyłącznie metodzie, potrzebna jest jeszcze twórczość (Szaniawski 1994 b) 14

3) Nauka = wytwór = = osiągnięta wiedza naukowa (ujęcie wytworowe) 15

Nauka = wytwór = osiągnięta wiedza naukowa (ujęcie wytworowe) • Wiedza naukowa – w sensie subiektywnym – stan umysłu badacza – w sensie obiektywnym (tj. – tutaj – niezależnie od wiedzy poszczególnych uczonych) – obejmuje • pojęcia, terminy • hipotezy, mniemania (uzasadnione), sądy, stwierdzenia, tezy, twierdzenia, uogólnienia, zdania • koncepcje, modele, teorie • milczącą wiedzę (Blackburn 1997, s. 237), wiedzę towarzyszącą i zastaną = background knowledge (Grobler 2008, s. 73, 74), założenia, zasady (w tym – nieuświadomione, przyjmowane paradygmatycznie) 16

Co to jest wiedza? Rodzaje / typy wiedzy • Wiedza = „układ wiadomości, które jakoś uznajemy i potrafimy w pewien przynajmniej sposób uzasadnić” (Kamiński 1992, s. 24) • Wiedzieć coś, wiedzieć że, wiedzieć jak • Typy wiedzy: – ze względu na dopuszczalne źródła poznania – racjonalna i pozaracjonalna – ze względu na sposób uzyskiwania – systematyczna i niesystematyczna, dedukcyjna i indukcyjna – ze względu na przedmiot poznania – specjalistyczna i ogólna, teoretyczna i praktyczna • Typy wiedzy: potoczna (zdroworozsądkowa), techniczna, przednaukowa (protonauka), naukowa, mądrościowa – (Kamiński 1992, s. 24, 25), (Hajduk 2001, s. 180, 181) 17

Cechy poznania naukowego i wiedzy naukowej. Jak i po co odróżnić naukę od innych typów poznania, paranauki, pseudonauki? 18

Co to znaczy „być naukowym”? (w odniesieniu do nauki jako procesu i wytworu poznania, nauki jako wiedzy) • Są co najmniej dwa warianty tego pytania – „Wielkie pytanie” = filozoficzne i naukoznawcze – na czym w ogóle polega naukowość poznania/wiedzy? – „Małe pytanie” = praktyczne – jak rozpoznać/stwierdzić, że publikacja (artykuł, referat, książka) jest naukowa? 19

Co na ten temat sądzą filozofowie nauki? • Przykłady: – naukowe jest to, co jest sprawdzalne empirycznie, tzn. falsyfikowalne (Popper) – naukowe jest to, co wynika z doświadczenia (eksperyment, obserwacja, źródła), logicznego rozumowania i pewnych założeń natury ogólniejszej (folklor – „wszyscy”) – naukowe jest to, co za takowe bywa uważane przez społeczność uczonych w danym czasie (Kuhn) 20

Po co rozpoznawać naukowość badania, dyskusji, publikacji, referatu, wypowiedzi? • Dla celów – poznawczych – organizacyjnych, na przykład – oceny czasopism, instytucji, dorobku poszczególnych naukowców 21

Jak rozpoznać naukowość? (w odniesieniu do nauki jako procesu i wytworu poznania, nauki jako wiedzy) • Stosując kryteria – wewnętrzne, dotyczące metody i wiedzy naukowej, czyli – odpowiadając sobie na pytanie na czym polega metoda naukowa i czym cechuje się wiedza naukowa – zewnętrzne, organizacyjne, np. w odniesieniu do publikacji – recenzowanie, liczba cytowań, afiliacja autora, zamieszczenie w ważnych czasopismach uznanych za naukowe itp. 22

Jak rozpoznać naukowość – kryteria WEWNĘTRZNE – cechy WIEDZY naukowej • Wiedza naukowa jest – intersubiektywnie komunikowalna i sprawdzalna (Frankfort-Nachmias, 2001, s. 30, 31) – „obiektywna” (Szaniawski, 1994 c) – poszukująca (jakiegoś) porządku, uogólnień – samodoskonaląca się – systematyczna – twórcza (nowa wiedza) – uporządkowana – uzasadniona (empirycznie i racjonalnie) – wyspecjalizowana 23

Co to znaczy „intersubiektywnie sprawdzalna”? • „Jeżeli jeden naukowiec prowadzi badanie, to inny może je powtórzyć i porównać ze sobą dwa zbiory wyników” (Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 31) • Rozróżniamy – intersubiektywne komunikowanie – „wiedza naukowa powinna być zrozumiana przez każdego badacza posiadającego odpowiednie kwalifikacje” – intersubiektywną sprawdzalność – „wiedza naukowa poddaje się kontroli” (Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 31, przypis) • Powinno być jasno powiedziane – w jaki sposób doszliśmy do takich a nie innych stwierdzeń, wniosków, przy użyciu jakich metod, na podstawie jakich danych empirycznych, jakiego rozumowania i jakich założeń, jak rozumiemy terminy, których używamy , słowem – zostawiamy „ścieżkę sprawdzenia”, – jak inni mogą sprawdzić nasze koncepcje, tezy, wnioski – określona, wykonalna, potencjalnie – przez każdego chętnego, procedura 24

