NANE Nane Lamiaceae familyasna ait bir bitkidir Lamiaceae
NANE Nane Lamiaceae familyasına ait bir bitkidir. Lamiaceae familyası dünya çapında dağılımı en geniş ve yaygın olan bitki familyalarından biridir. Bu familya 160 - 200 cins ve 2000 5000’den fazla türden oluşup, dünyanın ılıman bölgelerinde örneğin Avrasya, Avustralya, Güney Afrika ve özellikle Akdeniz bölgesinde doğal olarak yetişen küçük çalı tipi, otsu ve aromatik bitkilerdir. Mentha cinsine ait 25 -30 kadar tür ve alt tür bilinmektedir. Nane kurutulmuş yaprakları ve toprak üstü aksamı kullanılan bir bitkidir. Ticari tanımı Menthae piperitae folium ve Herba Menthae’dır. Kültürü yapılan bitkilerin ticareti yapılmaktadır. Nane bitkisinin en önemli olan kısmı ise uçucu yağıdır.
Ekonomik Önemi Türkiye, dünya uçucu yağ pazarında ilk 15 ülke arasında yer almaktadır. Türkiye’nin son yıllarda uçucu yağ ihracatı 8. 5 milyon dolara, uçucu yağ ithalatı 3. 5 milyon dolara yaklaşmıştır. İhraç edilen uçucu yağ ürünleri arasında gülyağı, kekik yağı ve limon yağı, ithal edilen uçucu yağlar arasında turunçgil, lavanta ve Mentha yağları ön plana çıkmıştır. Fakat ülkemizdeki üretim miktarı, ihtiyaç miktarından düşük olduğundan ithalata yönelim günden güne artmaktadır.
TÜİK kayıtlarına göre, Türkiye toplam nane uçucu yağı ihracatımız son 5 yılda 9. 392 kg ve 258. 336 $ tutarında iken, ithalatımız 309. 186 kg ve 12. 021. 260 $’dır. Türkiye toplam menthol dışalımı 2009 yılında 77. 028 kg ile yaklaşık 1. 542. 231 $ tutarında iken, 2013 yılı menthol ithalatı 130. 494 kg 4. 072. 659 $’dır.
Yayılışı Mentha türleri en eski tıbbi bitkiler olarak bilinmektedir. Nane çok eskiden beri uzakdoğu ülkelerinde olduğu gibi, eski Mısır, Yunan ve Romalılar tarafından da bilinmekte ve tıbbi bitki olarak kullanılmakta idi. Japonlar 2000 yıldan beri “Menthol’ü” tanımakta ve ilaç olarak kullanmaktadırlar.
Mentha içerisinde en önemlisi M. piperita olup, çok bilinen ve tarımı yapılan diğer Mentha türleri şunlardır: Mentha piperita L. (Esas nane): Menthol tipi. Mentha arvensis L. var. piperascens (Japon nanesi): Menthol tipi. Mentha spicata var. crispa (Spearmint): Carvon tipi. Kıvırcık yaprakları olan, uçucu yağı menthol içermeyen, diş macunu, çiklet ve gargaraların yapımında kullanılan, carvon içeren bir türdür. Mentha spicata var. spicata: Carvon tipi. Mentha pulegium: Pulegon tipi. Mentha aquatica
Etken Maddeleri ve Kullanım Amaçları Özellikle yaprakları başta olmak üzere nane tüm organlarında uçucu yağ ihtiva etmektedir. Yapraklarında uçucu yağ oranı %1. 2 -2. 5 arasındadır. Uçucu yağın ana komponentlerini Menthol ve Menthon oluşturmaktadır. Menthol oranı %50’ye kadar, Menthon oranı %40’a kadar çıkabilir. Ayrıca Menthenon, Cineol, Terpenler, Terpenalloller, tanen ve acı maddeler htiva eder. Yukarıda sözü edilen maddelerin miktarı ve kompozisyonları köken, hasat zamanı, yetiştirildiği iklim ve toprak koşullarına göre değişim gösterir.
