MODELKURAMIN YARARI VE NEM stanbul niversitesi Salk Bilimleri

MODEL-KURAMIN YARARI VE ÖNEMİ İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Hemşirelik Fakültesi Doktora Programı HAZIRLAYAN: Zeynep ÇELİK 1

Dersin Amacı: Hemşirelik uygulamalarında modelin/kuramın gereği ve yararını incelemek Hedefler: • Modelin/kuramın tanımını yapabilme, • Hemşirelik uygulamalarında model/kuramın gereği ve yararını söyleyebilme. Anahtar kelimeler: • Model, kuram • Hemşirelik modelleri, kuramları • Sistematik yaklaşım 2

İçerik Planı 1. Model 1. 1. Hemşirelikte Model Kullanımı 1. 2. Hemşirelikte Model Kullanmanın Yararları 1. 3. Hemşirelik Süreci ve Model 2. Kuram 2. 1. Kuramların Özellikleri 2. 2. Kuramların Yararları 3. Model-Kuramın Önemi 4. Sonuç 3

Model *Onu ifade eden şeyleri anlamamıza yardımcı olan bir simgedir. Gerçek değildir, fakat mümkün olduğunca gerçeğine uygun şekilde onu temsil eder(Velioğlu 1999). *Model, kavramlar arasında kurulan mantıksal ilişkilerin şematik olarak gösterilmesidir. *Modeller bilimsel yöntemle test edilmemiş (test edilebilir) geniş anlatım biçimleridir (Aluş Tokat, Okumuş 2008). 4

Model… *Hemşirelik modelleri hemşirelik uygulamaları için bilimsel bir temel olarak hemşirelik bilgi içeriğinin daha sistematik şekilde gelişmesini sağlamış, bakıma pratik yaklaşımlar geliştirmiş, hemşirelerin sağlayabileceği hizmetlerin ne olduğunu açıklamada yararlı olmuştur. 5

Model… fiziksel ve soyut olabilirler. Hemşirelikte kullanılan modeller soyuttur (Velioğlu 1999). 6

Hemşirelikte Model Kullanımı Hemşirelik modeli; v. Hemşirelik uygulamalarının ve kavramların esaslarının tanımlanması, v. Kavramlar arasında mantıklı ilişki kurulabilmesi, v. Sistematik bilimsel temellere dayanması olarak tanımlanmıştır. 7

Hemşirelikte Model Kullanımı… * Bakım modelleri, bireylerin ve toplumların holistik, hümanistik yaklaşımı içeren organize ve kaliteli hemşirelik bakımı almaya hakkı olduğu inancına dayalı olarak ortaya çıkmıştır. * Her model hemşirelik sürecini kullanarak uygulamaya yansıtılmaktadır (Aslantürk 2007). 8

Hemşirelikte Model Kullanımı… Modeller 3 temel bileşen üzerine kuruludur q. Modelin temellendiği inançlar ve değerler q. Uygulayıcının başarmayı amaçladığı hedefler q. Uygulayıcının bu hedefe ulaşmak için geliştirdiği bilgi ve beceriler (Velioğlu 1999). 9

Hemşirelik uygulamalarında model seçimi yaparken dikkat edilmesi gereken noktalar; • Benzer durumlarda geçmiş deneyimler • Modeldeki aktivitelerin nasıl yapılacağının bilinmesi • Benimsenen model ile hemşirenin felsefesinin tutarlı olması • Modelin uygulanabilirliğine olan inanç • Modelin özetlenmesi • Bireysel durumlarda kullanılabilmesidir (Chitty 1997).

Hemşirelikte Model Kullanımı… Hemşirelikte modeller, disiplin ile ilgili kavramları belirler ve bu kavramlar arasındaki ilişkiyi açıklar. Hemşirelik modelleri, odak noktası olarak bireyi ele alarak hemşirelik uygulamalarının mesleksel boyut içinde değerlendirilmesini sağlar. Ayrıca hemşirelik bilgisini ve uygulamalarını sistematize ederek hemşireye rehberlik eder ve profesyonel bir iletişim sağlar (Alligood ve Tomey 2006).

