Motywacje czytelnicze i aktywno czytelnicza uczniw szk podstawowych

Motywacje czytelnicze i aktywność czytelnicza uczniów szkół podstawowych i gimnazjów Konferencja nauczycieli bibliotekarzy – 25 IV 2016 r. Opracowanie: Iwona Supronowicz

2 Badanie czytelnictwa dzieci i młodzieży zostało zrealizowane w ramach projektu pt. „Badanie jakości i efektywności edukacji oraz instytucjonalizacja zaplecza badawczego”. Jest to projekt systemowy, realizowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Projekt zrealizowany został przez Instytut Badań Edukacyjnych we współpracy z Biblioteką Narodową.

3 Badani: Uczniowie klas VI szkół podstawowych i uczniowie klas III gimnazjów 1721 uczniów klas VI szkoły podstawowej (53% chłopców, 47% dziewcząt) 1816 uczniów klas III gimnazjum (52% chłopców, 48% dziewcząt). Metoda: ankieta audytoryjna wśród uczniów wylosowanych oddziałów VI klasy – po jednym ze 100 szkół podstawowych i III klasy – po jednym ze 102 gimnazjów z całej Polski. Metoda: 48 pogłębionych wywiadów indywidualnych. Termin: listopad 2013 r. 84% - poziom realizacji próby: wszystkie odsetki odpowiedzi są reprezentatywne dla całej populacji uczniów klas VI SP i uczniów klas III gimnazjów.

4 Kierunek polityki oświatowej państwa na rok szkolny 2015/2016 Rozwijanie kompetencji czytelniczych oraz upowszechnianie czytelnictwa wśród dzieci i młodzieży.

5 Kompetencja a umiejętność Kompetencja – połączenie trzech atrybutów: wiedzy, umiejętności i postawy. Wyróżniają one daną osobę łatwością sprawnej, skutecznej, odpowiadającej oczekiwaniom jakościowym, realizacji danych zadań. Umiejętność - praktyczna znajomość czegoś, biegłość w czymś.

6 Kompetencje czytelnicze Czytanie książek, rozumianych jako dłuższe (mające co najmniej kilkadziesiąt stron) i złożone, wielowątkowe teksty. Taka praktyka stanowi świadectwo korzystania ze złożonych umiejętności i kompetencji kulturalnych.

7 Czytanie książek przez uczniów Obowiązki szkolne codziennie wymuszają na uczniach pisanie i czytanie, jednak indywidualna intensywność tych czynności jest bardzo różna. Uczeń szkoły podstawowej: Codziennie na pewno coś przeczytam, nawet jeżeli to jest mało, to chociażby jakiś temat w podręczniku. Po prostu, ja na przykład przy śniadaniu, załóżmy, nawet czytam sobie skład jakiegoś mleka, które stoi przede mną.

8 Inicjacje lekturowe Głośne czytanie dzieciom w wieku przedszkolnym bajek i wierszy, z czasem bardziej złożonych powieści przez ich opiekunów (matki, ojców, dziadków). Silniej angażują się w kolejne etapy socjalizacji czytelniczych swoich dzieci rodzice, którzy sami dużo czytają, posiadają bogate księgozbiory, kupują bądź pożyczają książki. Wpływ starszego rodzeństwa – podobnie jak rodzice, może ono odgrywać istotną rolę w poszerzaniu zainteresowań uczniów. Czas przejściowy – rodzice pomagający w czytaniu lektur. Pierwsze dziecięce lektury.

9 Czytanie książek wśród innych zajęć czasu wolnego dzieci i młodzieży Wśród zajęć czasu wolnego uczniów kończących szkołę podstawową i gimnazjum najważniejsze miejsce ma kontakt z masowym medium – telewizją. Zajęciem powszechnym, zwłaszcza wśród starszych nastolatków, jest słuchanie muzyki z różnych odtwarzających ją elektronicznych urządzeń. Kino domowe zdecydowanie wygrywa z kinem instytucjonalnym, szczególnie wśród chłopców. Co drugi dwunastolatek deklaruje, że czyta systematycznie (co najmniej raz w tygodniu). Co czwarty najwyżej kilka razy w roku spędza wolny czas nad książką. Gimnazjaliści, starsi o trzy lata, czytają już rzadziej, inne formy spędzania wolnego czasu stają się dla nich atrakcyjniejsze lub bardziej dostępne, przede wszystkim częściej korzystają z komputera.