Nanenin tıbbi yönden iştah açıcı, hazım düzenleyici, gaz giderici, kramp çözücü, safra atıcı, özellikleri bulunmaktadır. İçerdiği tanenlerin yardımıyla mide-bağırsak enfeksiyonlarının tedavisinde olumlu etkisi bilinmektedir. Soğuk algınlığına karşı da kullanılmaktadır. Üretilen nanelerin büyük bir kısmı destilasyon ile uçucu yağ eldesinde kullanılır ve uçucu yağın büyük bir kısmıda kozmetik ve gıda sanayinde kullanılmaktadır. İyi bir nane uçucu yağı en az %40 Menthol ve %18 -25 arasında Menthon içermeli, Menthofuran ve Pulegon oranı minimum düzeyde bulunmalıdır. Gene iyi bir uçucu yağda Limonen'in 2 katı Cineol olmalıdır. Nane uçucu yağının en büyük kısmı A. B. D. 'de elde edilmektedir.
Botanik Özellikleri Esas nane olarak isimlendirdiğimiz Mentha piperita'ya ilk defa 1721 yılında İngiltere'de bir Mentha spicata tarlasında rastlanmıştır. Mentha piperita, Mentha spicata ile Mentha aquatica’nın doğal yoldan melezlenmesiyle meydana gelmiştir. Bu nedenle üretimi sadece vejetatif yolla yapılır. Nane bitkisi toprak altında yüzeye yakın bölgelerde kökler oluşturup toprak üstü ve altında stolonlar meydana getirmektedir. Normal koşullarda 40 -70, çok iyi koşullarda 100 cm boylanır. Dallanan dört köşeli sap genellikle çıplak olup, bazı kökenlerde kırmızı renklidir.
M. longifolia (syn. M. silvestris) X M. rotundifolia M. spicata (syn. M. viridis) X M. aquatica M. piperita
Yapraklar saplı olup uzun yumurta veya mızrak şeklindedir ve en çok 9 cm uzunluğundadır. Yaprak damarları genelllikle koyu eflatun olup, yaprak kenarları dişlidir. Yapraklar çıplak veya hafif tüylüdür. Nane çok yıllık bir bitki olup, sonbaharda genellikle ölür ve ilkbaharda yeniden sürer. Fakat tarımı genellikle 1 en fazla 3 yıllık olarak yapılmaktadır.
Uzun gün bitkisidir. Kısa gün koşullarında daha çok stolon oluşutrur. Çiçek pembe veya leylak rengi olup dal uçlarında başak oluştururlar. Nane tohumlarının üretim açısından hiç bir ekonomik önemi olmayıp, tohumla üretimde çok sayıda karışık formlar elde edilmektedir. Ayrıca bir çok çeşitte sterildir.
Tarımı yapılan Mentha piperita çeşitleri. Çeşit Ülke Mitcham İngiltere Multimentha D. Almanya (Pasa dayanıklı) Bulg. 36 A Bulgaristan Krasnodrska Rusya Prilubskaja I No: 6 Rusya Ukrayna No: 541 Rusya Ukrayna seleksiyon Ukrayna Pfäfzer Minze Almanya Yaprak rengi. Koyu Yeşil (1700’lerden beri tarımı yapılmakta). Koyu Yeşil Açık Yeşil
Tarımı İklim ve Toprak istekleri Nane organik madde oranı yüksek, hafif kumlu-tınlı topraklarda, sıcak ve rüzgar almayan, güneşli, en fazla yarı gölge yerlerde iyi yetişmektedir. Kurak ve su tutan yerler ile çok otlu tarlalar uygun değildir. Nanenin ekim nöbetine diğer Labiate'ler (Örneğin, Melissa) sokulmamalı, 4 -5 yıllık bir ara verilmelidir. Nane için iyi bir ön bitki patatestir. Kendiside tahıllar için iyi bir ön bitkidir.
Besin İstekleri ve Gübreleme Besin maddeleri ihtiyacı çok fazla olan Naneye verilecek gübre dozları şöyledir: 12 -15 kg/da N (Mutlaka bölünerek; Dikim öncesi, çıkıştan sonra, bitkiler iyice geliştiğinde ve 1. biçim sonrası olmak üzere), 7 -9 kg/da P 2 O 5 ve 20 -25 kg/da K 20.
Üretimi Nane bir melez olduğu için üretimi sadece vejetatif olarak stolonlarla veya koltuk sürgünleri kullanılarak yapılır. Tohumla üretim söz konusu değildir.