Co to znaczy „obiektywna”? • Trzy znaczenia terminu „obiektywność nauki”: „bezstronność – jako przeciwstawienie tendencyjności; intersubiektywna sprawdzalność – jako niezbędny warunek społecznej kontroli; neutralność aksjologiczna – jako zabezpieczenie przed dowolnością ocen. W żadnym z tych znaczeń obiektywność nie jest cechą w pełni osiągalną (…)” (Szaniawski 1994 c, s. 17) – O pojęciach neutralności i bezstronności – zob. również (Kołakowski 2000) • Obiektywny – może też znaczyć – niezależny od podmiotu poznającego 25

Jak rozpoznać naukowość – kryteria WEWNĘTRZNE – cechy METODY naukowej • Zobacz w niniejszej prezentacji rozdział „Metoda naukowa. Dwa źródła (sposoby) prawomocnego poznania w nauce – obserwacja (empiria) i rozumowanie (wnioskowanie). Problemy z empirią” 26

Jak rozpoznać naukowość – kryteria ZEWNĘTRZNE, organizacyjne, społeczne 1 • Najważniejszym zewnętrznym kryterium naukowości jest jakoś zorganizowana społeczna akceptacja, np. poprzez recenzowanie (peer review), cytowania, przyjęcie artykułu do druku w czasopiśmie naukowym albo referatu na konferencję – Zob. m. in. Journal Citation Reports, Lista czasopism punktowanych Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego RP oraz tu • Czy to jest nadal sprawnie działający system? – Kontrprzykład – afera Sokala, the Sokal Hoax http: //pl. wikipedia. org/wiki/Sprawa_Sokala, http: //www. physics. nyu. edu/faculty/sokal/ – Najnowszy kontrprzykład – zob. http: //nauka. newsweek. pl/diederikstapel--kanciarze-z-tytulami-naukowymi, 84437, 1, 1. html 27

Jak rozpoznać naukowość – kryteria zewnętrzne, organizacyjne, społeczne 2 • Są tu co najmniej dwa ważne pytania: – Na ile w ogóle stosowanie kryteriów zewnętrznych jest usprawiedliwione? – Jeżeli tak – jaka społeczność ma akceptować i w jakiej formie? 28

Metoda naukowa. Dwa źródła (sposoby) prawomocnego poznania w nauce – obserwacja (empiria) i rozumowanie (wnioskowanie). Problemy z empirią. 29

Metoda naukowa 30

Co to jest metoda – ogólnie • Metoda = sposób postępowania – – – określony przez pewne dyrektywy, reguły, wytyczne powtarzalny, systematyczny, stosowany celowo i świadomie, zawierający element normatywny, wartościujący (jak należy postępować) (Hajduk 2001, s. 104 -107) • Metoda = „określony, powtarzalny i wyuczalny sposób – schemat lub wzór – postępowania, świadomie skierowanego na realizację pewnego celu poprzez dobór środków odpowiednich do tego celu” (Nowak 1985, s. 19) 31

Co to jest metoda naukowa? • Metoda naukowa = „sam tok operacji przy stawianiu zagadnień, ich rozwiązywaniu oraz uzasadnianiu i systematyzowaniu odpowiedzi, bądź także zespół założeń przyjętych jako ramy lub wytyczne badania (…), bądź wreszcie ogół czynności i środków zastosowanych do sprawnego osiągnięcia rezultatów badania” (Kamiński 1992, s. 202) • Metody danej nauki = „ogólnie pojmowane schematy poszczególnych czynności badawczych – bądź faktycznie stosowane w jakiejś nauce, bądź w niej zalecane” (Nowak 1985, s. 21) 32

Hierarchia metod w nauce • Metoda nauki w ogóle • Metody charakterystyczne dla głównych dziedzin lub typów nauk • Metody specyficzne dla poszczególnych dyscyplin – (Kamiński 1992, s. 200 -214) (Grobler 2008, s. 209256) 33

Wybrane problemy związane z metodą naukową, metodami naukowymi • Czy istnieje jedna metoda, wspólna dla wszystkich nauk, wyróżniająca naukę jako taką? Czym ewentualnie taka metoda się charakteryzuje, na czym polega? • Czy w nauce są „lepsze” i „gorsze” metody? • Problem indukcji • Różne hierarchie metod w nauce? 34

Metoda naukowa, metoda nauki jako takiej • Zdaniem niektórych jest tylko jedna metoda naukowa, wspólna dla wszystkich dyscyplin, która obejmuje całość czynności badawczych (Hajduk 2001, s. 105 -106, 198 -201) • „Metoda naukowa jest to metoda stosowana w nauce; wraz ze zmianą koncepcji nauki zmienia się też i metoda” (Hajduk 2001, s. 106) • Metody naukowej nie da się zalgorytmizować, z różnych przyczyn, zwłaszcza dlatego, iż nieodzownym jej składnikiem jest twórczość (Szaniawski 1994 b), a także z powodu problemu indukcji. • Metoda naukowa ≠ technika uprawiania nauki 35

Szeroko rozumiana metoda naukowa obejmuje m. in. 1 • Akceptowane źródła poznania – przede wszystkim w sensie metodologicznym, tzn. – skąd pochodzi uzasadniona, akceptowana w nauce wiedza (Ajdukiewicz 1983, s. 44 -75). Obecnie są to: – doświadczenie, empiria – rozumowanie logiczne, wnioskowania – „niestety” także – czasem uświadomione i przemyślane, czasem nie – przesądy i założenia różnego rodzaju • Określone postawy – – akceptacja dwu filarów nauki współczesnej – powtarzalnych i wyuczalnych metod badawczych z jednej strony i twórczości – z drugiej, – dążenie do obiektywności (w tym – przywiązywanie wagi do intersubiektywnej sprawdzalności), – dążenie do ustawicznego poszerzania wiedzy, lepszego uzasadniania, (prawdy? ) etc. , – krytycyzm (myślenie krytyczne) 36