10 Co trzeci piętnastolatek systematycznie czyta w czasie wolnym książki. Wyraźnie poszerza się grupa tych, którzy nie czytają lub sięgają po książkę najwyżej kilka razy w roku – stanowi aż 40% gimnazjalistów. Płeć najsilniej zróżnicowała obecność praktyk czytelniczych w codzienności nastolatków. Dziewczęta szczególnie przeważają w grupie codziennych czytelników. Chłopcy, przede wszystkim piętnastoletni, dominują wśród tych, którzy w ogóle nie mają zwyczaju czytać. Dystans między płciami znika w rodzinach o wysokim kapitale kulturowym, szczególnie mierzonym wielkością posiadanych księgozbiorów.

11 Czytanie książek wśród innych zajęć czasu wolnego dzieci i młodzieży Gimnazjaliści są często bardzo zajęci – zorganizowany plan dnia nie zostawia im wolnego czasu na czytanie dla przyjemności. Gimnazjalni czytelnicy posiadają bardziej wyrobione postawy czytelnicze niż uczniowie szkoły podstawowej: utrwalone nawyki, zdecydowane preferencje lekturowe. Są tacy, dla których czytanie to niezbywalny element dnia. Podobnie jak młodsi uczniowie, ci którzy mają nawyk czytania w czasie wolnym, traktują to zajęcie jako wypełnienie czasu, który pozostał po wszystkich innych zajęciach. Nie zawsze jest jakimś szczególnie cenionym zajęciem, raczej jednym z wielu, stosunkowo prostym w realizacji. Kiedy jednak książka jest bardzo ciekawa, „wciągająca”, czytanie staje się atrakcyjnym zajęciem, konkuruje nawet z głównymi przeciwnikami: komputerem i telewizją.

12 Czytanie książek wśród innych zajęć czasu wolnego dzieci i młodzieży Nastolatki, dla których czytanie to codzienna i oczywista praktyka, to częściej mieszkańcy miast niż wsi, a szczególnie wielkich miast, co najmniej półmilionowych, dzieci osób z wyższym wykształceniem oraz samodzielni kolekcjonerzy książek, bądź posiadający w domu rodzicielskim bogaty księgozbiór. Co drugi wiejski dom dwunastoletnich uczniów posiada skromny księgozbiór liczący co najwyżej 50 woluminów (w tym 8% nie ma żadnych książek). Bogate kilkuset tomowe zbiory znajdują się w gospodarstwach domowych zwłaszcza w środowiskach wielkomiejskich i przede wszystkim osób z wyższym wykształceniem.

13 Sytuacje czytelnicze uczniów 1. Czytanie poza obowiązkami szkolnymi: własny wybór ucznia, indywidualne zainteresowania i potrzeby, ukształtowane w wyniku przyjmowania przez ucznia kulturowych wzorów praktyk czytelniczych w jego środowisku społecznym, przede wszystkim w rodzinie i w kręgach rówieśniczych. 2. Najmocniej czytanie książek w czasie wolnym różnicuje płeć i kapitał kulturowy rodziców wyrażony poziomem wykształcenia i liczbą posiadanych książek.

14 Sytuacje czytelnicze uczniów 3. Czytanie w ramach obowiązku szkolnego, określanego wymogami programu szkolnego i oczekiwaniami formułowanymi przez nauczyciela, aspiracjami edukacyjnymi i stosunkiem ucznia do lekcji języka polskiego. 4. Na obydwie sytuacje czytelnicze mają wpływ indywidualne kompetencje językowe, poznawcze i kulturowe ucznia, motywacje czytelnicze, dostęp do książek i informacji o nich.

15 Uczniowie nieczytający Nie czytają książek w czasie wolnym i nie czytają lektur szkolnych. Tacy uczniowie nie realizują obowiązku szkolnego, w związku z czym nie mogą uczestniczyć aktywnie w lekcji języka polskiego; nie posiadają też własnych potrzeb czytelniczych.

16 Uczniowie nieczytający Okres wakacyjny nie zwiększa czytelniczej aktywności uczniów. Wśród letnich czytelników przeważają dziewczęta, rzadko letnimi czytelnikami są chłopcy mieszkający na wsi. Aż 23% uczniów ostatniej klasy szkoły podstawowej nie przeczytało w czasie wolnym, choćby we fragmentach, żadnej książki. Czynnikiem najbardziej sprzyjającym czytaniu książek w czasie wolnym jest posiadanie domowego księgozbioru i samodzielne kolekcjonowanie książek przez dzieci.

17 Typy dziecięcych czytelników książek 1. Czytelnicy szkolni - czytają lektury szkolne w minimalnej ilości (1 w roku) i nie czytają w czasie wolnym. 2. Tacy uczniowie nie posiadają nawyku sięgania po książkę w czasie wolnym i własnych zainteresowań lekturowych.