Hemşirelikte Model Kullanmanın Yararları Modeller hemşireliğe bir bilgi bazı oluşturarak kavramları birleştirirler. Modeller, hemşirelik bilgisini ve aktivitelerini sistematize ederek hemşireye rehberlik eder ve profesyonel bir dil ortaya çıkar (Alligood ve Tomey 2006). 12

Hemşirelikte Model Kullanmanın Yararları… • Hemşireliğin anlamı açığa kavuşturulabilir ve netleştirilir. • Hemşirelik uygulamalarına yön verir ve kanıt oluşturur. • Hemşirenin yerine getirmesi gereken roller tanımlanabilir ve kendi uygulamalarında bireysel sorumluluk alması sağlanabilir. • Ekip çalışmasında hemşirenin katkılarının görülmesini sağlar. 13

Hemşirelikte Model Kullanmanın Yararları… • Hemşirelik uygulamalarını etkileyen faktörleri açık hale getirir. • Modeller hemşireliğe sistematize bir düşünme biçimi getirir. • Hemşirelik uygulamalarında bilinçli karar vermeyi ve esnekliği sağlar. • Modeller ile araştırılması gereken uygulama alanlarına dikkat çekilir (Pearson, Vaghan, Fitz Gerald 2005; Platin 2010). • Hemşirenin tıbbi uygulamalara değil hemşirelik rolüne ve uygulamalarına odaklanmasına yardımcı olur (Gigliotti 2008). 14

Hemşirelik Süreci ve Model Hemşirelik süreci; v. Hemşireleri, birey/toplumu tanılamaya yönlendirir, ama neyi tanılayacakları konusunda bilgi vermez; v. Planlamayı destekler, ama nasıl planlanacağını söylemez; v. Hemşirelerin girişimde bulunmalarını ister, ama girişimlerin hangi yolla yapılacağını açıklamaz; v. Değerlendirmenin önemini vurgular, ama ne zaman ve nasıl yapılacağını belirtmez. Hemşirelik model ve kuramları bu konuda hemşirelere rehberlik eder. 15

Hemşirelik Süreci ve Model… Hemşirelik modelleri kullanılarak, hemşirelik sürecinin ilk aşaması olan tanılama aşamasında, doğru ve eksiksiz veri toplanabilir. Aynı şekilde bir hemşirelik modeli olmadan, toplanan verilerin analizinin yapılması ve bunu izleyen hemşirelik sürecinin diğer aşamalarının gerçekleştirilmesi mümkün değildir (Wimpenny 2002; Kaya, Babadağ, Yeşiltepe Kaçak, Uygur 2010). 16

Hemşirelik Süreci ve Model… Hemşirelik kuramları ve modelleri, bireye ilişkin toplanan verilere bir bakış açısı getirmekte ve bu bakış açısına uygun girişimler planlayıp değerlendirme yapmaya yarar (Tomey, Alligod 2006). Hemşirelik uygulamalarının sistemli ve bilimsel bir özellikte gerçekleştirilebilmesi için hemşirelik sürecinin bir hemşirelik modeli ile birlikte kullanılması önemlidir ve bu şekilde verilen bakım, bireyin gereksinimlerini karşılamaya uygun olacaktır (Kaya 2008). 17

Hemşirelik modellerinin hasta bakımı konusunda sahip olması gereken nitelikleri; İnsanın doğası Değerlendirme (tanılama) sürecinin doğası Planlama ve hedef saptama sürecinin doğası Sorunların nedenlerine yönelik uygun hemşirelik girişimleri Hemşirelik bakımının yürütülmesi sırasında girişimlerin düzenlenmesi Verilen bakımın etkinliğinin ve kalitesinin değerlendirmesi sürecinin doğası Hemşirenin rolleri (Velioğlu 1999). 18

Kuram Yunanca’da ‘görüş’ anlamına gelen ‘theoria’ sözcüğünden gelir (Akça Ay 2008). Bir olay ya da olguyu tanımlama, açıklama, sezinleme ve kontrol etme amaçlarına yönelik, kavramlar arası ilişkiyi kurarak belirleyen, olay/olguya ait sistematik bir görüşü yansıtan kavram ve tanımlar dizisidir (Velioğlu 1999). ‘Ne, neden’ sorularının yanıtlarını bulmamızı sağlar. 19

Kuram… Kuram bir bölgenin haritası gibidir. ØAmaç, yolculara rehber etmekse, harita bütün yapıları inceler. ØAmaç, coğrafi bölgeyi açıklamaksa dağları, nehirleri, vadileri açıklar. Ama hiçbir harita olguda yer alan her şeyi göstermez. Olguyu ele alarak haritanın amacını savunur. 20