1. Stolonlarla üretim Stolonlar Sonbaharda Eylül ortası ile Ekim ayı başına kadar olan süre içerisinde mevcut tarım alanlarındaki bitkiler sökülerek ve 15 -20 cm uzunluğunda kesilerek elde edilir. Stolonların kesilmesi mekanik olarak değil, elle yapılmalıdır. Çünkü mekanik olarak yapıldığında stolonlar yara almaktadır. Stolonlarda en az bir, daha iyisi 3 -4 gözün bulunması gerekmektedir. Kesilen stolonlar sonbaharda Ekim ayı ortasında veya mütakip ilkbaharda 10 cm derinliğinde açılan karıklara 5062 cm. sıra arası mesafelerle sıra üzerinde uçlar birbirine değecek şekilde aralıksız yerleştirilerek üzeri toprak ile kapatılır ve toprakla temasın sağlanması için bir merdane çekilir. Toprak altındaki beyaz renkli stolonlar, toprak üstündeki yeşil renkli stolonlardan daha iyi köklenmektedir. Genelde sonbahar dikimleri daha iyi sonuçlar vermiştir. Özellikle ilkbahar dikimlerinde geç kalınmaması gerekmektedir.
2. Koltuk sürgünleri ile üretim Köklendirilmiş koltuk sürgünleri sonbaharda Ekim ayı başına kadar veya ilkbaharda (Nisan ayından itibaren) 50 X 30 veya 60 X 40 cm aralıklarla dikilir. Böylece dikim için 5000 -6000 adet/da çelik ihtiyacı bulunmaktadır. Koltuk sürgünleride stolonlarda olduğu gibi mevcut Mentha tarım alanlarından veya seralarda yetiştirilen anaçlardan elde edilir. Koltuk sürgünlerinden daha yüksek yaprak ve yağ verimleri elde edildiği araştırmalar sonucu saptanmıştır. Nane dikiminden sonra tarla 1 -2 yıl kullanılıp, daha sonra yeniden dikim yapılır. Nane tarlası tırmık geçirerek, mekanik çapa veya elle yabancı otlar çekilerek temiz tutulmaya çalışılır. Tarla özellikle ayrık gibi rizomlu yabancı otlardan arındırılmalıdır. Tarla bitkiler sürmeden önce Simazin, Clorbromuron gibi etkili maddeleri içeren herbisitlerle, bitkiler geliştikten sonra ise Bentazon, Alloxydim-Sodyum ve Metribuzin gibi herbisitlerle ilaçlanabilir.
Hastalık ve Zararlılar Nanede verim ve kaliteye etkili olan bir çok hastalık ve zararlılar vardır. En tehlikeli hastalık Nane pası (Puccinia menthae)'dır. Portakal rengi sporlar önce yaprak alt yüzeyinde görünürler. Görüldüğü anda bitkiler biçilmelidir. Hemen hemen bütün nane türleri bu hastalığa yakalanabilmektedir. Sadece M. pulegium biraz dayanıklıdır. Pas hastalığını özelllikle nemli ve yağışlı havalar teşvik etmektedir. Pas hastalığı dışında nanede nane antraknozu (Sphaceloma menthae) ki, yapraklarda noktalar halinde nekrozlar meydana getirir ve yaprak buruşup, kırışarak sonuçta yaprak oluşumu azalır. Ayrıca yaprak leke mantarı (Cercospora sp. ), nane küllemesi (Erysiphe biocellata), nane solgunluğu (Verticillium), sap çürüklüğü (Phoma strasseri) gibi hastalıklar da nanede gözlenmiştir. Nanede zararlılara az rastlanmaktadır. Bazı zararlılar yaprak yiyerek veya emerek zararlar verebilmektedir.