18 1. Czytelnicy spontaniczni - czytają w czasie wolnym, ale unikają lektur szkolnych. 2. W zbiorowości dwunastolatków czytelnicy spontaniczni stanowili margines – tylko 8%. 3. Wśród dwunastolatków nie ma jeszcze wielu kontestatorów szkolnego obowiązku polonistycznego, posiadających własny, alternatywny świat lektur.

19 1. Czytelnicy aktywni - czytający lektury szkolne oraz książki z własnego wyboru: podkategoria czytelników systematycznie aktywnych – czytają lektury szkolne i mają nawyk systematycznego czytania książek spoza listy lektur ( co najmniej raz w tygodniu).

20 Typy dwunastoletnich czytelników

21 Aktywność czytelnicza gimnazjalistów Uczniowie trzecich klas gimnazjum są mniej aktywni czytelniczo niż uczniowie klas 6. 62% polskich piętnastolatków zadeklarowało czytanie książek w każdej postaci: drukowanych na papierze, bądź w wersji elektronicznej. Dziewczęta były znacznie aktywniejsze czytelniczo: 72% dziewcząt i tylko 52% chłopców zadeklarowało czytanie choćby jednej książki. Prawie co drugi piętnastolatek nie zadeklarował jakiejkolwiek lektury książkowej czytanej poza obowiązkami szkolnymi!

22 Analiza wyników dotyczących czytania książek w czasie wolnym wskazuje na większą aktywność czytelniczą wśród dziewcząt oraz na wpływ rodzinnego kapitału kulturowego, wyrażanego przez wykształcenie rodziców i przez liczbę posiadanych książek na podejmowanie lektur książkowych w czasie wolnym. W domach z zasobnymi księgozbiorami różnica między dziewczętami i chłopcami maleje dwukrotnie w porównaniu z nastolatkami z rodzin posiadających mało książek.

23 Typy gimnazjalnych czytelników 1. Czytelnicy szkolni - czytali lektury szkolne w trzeciej klasie gimnazjum i inne książki polecane przez nauczyciela, ale nie mieli własnych wyborów lekturowych i nie czytali książek w czasie wolnym. 2. Nie mieli własnych zainteresowań książkowych ani potrzeb lekturowych. 3. Uczniowie, którzy w trzeciej klasie gimnazjum, ograniczyli się tylko do czytania określonego przez szkolny obowiązek stanowili 24% ogółu badanej młodzieży.

24 1. Czytelnicy spontaniczni - czytają książki wyłącznie w czasie wolnym, a nie czytają lektur polecanych przez szkołę i ograniczają się do książek z własnego wyboru. 2. Najmniej liczna grupa nastolatków – kontestująca szkolny obowiązek lekturowy i jednocześnie mająca własne zainteresowania czytelnicze. 3. Należy do tej kategorii co dziesiąty gimnazjalista.

25 1. Czytelnicy aktywni - czytają książki w czasie wolnym i co najmniej jedną lekturę w ciągu dwóch miesięcy w danym roku. 2. Czytelnicy aktywni stanowią 53% ogółu. 3. Systematycznie aktywni czytelnicy – czytają systematycznie w czasie wolnym ( co najmniej raz w tygodniu), stanowią 25% ogółu.

26 Typologia piętnastoletnich czytelników

27 Komponenty motywacji czytelniczych

28 Analiza motywacji czytelniczych dzieci i młodzieży Wraz z wiekiem uczniów spada intensywność odczuwania motywacji czytelniczych we wszystkich mierzonych komponentach. Najsilniej słabną motywacje zewnętrzne, czyli obowiązkowość w czytaniu. Słabną też motywacje wewnętrzne, szczególnie umiejętność czerpania przyjemności z zaangażowania w lekturę, a nawet znaczenie przypisywane czytaniu. Nie rośnie też zaciekawienie czytanym tekstem, będące powodem podjęcia lektury.

29 Analiza motywacji czytelniczych dzieci i młodzieży Większy jest spadek motywacji czytelniczych u starszych chłopców niż u dziewcząt. Starsi chłopcy łatwiej ulegają trudnościom napotykanym w czytaniu, obniżają się również ich motywacje wewnętrzne. Chłopięce motywacje czytelnicze charakteryzują się słabym społecznym aspektem czytania. Chłopcy niezależnie od wieku mniej chętnie niż dziewczęta uczestniczą w związanych z czytanymi książkami interakcjach z rówieśnikami i rodziną. Ta cecha motywacji nasila się u nich z wiekiem.