Kuram… Kuram geliştirme entelektüel bir süreçtir, karşılaştırma, deneme ve ilişkileri göstermeyi kapsar. Kuram gerçeği anlamanın bir yoludur. Hemşirelikte kuram, bakımda istenilen sonuca ulaşmak ve kontrol, açıklama amacına hizmet için gereklidir. 22

Kuramların Özellikleri Kuramlar belli bir olguya değişik bakış açısı getirmek için kavramlar arasında ilişki sağlar: İnsan ve hemşirelik kavramları arasındaki anlamlı ilişkiler açıklandığında belli ilişkiler daha iyi biçimde tanımlanabilir. Bu iki kavram, “insan”, “hemşirelik” soyut düşünce olarak geneldir. Ancak, bunların ilişkilerinin tanımlanması ve açıklanması onları anlamaya doğru bir yol üretebilir. 23

Kuramların Özellikleri… Kuramlar mantıklı olmalıdır: *Mantık, düzenli yargılamayı içerir. *İlişkiler belli süreklilikte olmalı ve yargılama ilkelerini izlemelidir. *Kuram önermeleri mantıklı olmalı, tezatlar görülmemelidir. 24

Kuramların Özellikleri… Kuramlar bir disiplinin geçerliliğinin sağlamak için yaptığı araştırmalar ile bilimsel bilgi artmasına katkıda bulunur: *Belli bir kuram, ölçülemiyor, denenemiyorsa, bir bilginin temelini açıklamada yetersizdir. *Önceden belirleyiciliğin güvenilirliği, öngörünüm aynı koşulda aynı sonucu vermesi ile artar. Bu yeniden kanıtlanmalıdır ki, kuramın anlamı ve özelliğini etkinleştirir. 25

Kuramların Özellikleri… Kuramlar denenebilir hipotezler için temel olmalıdır: Belli bir kuram, ölçülemiyor, denenemiyorsa, bir bilginin temelini açıklamada yetersizdir. Önceden belirleyiciliğin güvenilirliği, öngörünüm aynı koşulda aynı sonucu vermesi ile artar. Bu yeniden kanıtlanmalıdır ki, kuramın anlamı ve özelliğini etkinleştirir. 26

Kuramların Özellikleri… Kuramlar uygulayıcılar tarafından uygulamayı geliştirmek üzere kullanılabilir olmalıdır: Bir kuramın en önemli özelliği, uygulayıcısı tarafından kullanışlı olmasıdır. Bugün hemşirelik kuramları, sonuçları önceden belirlenmesine karşın, uygulayıcıların hemşirelik bakımı yaklaşımlarını denemek ve onları geçerli kılmak amacıyla rehberlik özelliği taşıdığından çok yararlıdır. 27

Kuramların Özellikleri… Kuramlar diğer geçerli kuram, yasa ve ilkelerle uygunluk göstermelidir: Hemşirelik kuramları daha önce ispatlanmış bilimsel bulgulara dayanmadıkça bazı karışılıkların ortaya çıkması kaçınılmazdır. Hemşirelik uygulaması bilimsel ve insani bulgulardan temel aldığından hemşirelik kuramları bu bilgileri desteklemektedir. 28

Kuramların Özellikleri… • Gözleme dayalı olarak sınanabilir sonuçlar vermelidir. • Kısa ve yalın bir anlatımı olmalıdır. • Gözlenebilir olgu ve ilişkilere dayalı olmalıdır. (Velioğlu 1994, Aksayan ve ark. 2002) 29

Kuramların Yararları • Bakımda istenilen sonuca ulaşmak için kontrol, tahmin ve açıklama yapmayı kolaylaştırır. • Organize, etkili ve ekonomik öğrenme ve uygulama sağlar. • Olayların tanımlanmasına ve açıklanmasına sistematik yaklaşım sunar. • Birbiri ile ilişkili, anlaşılabilir bir dizi kavram yoluyla iletişimi kolaylaştırır. • Hemşirelik uygulamalarına rehberlik eder. 30

Kuramların Yararları… • Hemşirelik uygulamalarında ilişki ve sonuçlara dikkat eder. • Hemşirelik uygulamalarının etkililiğini arttırır ve geliştirir. • Eğitimde bilgiyi organize eder. • Ne yapılacağı ve neden yapılacağı konusunda rehberlik eder. • Kuramlar, mesleki bilgiyi kavramsal bir çerçeve içinde örgütler. Böylece hizmetin sunumunda ekonomi sağlar, hizmetin etkililiğini arttırır (Akça Ay 2008; Birol 2009; Velioğlu 1999). 31