Hasat ve Verim Nanede ilk hasat en geç çiçek tomurcuklarının görülmesi veya çiçeklenme başlangıcında bitki belli bir yüksekliğe geldiği ve yaprak oluşturduğunda yapılır. Bu duruma genelde Temmuz ortalarında ulaşılır. Daha sonra 2. ve hatta 3. bir biçimde en geç eylül ortalarında yapılabilmektedir. Biçimler elle veya çim biçme makinası ile yapılabilmektedir. Biçilen nane bitkilerinin sap ve yaprakları gene elle veya makina ile ayrılır. Nanenin kurutulması maks. 42 0 C'de yapılır. Özel bantlı kurutma makinaları bulunmaktadır. Bitkilerde kurutulduktan sonra nem oranı %8 olmalıdır. Kuruma oranı 7 -8: 1'dir. Verim nanede ekolojik koşullar, özellikle de ilk biçimden sonraki hava durumuna bağlı olarak yıldan yıla çok değişmektedir. Taze herba verimler: 3 -5 t/da arasındadır. Naneden 1. 7 -3 t/da taze yaprak verimi ve 250 -500 kg/da kuru yaprak verimi alınabilmektedir.
DİGİTALİS LANATA (Tüylü Yüksük Otu) Kökeni, Yayılışı, Ekonomik Önemi Balkanlar, Tuna nehri ülkeleri ve Karadeniz Bölgesinde doğal olarak yetişmektedir. Kültürü yapılan bitkilerin ticareti yaygındır. Kurutulmuş yaprakları kullanılmakta olup, başlıca ihracatçı ülkeler Romanya, Macaristan ve Yugoslavya’dır. Almanya’nın kendi üretimi dışında yıllık yaklaşık 750 t. İthalatı bulunmakta ve bu miktar için 2 milyon Euro ödemektedir.
Etken Maddeleri ve Kullanımı Tüylü Yüksük Otu % 0. 4 – 1. 0 oranında kalbe etkili glikozidler içermektedir. Bu glikozidlerin başında Lanatosid A, B, C, D, E ve Digoxin gelmektedir. Yüksük otu ayrıca sekonder glikozidler (Digitoxin, Gitoxin), Saponin ve Digilanidaz enzimi içermektedir. Digitalis lanata çok önemli bir ilaç sanayi drogu olup, kalp kaslarının kuvvetlendirilmesi amacıyla kullanılan ilaçların yapımında önemlidir. Bitkinin tüm kısımları zehirlidir. Bazı ilaç firmalarının Digitalis lanata’dan elde ettikleri bazı kalp ilaçlarına örnek olarak Cedilanid (Sandoz), Celedigal (Beiersdorf), Lanimerck, Digimerck (Merck) Pandical (Beiersdorf) digarin, Novochigal gösterilebilir.
Bitkisel Özellikleri Scrophulariaceae familyasından bir bitki olup, Digitalis cinsine dahil 26 tür bulunmaktadır. Bu türlerden en önemlisi Digitalis lanata olup, bugün ilaç yapımında tamamen Digitalis lanata kullanılmakta, Digitalis purpurea’nın ise ilaç sanayi için önemi azalmış bulunmaktadır. Digitalis purpurea etken maddeleri bakımından Digitalis lanata’dan farklıdır. Digitalis purpurea lenotasidler ve Asetildigitoxin ihtiva etmemekte, purpurea glikozidleri içermektedir.
Digitalis lanata 2 yıllık bir bitki olup, birinci yıl yaprakları kullanılan bir rozet oluşturmakta, ikinci yıl ise sapa kalkarak çiçek oluşturmakta ve bitki boyu 1. 50 cm’ye kadar varabilmektedir. Yaprakları uzun, dar, lanzet şeklinde, çıplak ve yaprak damarları yay şeklindedir. Çiçekte taç yaprakların rengi genelde beyaz olup, kahverengi damarlıdır. Çiçekler tüylü olup, gevşek salkım şeklindedir. Ana ve yan kökler sarı-kahverengi olup, köklerde dallanma yoğundur. Meyve kapsül şeklinde olup, iki bölmeli olan kapsül içerisinde çok sayıda kahverengi tohumlar vardır. Tohumların 1000 dane ağırlığı 0. 3 – 0. 5 gr’dır. Digitalis lanata’nın tarımı tek yıllık olarak yapılmaktadır. Rozet döneminde hasat edilen yapraklar ilaç yapımında kullanılmaktadır.