30 Dziewczęce motywacje czytelnicze wyróżniają się silną motywacją wewnętrzną, szczególnie umiejętnością zaangażowania się w lekturę, objawiającą się chęcią do czytania ciekawych tekstów, nawet jeśli muszą pokonywać trudności. Ta cecha motywacji czytelniczych nie słabnie z wiekiem. Dziewczęta chętnie angażują się w społeczne relacje sprzężone z czytanymi lekturami. Z wiekiem dziewczęta coraz wyraźniej odczuwają znaczenie towarzyszącej czytaniu komunikacji z rówieśnikami.

31 Trudny w odczuciu nastoletnich czytelników język tekstu stanowi przeszkodę w podjęciu jego lektury. Bariera ta potrafi nawet silniej zniechęcić do czytania starsze dziewczęta niż chłopców. Intensywność odczuwania motywacji czytelniczych zależy przede wszystkim od płci ucznia i kapitału kulturowego rodziny, wyrażonego wykształceniem rodziców i wielkością domowych księgozbiorów. Najsłabiej od tych czynników zależna jest motywacja zewnętrzna.

32 Wszystkie komponenty motywacji czytelniczych mają wpływ na oceny z języka polskiego w szkole podstawowej i gimnazjum. Zaobserwowano pozytywną korelację między siłą motywacji czytelniczych we wszystkich czterech komponentach a aktywnością czytelniczą w czasie wolnym i czytaniem lektur szkolnych. Najmocniejszy jest związek między samooceną własnych umiejętności i motywacjami wewnętrznymi; istotna statystycznie ale nieco słabsza jest zależność między motywacją zewnętrzną a aktywnością czytelniczą. Niepokojące jest to, że duża część gimnazjalistów charakteryzuje się niskimi kompetencjami czytelniczymi i ma trudności z dokończeniem czytanej książki.

33 Typy książek czytanych w czasie wolnym dwunastolatków (w %)

34 Autorzy i ich książki najczęściej czytani przez dwunastolatków (w %)

35 Wybory lekturowe czasu wolnego w kl. VI

36 Typy książek czytanych w czasie wolnym piętnastolatków (w %)

37 Autorzy i ich książki najczęściej czytane przez piętnastolatków (w %)

38 Wybory lekturowe czasu wolnego piętnastolatków

39 Czytanie przez dwunastolatków lektury na ekranie (komputera, laptopa, czytnika, telefonu komórkowego)

40 Czytanie przez piętnastolatków książek w czasie wolnym na ekranie (komputera, tabletu, czytnika, telefonu komórkowego

41 Uczniowskie postawy wobec lektur szkolnych Doświadczenia lekturowe gimnazjalistów determinują i wyczerpują zalecenia podstawy programowej. Do szerszego obiegu czytelniczego nie przenikają inne teksty niż te, które należą do kanonu sugerowanego przez zapisy programowe. Uczniowie przyznają, że przyczyną częstej niechęci do czytania lektur szkolnych jest przymus - obowiązek, a nie samodzielny wybór. Do braku zaangażowania w czytanie lektur szkolnych przyczynia się niewiedza o powodach wyboru danej lektury szkolnej, brak zrozumienia, dlaczego warto dany utwór przeczytać.

42 Uczniowskie postawy wobec lektur szkolnych Uczniowie wskazują na zjawisko nieprzystawalności literatury omawianej w szkole do ich zainteresowań czytelniczych, wieku, doświadczeń lekturowych. Pierwszą barierą albo zachętą do lektury są walory lekturowe książki, a przede wszystkim przystępność językowa.

43 Uczniowskie postawy wobec lektur szkolnych Jeśli dziewczętom może się podobać beletrystyka obyczajowa opisująca relacje międzyludzkie i codzienne problemy młodzieży, to chłopców takie tematy mogą zniechęcić do lektury, a nawet przeszkodzić w czytaniu - to oni są niechętni literaturze obyczajowej dla młodzieży, szczególnie klasycznej, np. powieściom Lucy Maud Montgomery. Uczniowie najchętniej czytaliby w szkole książki takie jak czytają w czasie wolnym - powieści fantastyczne dla młodzieży, a gimnazjaliści utwory fantastyczne dla dorosłych; poczytnych autorów, takich jak Joanne K. Rowling, J. R. R. Tolkien czy Andrzej Sapkowski.

44 Uczniowskie postawy wobec lektur szkolnych Zdaniem większości uczniów lektury szkolne powinny budzić zaciekawienie, które może wynikać z atrakcyjnej, wartkiej fabuły oraz bliskości uczniom, wyrażanej w ciekawym temacie, najlepiej zbieżnym z ich zainteresowaniami. Uczniowie poszukują w lekturach szkolnych przede wszystkim atrakcyjnych walorów lekturowych - bardziej wartości rozrywkowych, niż poznawczych, etycznych czy artystycznych. To nie tyle literackie przesłanie, co „wciągająca” fabuła i przystępna forma wpływają na pozytywną ocenę tekstu i motywacje czytelnicze.