Szeroko rozumiana metoda naukowa obejmuje m. in. 2 • Określone reguły i wskazówki dotyczące postępowania badawczego oraz jego etapów, w tym m. in. postulaty metodologiczne, tj. wytyczne mające podstawowy charakter, niewynikające ani z doświadczenia, ani z praw logiki, charakterystyczne dla całej nauki, np. – postulat prostoty (Krajewski 1998, s. 86 -87) – postulat rzetelnego uzasadniania – postulat sprawdzalności, w tym – empirycznej sprawdzalności • CO TO ZNACZY EMPIRYCZNA SPRAWDZALNOŚĆ – zob. slajdy poświęcone metodzie nauk empirycznych, metodzie indukcyjnej, metodzie hipotetycznodedukcyjnej • Założenia dotyczące świata i możliwości jego poznania (założenia epistemologiczne) przyjmowane explicite i implicite, zapewne także – bezrefleksyjnie 37

Metoda nauki – współczesne postawy • Krytycyzm, myślenie krytyczne – – – „Stawiaj pytania, wyrażaj zdziwienie Określ problem Sprawdź dowody Bądź ostrożny wobec przeświadczeń i tendencyjności Unikaj argumentacji emocjonalnej: „Skoro tak czuję, musi to być prawda” – Unikaj uproszczeń – Rozważaj inne interpretacje – Zaakceptuj brak pewności” (Tavris, Wade 1999, s. 30 -35) • Dążenie do obiektywizmu, intersubiektywna sprawdzalność 38

Metoda nauki – niektóre współczesne założenia • W świecie występują jakieś powtarzalne wzorce, regularności, prawidłowości, struktury, typy etc. • Wszystkie naturalne zjawiska mają naturalne przyczyny, uwarunkowania • Świat jest przynajmniej w pewnym stopniu i zakresie poznawalny • Nic nie jest dowiedzione samo w sobie • Wiedza opiera się na doświadczeniu, empirii • Wiedza naukowa, chociaż niepewna, odwołalna i względna, przewyższa ignorancję (Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 20 -23) 39

Rozumowanie (wnioskowanie) 40

Co to jest rozumowanie? • „ROZUMOWANIE – w najszerszym znaczeniu oznacza pracę umysłową (przeciwieństwo pracy fizycznej); – w znaczeniu węższym to rozmaite czynności umysłowe z wyłączeniem obserwowania (doświadczenia); w filozofii i logice rozumowanie to przechodzenie od jednych sądów do innych – w tym sensie rozumowanie to dobieranie następstwa do racji lub racji do następstwa. – Przyjmuje się podział rozumowania na dedukcyjne i redukcyjne; rozumowanie dedukcyjne przebiega od racji do następstwa, redukcyjne przebiega od następstwa do racji. ” http: //encyklopedia. interia. pl/haslo? hid=100447 • „Każdy proces, w którym wnioski wyprowadza się z pewnego zbioru przesłanek, możemy nazwać procesem rozumowania. (…) rozumowania mogą być dobre lub złe; są dobre, gdy przesłanki wspierają czy nawet pociągają za sobą wniosek; są złe, gdy nie udzielają wnioskowi żadnego wsparcia. ” (Blackburn 1997, s. 352) – O rozumowaniach – zob. (Hajduk 2001, s. 71 -98), także (Bocheński 1992, s. 78 -80, 102 -106, 117 -124) i (Krajewski 1998, s. 74 -84) 41

Dedukcja. Wnioskowanie dedukcyjne. • Rozumowanie dedukcyjne występuje i jest akceptowane we wszystkich dyscyplinach naukowych (oczywiście w różnym zakresie). • „DEDUKCJA, rozumowanie dedukcyjne, wnioskowanie dedukcyjne – (łac. deductio = wywód) sposób wnioskowania logicznego polegający na wyprowadzaniu ze zdania lub zdań uznanych za prawdziwe ich następstwa, tj. zdania, które wynika z tamtych w sposób logiczny. (…) Stosowana dawniej definicja dedukcji jako przechodzenia od ogółu do szczegółu nie odpowiada właściwemu znaczeniu tego terminu. ” http: //encyklopedia. interia. pl/haslo? hid=133041 • Dedukcja = „wszelkie rozumowanie oparte na wynikaniu logicznym, czyli rozumowanie od racji logicznej do jej następstwa” (Krajewski 1998, s. 74) (Co to jest wynikanie – zob. np. Hajduk 2001, s. 78) • Jest rozumowaniem niezawodnym, tzn. gdy przesłanki są prawdziwe, to wniosek także jest z konieczności prawdziwy. 42

Dedukcja – podstawowa reguła wnioskowania zwana modus ponens Przykład zaczerpnięty z (Krajewski 1998, s. 75) Jeżeli A, to B przesłanka Zdanie jest prawdziwe Jeśli przed chwilą padał deszcz, to ulica jest mokra A przesłanka Poprzednik jest prawdziwy przed chwilą padał deszcz wniosek Zatem następnik też jest prawdziwy a więc – ulica jest mokra więc B 43