İklim ve Toprak İstekleri Hafif ve orta ağırlıktaki, organik maddelerce zengin, kireçli topraklar yüksük otu için idealdir. Sıcak, kuru ve güneşli yerler tercih edilir. Rozet yaprakların oluştuğu 1. yıl yeterli su sağlanmalıdır. Yağışı bol sıcak iklimler özellikle yaprak verimi açısından çok uygundur. Tohumların olgunlaştığı ikinci yıl yazların kurak geçmesi istenir. Çukurova Bölgesinde yüksek verimli ve kaliteli Digitalis lanata yetiştirmek mümkün olmuştur. Patates, Tahıllar, Şekerpancarı ve Tütün iyi bir ön bitkidir. Sap çürüklüğü hastalığı (Phoma) nedeniyle kendisiyle ekim nöbetine girmemelidir. İki yıllık üretimde kış soğuklarından zarar görebileceği dikkate alınmalıdır. Kendisi iyi bir ön bitkidir.
Besin İstekleri ve Gübreleme: 8 -12 kg/da saf. N, Ekimden 14 gün önce 6 -8 kg/da P 20 s, 8 -12 kg/da KıO verilmelidir. Kültürü İki şekilde yapılmaktadır. 1 – Tarlaya doğrudan ekim, 2 – Fide ile üretim
1 - Tarlaya doğrudan ekim : Ekim mibzerleriyle 45 -55 cm aralıklarla ekim yapılabilir. Dekara atılan tohum miktarı 150 g/da dır. Doğrudan ekimde tarlanın çok iyi hazırlanması ve ekim derinliğinin 0, 5 -1 cm yi geçmemesi gerekmektedir. Ekimden sonra bir merdane çekilip tohumların toprakla iyi temas etmesi ve yeterli nemi alabilmesi sağlanmalıdır. Çukurova Bölgesi koşullarında doğrudan tarlaya ekim ile iyi sonuçlar alınmış olup, Sonbahar ekimleri önerilmektedir. Ancak iklim koşulları nedeniyle Avrupa ülkelerinde İlkbahar ekimleri (Nisan ortası) önerilmektedr.
Ekimden iki hafta sonra bitkiler çimlenmeye başlar. Bitkiler gelişmeye başlayınca hem tarlanın yabancı otlardan arındırılması ve hemde toprağın havalandırılması için bir çok kez çapalama yapılır. Bu sırada yaprakların toprakla örtülmemesine dikkat edilmelidir. Yabancı ot kontrolü herbisitlerle de yapılabilmektedir. Chloroxuron, Desmetryn, Lenacll, Linuron, ve Monolinuron etkili maddeleri içeren herbisitler kullanılmaktadır.
2 -Fide ile Üretim Digitalis lanata'nın optimum çimlenme sıcaklığı 22 °C dir. Uygun bir tohum yatağı hazırlandığında çıkış 8 -10 günde gerçekleşir. Fidelik hazırlığında hafif bir toprak alınmalı, buna torf ve kum karıştırılmalıdır. Genç bitkiler sap çürüklüğü hastalığına hassas olduklarından fidelik toprağının dezenfekte edilmesi (İlaçlanması, fumigasyonu) gerekmektedir. Fidelik hazırlandıktan sonra Digitalis ışıkta çimlenen bir bitki olduğundan tohum yatağı bir tahta lata ile hafifçe bastırılmalı, sonra ekim yapılmalıdır. Daha sonra tohumların üzerine ince bir tabaka halinde kum, torf, toprak karışımından dökülmelidir.
Tarlaya şaşırtmak için dekara 6000 - 8000 bitki gerekmektedir. Dikim 45 -55 x 30 cm aralıklarla Nisan- Mayıs aylarında yapılır. 0, 8 - 1, 0 gr. Digitalis tohumundun 1000 fide elde edilebilmektedir. Bitkiler 8 -10 cm boylandıklarında tarlaya şaşırtmaya hazır hale gelirler. Bitkilerin açık havaya adapte olması için önce tünellerin örtüleri açılır veya bitkiler tüplere alınarak dışarıya taşınır. Bu şekilde dış ortama adapte olmaları sağlanır. Şaşırtma mümkün olduğunca hava koşulları iyi olduğu bir zamanda yapılmalıdır. Havanın sıcak ve nemli olması fidelerin tutma şansını artırır. Dikim manuel yada fide dikim makinalanyla yapılır.