45 Uczniowskie postawy wobec lektur szkolnych Różnice w strategiach podejmowanych przy czytaniu lektur między dziewczętami i chłopcami (czytanie całości tekstów, fragmentów, streszczeń) wynikają z charakteru i tematyki czytanych książek.

46 Obieg książek wśród nastoletnich czytelników

47 Z kim dwunastolatki rozmawiają o książkach czytanych w czasie wolnym?

48 Z kim piętnastolatki rozmawiają o książkach czytanych w czasie wolnym

49 Źródła książek czytanych w czasie wolnym przez dwunastolatków

50 Źródła książek czytanych w czasie wolnym przez piętnastolatków

51 Sposoby pozyskiwania książek Biblioteki szkolne: źródło lektur szkolnych dla 60% dwunastolatków i 58% piętnastolatków czytających lektury szkolne; starsi uczniowie rzadziej niż młodsi znajdują w nich pożądane książki: nieliczni z wielkich miast, najczęściej ci mieszkający na wsi. Biblioteki publiczne: najważniejsze źródło książek czytanych w czasie wolnym dla uczniów, a przede wszystkim uczennic, z gimnazjów wiejskich i z małych miast.

52 Sposoby pozyskiwania książek Własny zakup: uczniowie mieszkający na wsi najrzadziej sami kupują książki i najrzadziej robią to ich rodzice; dla gimnazjalistów wielkomiejskich to najważniejszy sposób pozyskiwania książek. Pożyczanie książek od rówieśników: dziewczęcy sposób pozyskiwania lektur - to istotny element społecznego aspektu motywacji czytelniczych.

53 Zalecenia i wnioski dla bibliotek szkolnych Uczniowie najczęściej zadanych do przeczytania pozycji książkowych szukają w bibliotekach szkolnych. Nauczyciele, gdy decydują o wyborze lektury, kierują się z reguły zawartością zasobów bibliotecznych. Dlatego konieczne jest, aby biblioteki szkolne uzupełniały swoje zasoby o tytuły poczytne wśród nastolatków. Obecność takich pozycji w szkolnych księgozbiorach sprzyjałaby wspólnym wyborom lektur przez ucznia i nauczyciela, również nauczycielowi łatwiej byłoby rekomendować do czytania te tytuły, które są dostępne w bibliotekach.

54 Zalecenia i wnioski dla bibliotek szkolnych Troska o grupy niechętne czytaniu – biblioteka przyjazna dla chłopców! Budowanie księgozbiorów adekwatnych do indywidualnych potrzeb czytelniczych. Podstawa programowa daje nauczycielowi pełną (w szkole podstawowej) czy bardzo dużą (w gimnazjum) swobodę w doborze tekstów omawianych na lekcji. W wyborze utworu nauczyciel powinien kierować się wiedzą o preferencjach lekturowych uczniów, gdyż celem jest wyrobienie w nich silnej motywacji do czytania. Tytuły z literatury fantastycznej takie jak Hobbit czy Opowieści z Narni, które stały się lekturami szkolnymi, są przez uczniów oceniane jako najbardziej interesujące.

55 Biblioteka – miejsce spotkań koleżeńskich i forum dyskusyjne. Uczniowie cenią sobie sytuacje, w których są aktywnymi aktorami: dyskutują o czytanej lekturze. Dla uczniów, szczególnie gimnazjalistów, istotna jest opinia rówieśników o książkach, które warto czytać. Warto wykorzystać uczniowskie rekomendacje do wzajemnej wymiany ocen, recenzji. Sytuacje, gdy sami wybierają i komentują wybory innych.

56 Musimy pamiętać, że czytanie książek: Nie jest już jedyną i prymarną formą docierania do informacji. Coraz rzadziej jest źródłem przeżyć estetycznych. Wymaga podjęcia wysiłku lekturowego - co sprawia, że na przestrzeni innych źródeł informacji, książka niestety nie jest autorytetem.

57 Literatura: Zasacka Zofia: Zmiana miejsca i roli biblioteki szkolnej w rozwijaniu czytelnictwa uczniów. [online] [dostęp: 4 grudnia 2015]. Dokument pdf Zasacka Zofia: Czytelnictwo dzieci i młodzieży. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych, 2014. ISBN 978 -83 -61693 -66 -6

58 Dziękuję za uwagę.