Redukcja. Wnioskowanie redukcyjne. Redukcja jest rozumowaniem zawodnym, tzn. prawdziwość przesłanek nie gwarantuje prawdziwości wniosku. Jeżeli A, to B przesłanka Zdanie jest prawdziwe Jeśli przed chwilą padał deszcz, to ulica jest mokra. B przesłanka Następnik jest prawdziwy ulica jest mokra wniosek a więc – prawdopodobnie – przed chwilą padał Zatem poprzednik deszcz (dlatego BYĆ MOŻE jest „prawdopodobnie”, bo prawdziwy mogła wystąpić inna przyczyna mokrej ulicy) więc A 44

Redukcja a indukcja • Schemat redukcji: – Jeżeli A, to B (zdanie warunkowe) – B (następnik) – a więc A (poprzednik) • „Jeżeli poprzednik jest uogólnieniem następnika, wtedy tego typu redukcję nazywa się „indukcją”; jeżeli natomiast to nie ma miejsca, wtedy mówimy o redukcji nie-indukcyjnej. ” (Bocheński 1992, s. 103) 45

Indukcja. Rozumowanie indukcyjne. • Indukcja, z wyjątkiem indukcji enumeracyjnej zupełnej, jest rozumowaniem zawodnym (Hajduk 2001, s. 80 -82) (Krajewski 1998, s. 76 -84) • Indukcja enumeracyjna – zupełna – niezupełna • Indukcja eliminacyjna – Francis Bacon, John Stuart Mill – Kanony Milla • Kanon jedynej zgodności • Kanon jedynej różnicy • Kanon zmian towarzyszących 46

Obserwacja (empiria) Metoda nauk empirycznych 47

Metoda nauk empirycznych – podstawa • Nauki empiryczne odwołują się do doświadczenia, empirii (zob. m. in. Bocheński 1992, s. 106 -111). Jednakże – co to właściwie znaczy? – – Że muszą mieć interpretację empiryczną (Grobler 2008, s. 142) Że opierają się na zdaniach obserwacyjnych, zdaniach o faktach, zdaniach o fenomenach. • – „Zdanie obserwacyjne zawiera zwykle następujące dane: współrzędne czasowe, współrzędne przestrzenne, okoliczności, opis fenomenu” (Bocheński, 1992, s. 106 -107) Że, w uproszczeniu: „To, co stoi w sprzeczności ze zdaniami obserwacyjnymi, musi zostać odrzucone, to, co służy wyjaśnieniu tych zdań, musi być przyjęte” (Bocheński 1992, s. 109) 48

Metoda nauk empirycznych – podstawa cd. • Ale – uwaga – tu pojawiają się istotne problemy – – – Nie istnieje „czysta” obserwacja – zob. teza o uteoretyzowaniu obserwacji Jeżeli jakieś zdanie obserwacyjne jest niezgodne z hipotezą, prawem, teorią naukową (tzn. jest inaczej niż hipoteza lub teoria przewiduje), to niekoniecznie dana hipoteza (prawo, teoria) musi zostać odrzucona. Zob. problemy z falsyfikacją, teza Duhema. Quine’a. Generalizacje, hipotezy, prawa, tezy nauki nie powstają w wyniku „prostego” uogólnienia zdań obserwacyjnych, ponieważ pojawia się w nich nowa treść – „element teoretyczny”, tj. nowe pojęcia, przyczyny, związki, które wymyślamy, tworzymy, by wyjaśnić, to co zaobserwowaliśmy. 49

Metoda nauk empirycznych – dwa warianty • „Klasyczna” metoda indukcyjna, podejście indukcjonistyczne (starsze, kojarzone z pozytywizmem i neopozytywizmem) • Metoda hipotetyczno-dedukcyjna, podejście hipotetyczno-dedukcyjne (Popper), (Hajduk 2001, s. 142 -144) – Metoda indukcyjna jako metoda nauki NIE jest tym samym co rozumowanie indukcyjne, chociaż oczywiście w dużej mierze się na nim opiera. 50

Metoda indukcyjna • Metoda indukcyjna opiera się na intuicji, iż im więcej różnorodnych przypadków potwierdza daną hipotezę, tym bardziej jest ona prawdopodobna i możemy jej ufać, do tego stopnia, że staje się prawem nauki. – Ale – nie udało się jak dotąd ustalić – jak rozumieć i obliczać to prawdopodobieństwo (zob. Grobler 2008, s. 33 -61) • W innym sformułowaniu – im więcej mamy potwierdzonych jednostkowych zdań o faktach, zdań obserwacyjnych, tym bardziej ich uogólnienie, zdanie teoretyczne, tj. hipoteza jest wiarygodne. 51

Metoda indukcyjna cd. • Dzisiaj już chyba nikt nie uważa praw, stwierdzeń, uogólnień uzasadnionych na drodze indukcji (niezupełnej i eliminacyjnej) za pewne, lecz jedynie za w jakimś stopniu potwierdzone. – Z pojęciem potwierdzania też jest problem (zob. Grobler 2008, s. 55 -61) • „W praktyce metodą indukcji można posługiwać się jedynie w sposób bardziej swobodny, porównując poszczególne przypadki pod względami uznanymi za istotne w danym kontekście badawczym. Do odróżnienia czynników istotnych od nieistotnych trzeba mieć uprzednio zaakceptowane hipotezy” (Grobler 2008, s. 33) • „Świadectwo empiryczne w jakiś sposób przyczynia się do dyskryminacji hipotez, … przemawia na korzyść jednych i niekorzyść drugich” (Grobler 2008, s. 33) 52