Tarımı Yapılan Çeşitler Son yıllarda Digitalis lanata üzerinde bir çok seleksiyon ıslahı çalışmaları yapılmış, bu arada biyoteknolojik yöntemlerde kullanılmıştır. Böylece çabuk gelişen, bol yapraklı, sapa kalkmaya mukavim ve farmakolojik etkisi yüksek, bir diğer deyişle lanatozid C oranı yüksek çeşitler elde edilebilmiştir. Bu çeşitlere bazı örnekler verecek olursak; "Genova" ve "Vatla" (Hollanda), Progress (Çekoslovakya), "Oxford", "Herbaria", ve "Dilacte M. I. " (Macaristan}, "Radilan" (Almanya). Aynca süs bitkisi amacıyla ıslah çeşitleri de bulunmakta olup, bunların farmakolojik olarak bulunmamaktadır. ve böylece tıbbi bitki olarak değerleri
Hastalıkları: Yaprak lekesi (Septoria digitalis veya Ramularia digitalisş; yanık lekesi (Colletotrichum fuscum) sap çürüklüğü (Phoma sp. ) solgunluk (Phyllosticta digitalis) Hasat ve Verimi Optimal yaprak verimi için tüylü yüksük otunun 170 vejetasyon gününe gereksinimi bulunmaktadır. Hasat çim biçme makinalanyla yapılabilmektedir. Bazan yaprakların toprak ve yabancı maddelerden arındırılması için yıkanması gerekebilir. Hemen sonra 45 °C civarında temperaturlarda band kurutucularında kurutulur. Kuruma oranı 5 - 6 : 1 dir. 200300 kg/da kuru yaprak verimi elde edilebilir. Hasat yapıldıktan sonra bitkiler tarlada bırakılıp sonraki yılın Mayıs/Haziran aylarında sapa kalkmadan önce bir biçim daha yapılabilir. Elle biçim ile temiz ve üstün kaliteli drog elde edilebilir, ancak fazla işgücü gerekir. Kurutma sonrası maximal nem oranı % 8 olmalıdır. Yabancı madde oranı en fazla % 2 ve toprak veya kum oranı en fazla % 3 , kül oranı ise en fazla % 1 O olmalıdır. 50 kg. ’lık jüt torbalarda paketlenip depolanır. Bitkinin bütün organları zehirli olduğundan, diğer droglardan ayrı bir yerde depolanmalıdır.
LAVANTA Genel Bilgiler Lavanta Labiatae (Lamiaceae), Ballıbabagiller familyasından aromatik bir bitkidir. Lavanta adı altında bilinen ve kullanılan bitkiler; Lavandula angustifolia Mill. ssp. angustifolia (Syn. L. officinalis veya L. vera veya L. vulgaris) Lavandula hybrida (L. intermedia): Hibrit lavanta Lavandula angustifolia ve Lavandula latifolia'nın steril bir hibritidir.
Kullanılan Bitki Kısımları: Tam çiçeklenmeden hemen önce hasat edilen çiçekler (çanak yaprakları ile birlikte) kullanılmaktadır. İhtiyaç kültürü yapılan bitkilerden sağlanmakta olup, Güney Fransa (164, 000 da), İspanya (51, 000 da), Kırım, Gürcistan, Macaristan (4000 da), Bulgaristan ve İtalya (1500 da)'da üretimi yapılmaktadır.
Etkili Maddeleri ve Kullanımı: Lavanta uçucu yağına parfüm ve kozmetik sanayiinde büyük miktarlarda ihtiyaç vardır. Ayrıca kurutulmuş çiçeklerinin de ticareti yapılmaktadır. Halk hekimliğinde yatıştırıcı ve gaz giderici etkilerinden faydalanılmaktadır. Ayrıca mide iştahsızlık, ağrıları böcek ve bulantılarında, sokmaları ve uykusuzluk, yanıklarda da kullanılmaktadır. Lavanta iyi bir arı bitkisi olup, çok aromatik bir bal oluşmasını sağlamaktadır.