… im więcej różnorodnych przypadków • „Prawdopodobieństwo wniosku uzyskanego w drodze indukcji niezupełnej, głoszącego, że przedmiot klasy a (którą w pewien sposób obierzemy) ma cechę b, będzie tym większe, po pierwsze, im więcej przedmiotów danej klasy przebadamy i stwierdzimy, że wszystkie one mają tę samą cechę, po drugie, im bardziej różnorodne będą te przedmioty, po trzecie, im bardziej będą się różniły warunki, w których dokonujemy obserwacji” (Krajewski 1998, s. 79) 53

Metoda indukcyjna – problemy • „Rozumowanie indukcyjne polega zasadniczo na projekcji, czyli rzutowaniu, wyników obserwacji na przypadki dotąd niezaobserwowane” (Grobler 2008, s. 58) • „Nawet najbogatsze, lecz z natury rzeczy skończone świadectwo empiryczne nie może wystarczyć do wyczerpującego uzasadnienia żadnej hipotezy uniwersalnej” (Grobler 2008, s. 33) – Na marginesie – nie zawsze interesują nas hipotezy ściśle uniwersalne, zwłaszcza w naukach humanistycznych i społecznych • Teza o niedookreśleniu teorii przez dane empiryczne – zebrany materiał empiryczny może być podstawą nieskończenie wielu hipotez (Grobler 2008, s. 27, 58 -59) 54

Metoda indukcyjna – problemy cd. • Teza o uteoretyzowaniu obserwacji – „nie sposób niczego zaobserwować bez wcześniejszych oczekiwań ukształtowanych przez posiadane przez nas teorie”, „treść obserwacji zależy od licznych, mniej lub bardziej wyrafinowanych, założeń”, „teorie uznawane przez obserwatora determinują jego reakcje na otoczenie” (Grobler 2008, s. 70 -71, 90) – Nie tylko obserwacja jako taka jest uteoretyzowana, lecz także identyfikacja sytuacji obserwacyjnej jest uteoretyzowana – decyzja co obserwować – również w sensie dosłownym – także wynika z akceptowanych teorii i założeń (Grobler 2008, s. 91) 55

Metoda hipotetyczno-dedukcyjna, metoda falsyfikacji, metoda krytyki hipotez • Karl Raimund Popper – najważniejsza metoda nauki lub nauk empirycznych = stosowanie zasady krytycyzmu = metoda hipotetycznodedukcyjna (Grobler 2008, s. 63 -64) • „Polega na wysuwaniu hipotez, wyprowadzaniu z nich wniosków dedukcyjnych na temat wyników projektowanych eksperymentów, a następnie konfrontowaniu ich z faktycznymi wynikami eksperymentalnymi’ (Grobler 2008, s. 63 -64) • Falsyfikacjonizm – w naukach empirycznych nie można dowieść prawdziwości żadnej hipotezy, nie można hipotezy ostatecznie i całkowicie potwierdzić, czasami natomiast da się wykazać, że jakaś hipoteza jest fałszywa • Wszystkie tezy nauki przyjęte są „na próbę” i mogą zostać odwołane 56

Metoda hipotetyczno-dedukcyjna – jak to się robi? • • Identyfikacja faktów wymagających wyjaśnienia (problem – co to jest fakt – na razie pomijamy) Sformułowanie śmiałej hipotezy albo wielu śmiałych hipotez (śmiałe = wysoce informacyjne, tj. „dużo mówiące” o świecie, o szerokiej dziedzinie odniesienia, mocno narażone na obalenie) Wyprowadzenie – drogą dedukcji – z tychże hipotez konsekwencji empirycznych, tj. jednostkowych zdań o faktach, zdań obserwacyjnych Poddanie tychże zdań obserwacyjnych rzetelnym testom empirycznym, poprzez eksperymenty i obserwacje (zwłaszcza w naukach społecznych, gdzie nie zawsze da się przeprowadzić eksperyment) – Testowanie jest rzetelne, gdy odbywa się w zróżnicowanych sytuacjach, na różne sposoby, poza tym – terminy występujące w hipotezie i zdaniach obserwacyjnych nie powinny być wieloznaczne – Przed rozpoczęciem testowania empirycznego należy dokonać operacjonalizacji terminów teoretycznych występujących w hipotezie, tj. „przetłumaczyć” je na terminy obserwacyjne • Te hipotezy, które nie zostaną sfalsyfikowane mogą „na razie” zostać uznane, ale trzeba pamiętać, że to „nie na zawsze”. – (Grobler 2008), (Krajewski 1998, s. 92 -101) 57

Metoda hipotetyczno-dedukcyjna – problemy • Problem z falsyfikacją – „na tej podstawie, że wynik eksperymentu jest niezgodny z przewidywaniem, nie można wnioskować, że badana hipoteza jest fałszywa” (Grobler 2008, s. 70) • Dlaczego? Bo fałszywe mogą być: – zdanie obserwacyjne opisujące warunki początkowe eksperymentu – zdanie obserwacyjne opisujące wyniki eksperymentu – założenia, w tym – • explicite i implicite akceptowane prawa, teorie (uteoretyzowanie obserwacji) • oczekiwania i przesądy • wiedza towarzysząca i zastana = background knowledge, folklor dyscypliny • Teza Duhema-Quine’a, holizm (Grobler 2008, s. 76 -77) – „świadectwo empiryczne odnosi się nie do pojedynczych zdań, lecz do nauki w całości” 58

Przegląd historycznoproblemowy filozoficznych koncepcji nauki: neopozytywizm, Popper, Kuhn, Feyerabend 59

Warto zajrzeć • Neopozytywizm http: //sady. umcs. lublin. pl/sady. racjnauk 2 emplog. htm • Popper http: //sady. umcs. lublin. pl/sady. racjnauk 3 popper. htm • Kuhn http: //sady. umcs. lublin. pl/sady. racjnauk 4 kuhn. htm • Feyerabend http: //sady. umcs. lublin. pl/sady. racjnauk 6 feyerabend. htm 60

Wiedza naukowa. Elementy – pojęcia, zdania (prawa, uogólnienia), kategoryzacje (klasyfikacje, typologie), modele, teorie. Funkcje poznawcze, zwłaszcza – wyjaśnianie 61

Wiedza naukowa • „SKŁADNIKI” • DO CZEGO SIĘ WIEDZY NAUKOWEJ ODNOSZĄ? • Pojęcia, terminy • Sądy, zdania – jednostkowe, obserwacyjne, o faktach – egzystencjalne – uogólniające – hipotezy, prawa, generalizacje • Byty, rzeczy – fakty, fenomeny, zdarzenia, zjawiska – zbiory procesów, rzeczy, układów materialnych etc. – prawidłowości, relacje, warunki, związki 62

Wiedza naukowa cd. • „SKŁADNIKI” WIEDZY NAUKOWEJ • DO CZEGO SIĘ ODNOSZĄ? • Kategoryzacje, klasyfikacje, systematyki, taksonomie, typologie etc. • „Porządkowanie” rzeczywistości • Modele, teorie • Wiedza towarzysząca, zastana (w tym także – nieuświadomiona, przyjmowana paradygmatycznie) • Usystematyzowana wiedza o fragmencie rzeczywistości, dziedzinie, obejmująca „całość” • Przesądy, założenia, zasady 63

Pojęcia i terminy Definiowanie 64

Pojęcie i termin • Pojęcie ≠ termin – Termin = nazwa, słowo, wyrażenie językowe – Pojęcie = content, treść, znaczenie nazwy, wyrażenia • Treść pojęcia = intensja • Desygnaty pojęcia = przedmioty, do których pojęcie się odnosi • Zakres pojęcia = ekstensja = zbiór desygnatów danego pojęcia 65

Po co definiować pojęcia, terminy? • Bo nieostrość i wieloznaczność pojęć często przeszkadza, m. in. – nie sprzyja intersubiektywnej komunikowalności i sprawdzalności, – prowadzi do dziwacznych wniosków, – prowokuje jałowe spory (Grobler 2008, s. 146 -147) • Przykład kłopotu wynikającego z braku refleksji nad definicją – błąd ekwiwokacji = „użycie w przesłankach rozumowania tego samego terminu w różnych znaczeniach” (Grobler 2008, s. 146) • Czasem nieostrość i wieloznaczność pojęć może być przydatna – funkcja heurystyczna, wypowiedzi metaforyczne (Kamiński 1992, s. 12, przypis) 66

Rodzaje definicji • Definicja sprawozdawcza ma na celu „zdać sprawę ze znaczenia, w jakim faktycznie danego słowa się używa”. • Definicja projektująca wprowadza nowy termin i ustala jego znaczenie. • Definicja regulująca modyfikuje „potoczne znaczenie (lub jedno z kilku potocznych znaczeń) danego słowa, po to by jego znaczenie uściślić i dostosować do celów danej dyscypliny” (Grobler 2008, s. 147). 67

Rodzaje definicji cd. • Definicja werbalna – za pomocą słów – Składa się z definiendum (człon definiowany), definiens (człon definiujący) i spójnika definicyjnego. • Definicja ostensywna – przez wskazanie (Hajduk 2001, s. 57 -60) • Definicja przez rodziny znaczeniowe (tzw. podobieństwo rodzinne Wittgensteina) 68

Teoria 69

Co to jest teoria? • Teorie występują we wszystkich dyscyplinach naukowych • Teoria = usystematyzowana wiedza, obejmująca definicje, sądy egzystencjalne (o istnieniu gatunków, typów etc. ), prawa • Teoria – system sądów (zdań), bardziej lub mniej sformalizowany – teoria to coś więcej niż zbiór zdań – (Krajewski 1998, s. 38 -41) • „Suma praw naukowych, hipotez ogólnych, prawidłowości i wszystkich innych twierdzeń o jednolitej dziedzinie, obszarze rzeczywistości tworzy teorię naukową danej dziedziny. ” (Pilch, Bauman 2001, s. 27) 70

Teoria musi być • intersubiektywnie komunikowalna i sprawdzalna • niesfalsyfikowana (jak dotąd) (? ) • niesprzeczna wewnętrznie (koherentna) • uporządkowana • A w naukach empirycznych, w tym – społecznych – musi dodatkowo – mieć treść empiryczną, odnosić się do rzeczywistości 71