Literatürlere göre uçucu yağ oranı taze çiçeklerde en fazla % 1 dolayında, kuru çiçeklerde ise bunun 3 katıdır. L. hybrida'da ise bu oran % 1. 5 -2 civarındadır. Bölümümüz deneme alanında L. angustifolia ile yürüttüğümüz kendi çalışmamalarımıza göre bu oran kuru çiçeklerde kıraç koşullarda % 1. 4 -3. 0 arasında, taban koşullarda ise % 1. 6 -2. 4 arasında saptanmıştır. Ülkemizde İzmir koşullarında yapılan bir çalışmada ise bu oran % 1. 8 -2. 5 civarında bulunmuştur. Uçucu yağ kompozisyonu daha çok Monoterpenlerden oluşmakla birlikte, oldukça karmaşık bir yapıdadır. Şimdiye kadar 150'nin üstünde bileşen saptanabilmiştir. Ana komponentleri Linalilasetat (% 30 -55) ve Linalool (% 20 -35) meydana getirmekle beraber toplam aroma için diğer bileşenlerde önem taşımaktadır. İyi kalitede bir lavanta yağı % l 0'dan fazla Kamfer (Kafur) içermemeli, Linaliasetat oranı da Linalool oranından yüksek olmalıdır.
Botanik Özellikleri Lavanta 60 -80 cm boylanabilen yarı çalımsı bir bitkidir. 60 cm kadar derinlere inen kazık bir köke sahiptir. Sap dört köşeli olup, dik olarak büyür. Dar ve lanzet şeklindeki yapraklar gri-yeşil olup, iki yüzü tüylerle kaplıdır. Çiçek başağının uzunluğu 20 cm kadar olup, çıplak sap ucunda yer alır. Başak üzerinde 6 -10 çiçekten meydana gelen çiçek kümeleri aralıklı olarak yer alırlar. Çiçek rengi genelde eflatun veya mavimsi eflatundur. Ama bazen pembe veya beyaz renklilere de rastlanmaktadır. Tohumlar 2 mm uzunluğunda koyu kahve renkli olup, bin tohum ağırlığı 1 g'dır.
İklim ve Toprak İstekleri Lavanta her türlü toprakta yetişebilmekle birlikte, kireçli, hafif ve geçirgen topraklar tercih edilmelidir. Yazların kuru ve sıcak geçtiği iklimler lavanta için idealdir. Besin İstekleri ve Gübreleme Lavanta tarımı yapılacak tarlaya sonbaharda kuvvetli bir ahır gübresi verilmesi tavsiye edilmektedir. Dikimde ise toprağa 5 -6 kg/da N, P 205 ve K 20 verilmelidir. Takip eden yıllarda her ilkbaharda 6 -7 kg/da N, P 205 ve K 20 uygulanmalıdır. Yüksek azot gübrelemeleri tavsiye edilmemektedir. Çünkü yüksek azot çiçek başaklarının toprağa doğru sarkması ve , böylece mekanize hasadı zorlaştırmaktadır. Toprağın klor miktarı da yüksek olamamalıdır. Klor uçucu yağın kalitesini olumsuz etkilemektedir.
Lavanta Islah Çeşitleri Esas lavanta ismi verilen, Lavandula angustifolia, uçucu yağı lavanta yağının en kalitelisi ve pahalısıdır. Hibrit lavanta ise çok gümrah olarak gelişir ve her türlü toprak ve iklim koşullarına kolayca adapte olur. Hem uçucu yağ oranı ve hem de verimi yüksek olduğundan esas lavantanın hemen 10 katı fazla yağ elde edilir. Ancak uçucu yağın kalitesi düşüktür. Belli başlı lavanta ıslah çeşitleri aşağıda sıralanmış olup, bunlar içerisinde İngiliz çeşidi "Hidcote Giant", Macar çeşidi "Budakalasz 80", Fransız çeşitler "Abrial", "Grosso", "Super", "Sumiens", "Maime", ''Pom Pom" ve "R. C" önemli olanlardır.