Teorie w naukach społecznych • Teorie średniego zasięgu • 4 poziomy teorii – Systemy klasyfikacyjne ad hoc – Taksonomie – Struktury pojęciowe – Systemy teoretyczne • (Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 51 -59) 72

Wybrane funkcje wiedzy naukowej 73

Wybrane funkcje nauki* • „Nauka nie polega na gromadzeniu informacji, choćby ciekawych i pożytecznych, ale na rozwiązywaniu zagadnień” (Kamiński 1992, s. 203) • „Podstawową funkcją nauki jest nie tyle ustalanie praw lub formułowanie (rozumiejących lub nie) opisów, ile wyjaśnianie. Prawa i uteoretyzowane opisy można traktować jako instrumenty wyjaśniania w nauce, a wtórnie, w zastosowaniach nauki, jako instrumenty instrukcji postępowania” (Grobler 2008, s. 251) __________________ * Nauki – jako poznania naukowego, wiedzy naukowej. Nauka jako dziedzina kultury ma zapewne jeszcze inne funkcje (zadania). 74

Funkcje poznawcze nauki (wiedzy naukowej) • Eksploracja („rozpoznanie terenu”, identyfikacja zagadnień do zbadania etc. ) • Opis („Jak jest? ”) • Wyjaśnianie • Przewidywanie • Interpretacja, rozumienie, zrozumienie – (Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 23 -28), (Grobler 2008), (Hajduk 2001, s. 84 -87, 148 -152), (Krajewski 1998, s. 44 -57), (Pilch, Bauman s. 22 -23) 75

Wyjaśnianie • Co można wyjaśnić? – Fakty, zdarzenia jednostkowe – Generalizacje, prawa, prawidłowości • Co można wyjaśnić? – Coś niezwykłego, nieoczekiwanego – Coś – wydawałoby się – oczywistego, dobrze znanego • Są różne rodzaje wyjaśniania • Terminologia – Explanandum = to, co jest wyjaśniane – Explanans = to, co stanowi wyjaśnienie (okoliczności, przesłanki, przyczyny, racje) 76

Co to znaczy wyjaśnić? • Wyjaśnienie przez odwołanie się do praw empirycznych oraz reguł logiki (rozumowanie dedukcyjne i czasami – redukcyjne), wyjaśnienie przez „podciąganie pod prawa” • W ten sposób można wyjaśnić pojedyncze zdarzenia (fakty) lub prawidłowości „niższego rzędu”. (Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 23 -25), (Grobler 2008, s. 103 -105) • Wyjaśnianie przez prawa (już znane – albo nowe, właśnie odkryte lub skonstruowane w celu wyjaśnienia) • Czyli – – wyjaśnienie polega na rozumowaniu, – wyjaśnianie polega na podaniu generalizacji, hipotezy, prawa, z których dane zdarzenie albo prawidłowość wynika 77

Co to znaczy wyjaśnić? 2 • Odpowiedzieć na pytanie „Dlaczego? ” czyli podać przyczyny. Czyli – wyjaśnienie polega na podaniu przyczyny. • Zawsze można znaleźć wiele przyczyn, które z nich „wyjaśniają”? – istotność przyczynowa i istotność statystyczna – przyczyny główne i uboczne – zależność wyjaśnienia przyczynowego od kontekstu (wyjaśnianie ma charakter pragmatyczny, odbywa się w jakimś kontekście) – (Grobler 2008, s. 106 -120) 78

Co to znaczy wyjaśnić? 3 • Odpowiedzieć na pytanie typu „Dlaczego P, a nie Q”? (Grobler 2008, s. 115) • Odpowiedzieć na pytanie „Jak? ”, „W jaki sposób? ” 79

Rodzaje wyjaśniania – genetyczne Poszukiwanie przyczyny • Przez podanie genezy, historii, procesu rozwoju • Próba odpowiedzi na pytania „Dlaczego zaszło zdarzenie A? ”, „Jak doszło do zdarzenia A? ”, „Jaka jest przyczyna stanu A? ” • Dwa aspekty – śledzenie przemian cech, jakości, kształtu „samego” obiektu badań – „wyłowienie z materii historycznej zdarzeń, faktów, warunków, które były ‘przyczynami’ przemian oraz ukazanie ich sprawczej, przyczynowej roli w przemianach, w ‘stawaniu się’ przedmiotu naszych badań” (Pilch, Bauman 2001, s. 29) • Uwaga – To, że dwa zjawiska współwystępują (istnieje korelacja) nie musi zawsze oznaczać, że jedno z nich jest przyczyną drugiego – To, że jedno zdarzenie jest wcześniejsze niż drugie także nie musi zawsze oznaczać, iż jest jego przyczyną 80

Rodzaje wyjaśniania – funkcjonalne, intencjonalne, teleologiczne • Funkcjonalne – przez podanie funkcji, jakie coś pełni w przyrodzie, społeczeństwie, systemie – „Zależności funkcjonalne odpowiadają na pytanie ‘jak’, ‘jak zjawisko A wpływa na zjawisko B’” • Intencjonalne – przez podanie intencji, zamiarów ludzi • Teleologiczne – przez cel, próba odpowiedzi na pytanie „Po co? ” – Polega na poszukiwaniu celu, do jakiego zmierza jakiś proces lub jakiemu służy określone zdarzenie 81

Wiedzotwórczy charakter wyjaśniania • W dydaktyce, w życiu codziennym wyjaśniany z reguły nieznane przez znane • W nauce – wyjaśniamy znane przez nieznane, albo wręcz nieznane przez nieznane 82

Interpretacja i rozumienie • W naukach humanistycznych i społecznych • Współczynnik humanistyczny – Florian Znaniecki 83

Wartości w nauce – prawda 84

Prawda • Terminy „prawda”, „prawdziwość” są wieloznaczne • W kontekście nauki interesuje nas prawda poznawcza, czyli prawda jako właściwość naszej wiedzy/poznania – a nie np. estetyczna lub psychologiczna • Rola prawdy w nauce? 85

Prawda cd. • Czego dotyczy cecha prawdziwości? Co może być prawdziwe? – Pojęcia? – Zdania, prawa, hipotezy? – Koncepcje, modele, teorie? – Wiedza naukowa „w całości”? 86

Koncepcje prawdy • Klasyczna, korespondencyjna koncepcja prawdy • Nieklasyczne, kryterialne koncepcje prawdy – Koherencyjna – Pragmatyczna – Oczywistość – Powszechna zgoda 87

Typologia nauk 88

Typy nauk • Nauki dedukcyjne (aprioryczne) i empiryczne • Nauki empiryczne dzielą się na nauki przyrodnicze i społeczne (lub – humanistyczne i społeczne, lub – nauki o kulturze) • Nauki nomotetyczne i idiograficzne • Nauki (badania) podstawowe („czyste”) i stosowane • Nauki dedukcyjne, przyrodnicze, o życiu, społeczne, o zachowaniu (podział wg kryterium dominującego typu wyjaśniania, Grobler 2008, s. 251) 89

Typy nauk cd. • Kompendium wiedzy o klasyfikacji, typologii i podziałach nauk stanowi książka Barbary Sosińskiej-Kalaty pt. Klasyfikacja (Sosińka-Kalata 2002) 90

Typy nauk cd. Strukturę nauki współczesnej, wręcz klasyfikację nauk określa Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 8 sierpnia 2011 r. w sprawie obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych. Dz. U. 2011 nr 179 poz. 1065. http: //isap. sejm. gov. pl/Details. Servlet? id=WDU 2 0111791065 91

Bibliografia 92

Bibliografia • • • Ajdukiewicz, Kazimierz (1983). Zagadnienia i kierunki filozofii. Warszawa: Czytelnik. Blackburn, Simon (1997). Oksfordzki słownik filozoficzny. Warszawa: Wydawnictwo „Książka i Wiedza”. Bocheński, Józef M. (1992). Współczesne metody myślenia. Poznań: „W drodze” Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów. Bronk, Andrzej (1992). Wielość nauk i jedność nauki (Stanisława Kamińskiego opcje metodologiczne). W: Kamiński, Stanisław. Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk. Wydanie IV poprawione. Lublin: KUL, s. 345 -370. Chalmers, Alan (1997). Czym jest to, co zwiemy nauką. Wrocław; Wydawnictwo Siedmioróg. Frankfort-Nachmias, Chava; Nachmias, David (2001). Metody badawcze w naukach społecznych. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo s. c. Grobler, Adam (2008). Metodologia nauk. Kraków: Wydawnictwo Aureus, Wydawnictwo Znak. Hajduk, Zygmunt (2001). Ogólna metodologia nauk. Wydanie II zmienione. Lublin: KUL. Jaroszyński, Piotr (2010). Filozofia nauki. W: Powszechna Encyklopedia Filozofii. Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu. http: //ptta. pl/pef/ Kamiński, Stanisław (1992). Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk. Wydanie IV poprawione. Lublin: KUL. 93

Bibliografia cd. • • • Kołakowski, Leszek (2000). Neutralność i wartości akademickie. W: Tenże, Moje słuszne poglądy na wszystko. Kraków: Wydawnictwo Znak, s. 137 -155. Krajewski, Władysław (1998). Prawa nauki. Przegląd zagadnień metodologicznych i filozoficznych. Wydanie drugie poprawione. Warszawa: Wydawnictwo „Książka i Wiedza”. Nowak, Stefan (1985). Metodologia badań społecznych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwa Naukowe. Pilch, Tadeusz; Bauman, Teresa (2001). Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe. Wydanie drugie poprawione i rozszerzone. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”. Sady, Wojciech (2002 – ). Dzieje religii, filozofii i nauki. http: //sady. umcs. lublin. pl/index. htm Sosińska-Kalata, Barbara (2002). Klasyfikacja. Struktury organizacji wiedzy, piśmiennictwa i zasobów informacyjnych. Warszawa: Wydawnictwo SBP. Szaniawski, Klemens (1994 a). Kilka uwag o filozofii nauki. W: Tenże, O nauce, rozumowaniu i wartościach. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 48 -54. Szaniawski, Klemens (1994 b). Metoda i twórczość w nauce. W: Tenże, O nauce, rozumowaniu i wartościach. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 68 -76. Szaniawski, Klemens (1994 c). O obiektywności nauki. W: Tenże, O nauce, rozumowaniu i wartościach. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 8 -17. 94

Bibliografia cd. • Tavris, Carol; Wade, Carole (1999). Psychologia. Podejścia oraz koncepcje. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo, s. 30 -35. • Dodatkowe publikacje związane z filozofią i metodologią można znaleźć poprzez blog Cisek, Sabina (2008 – ). Methodology and Philosophy of Information Science. http: //methodologyphilosophyinfoscience. blogspot. com/ 95