L. angustifolia "Hidcote Giant" L. intermedia "Super" L. angustifolia "Budakalasz 80’’ L. intermedia "Sumiens « L. angustifolia "Folgate" L. intermedia ''Maime " L. angustifolia "Hidcote Pink’’ L. intermedia "Pom Pom" L. angustifolia "Jmperial Gem’’ L. intermedia "R. C" L. angustifolia "Miss katherine’’ L. intermedia "Dutch Group" L. angustifolia ''Munstead" L. intermedia "Grappenhall" L. angustifolia "Nana Alba" L. intermedia "Grosso'' L. angustifolia "Rosea" L. intermedia "Provence " L. angustifolia "Royal Purple " L. intermedia "Seal" L. intermedia ''Abrial" L. intermedia "Twikel Purple"
Tarımı Lavantanın üretimi steril türlerde vejetatif olarak çeliklerle, fertil türlerde ise hem generatif yani tohumla, hem de çeliklerle yapılmaktadır. Tohumla Üretim Tohumla üretim önce seralarda fide yetiştirilerek yapılmaktadır. Lavanta tohumları küçük ve sert kabuklu olup, çimlenme düzensiz olmaktadır. Çimlenme güçlüğü ile de karşılaşılmaktadır. Tohumlara ekim öncesi büyüme düzenleyicileri uygulanması çimlenme için yarar sağlayabilmektedir. Ekimden 4 -5 hafta sonra tohumlar çimlenir. Fidelerin daha sonra viyallere veya tüplere alınması önerilmektedir. Fideler genelde çok yavaş gelişirler. Ancak yaklaşık 2 -2, 5 ay sonra 50 x 30 cm aralıklarla tarlaya şaşırtılabilirler (6000 bitki/da). Lavanta üretimi çok geniş bir alanda yapılıyor ve makinalı hasat uygulanıyor ise daha geniş aralıklarla (1 m x 1 m gibi) dikim yapılmalıdır.
Çelikle Üretim Çelikle üretim için çelikler 2 yıllık sağlıklı anaç bitkilerden alınır. 10 -15 köklendirmeyi cm teşvik uzunluğunda eden kesilen büyüme çeliklerin düzenleyicileri kullanılarak köklenmeleri hızlandırılabilir. Lavanta dikimi yapılarak kurulan bir lavanta plantasyonunun yararlanma süresi yaklaşık 6 yıl maksimal 10 yıldır. Güney Fransa'da bu süre 3 yıldır.
Bakım İşlemleri Lavanta tarlası düzenli çapa ister, ancak yüzlek köklerin zarar görmemesi için çapalama işleminin fazla derin yapılmaması gerekir. Dikimden önce Pendimethalin veya Trifluralin, dikimden sonra Diklobenil, Prometryn, Methabenzthiazuron gibi herbisitler yabancı otlarla savaşımda kullanılabilir. Simazin uygulanması da aynı şekilde mümkündür. Ancak fazla veya sık herbisit uygulanmasının istenmediği ve bitkileri de olumsuz etkileyeceği gözardı edilmemelidir. Küsküt (Cuscuta sp. ) zararına karşı Propyzamid kullanımı etkili olmaktadır.
Hastalık ve Zararlıları Yaprak leke hastalığı (Septoria lavandulae) yanısıra (Phoma lavandulae) genç sürgünlerin ölmesine ve çiçeklerde solgunluğa neden olan mantar hastalıkları bilinmektedir. Zararlılar olarak Lavanta Güvesi (Sophromia humerella) ve Thomasiniana lavandulae larvalarına rastlanmıştır.
Hasat ve Verim Vejetasyonun 2. yılından itibaren bitkilerin çiçekli dal uçlan kesilerek veya özel hasat makinaları ile hasat edilirler. Uçucu yağı için kullanılacak lavanta tam çiçeklenme döneminde hasat edilip, yaprakların karışmamasına itina gösterilmelidir. Yapraklar uçucu yağın acı bir aromaya sahip olmasına neden olmaktadır. Kuru çiçek üretimi amaçlandığı takdirde hasat tam çiçeklenmeden hemen önce yapılmalıdır.
Esas lavanta (Lavandula angustifolia)'da elde edilen taze çiçek verimleri 400 -500 kg/da kadardır. Hibrit lavantada ise 1200 kg/da kadara ulaşılabilmektedir. Kuru çiçek verimleri ise 80120 kg/da arasında değişmektedir. Lavantada verim 6. vejetasyon yılına kadar yükselmekte, bundan sonraki yıllarda düşme göstermektedir. Uçucu yağ verimleri ise hibrit lavantada 6 kg/da’a ulaşmaktadır.
- Slides: 45