Kuramların Yararları… • Kuramlar hemşireliğin gerçeklerini açıklar ve bir meslek olarak hemşireliğin uygulama, eğitim ve araştırma aktivitelerine rehberlik eder. • Hemşireler bilgilerin, hemşirelik kuramlarına temellendirdiklerinde mesleki otonomiye sahip olurlar (Harkreader, Ann Hogan, Thobaben 2007). • Kuram analitik becerileri ve düşünmeyi de sağlayarak değer ve inançları güçlendirir ve eylemleri bilinçli ve sorumlulukla açıklamaya yardım eder (Babadağ, Kara 2004). 32

Model-Kuramın Önemi Hemşirelik modelleri ve hemşirelik kuramları aralarında ilişki olan, birbirinden farklı iki düşüncedir. Hemşirelik modelleri hemşirelik kuramları 33

Model-Kuramın Önemi… Kuramlar > modellere savundukları konularda Hemşireliğin kavramsal modelleri, hemşirelik kuramlarının gelişmesinde bir başlangıç noktası olarak düşünülebilir. 34

Model-Kuramın Önemi… Kavramsal modeller tek başına kuramların çekirdeğini oluştururlar. Bir mesleğin varlığı, kuramlarının/modellerinin uygulanmasıyla olasıdır. Çünkü kuramlar/modeller belli bir disiplinin iç denetimini sağlar. (Birol 2009; Velioğlu 1999). 35

Model-Kuramın Önemi… Bakımda amaçlanan hedeflere ulaşmak için model ve kuram kullanımı etkilidir. Çünkü model ve kuramlar bir davranışı etkileyebilecek faktörleri bir bütün şeklinde görmeyi ve hedefe ulaşmak için seçilecek yolları belirlemeyi sağlamaktadır (Avdal Ünsal, Kızıcı 2010). 36

Sonuç Hemşireden bir kuramı yalnız uygulaması değil, aynı zamanda • Test etmesi, • Eleştirmesi • Geliştirmesi beklenir. Eğer kuramlar tanımlanır, test edilir ve anlaşılır hale getirilirse, alanda çalışan tüm hemşireler tarafından kullanılabilir. Uygulamalar, kuramlarla temellendirilirse, daha kalıcı hemşirelik uygulamaları korunabilir (Birol 2009; Velioğlu 1999). 37

Sonuç… Kuramlar ve modeller Bu nedenle Eğitimde bilgiyi organize eder ve hemşirenin ne yapacağı ve nasıl yapacağı hakkında çerçeve sağlar. Hemşirelik müfredat programları öğrenciye, hemşirelik ile ilgili kavram, kuram ve modelleri analiz etme ve tanımlama fırsatı verecek şekilde düzenlenmelidir (Birol 2009; Velioğlu 1999). 38

ARTVİN 39

Kaynaklar 1. Akça Ay, Temel Hemşirelik kavramlar, ilkeler ve uygulamalar. Medikal Yayıncılık, İstanbul 2008. 2. Aluş Tokat M. Okumuş H. Başarılı Emzirme için kuram ve modele dayalı hemşirelik uygulamaları nasıl geliştirilir. Hemşirelikte Araştırma Geliştirme Dergisi. 2008; 3: 51 -58. 3. Aslantürk GA. Johnson’ın Davranışsal Sistem Modeli ve Hemşirelik Bakım Sistemi. Kriz Dergisi 2007; 3(1 -2): 61 -64. 4. Avdal Ünsal E. Kızılcı S. Diyabet ve Özbakım Eksikliği Hemşirelik Teorisinin Kavram Analizi. DEUHYO ED 2010; 3(3): 164 -168. 5. Babadağ K. Kara M. Kanıta Dayalı Hemşirelik ve Meslekleşme. Atatürk Üniv. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 2004; 7(2): 112 -117. 6. Birol L. Hemşirelik Süreci. İzmir, Bozyaka Matbaacılık 2009. 7. Chitty KK. Professional Nursing Concepts and Challenges, Second edition, WB Saunder Co. Philadelphia; (1997). 143 -153. 40

Kaynaklar 8. Giggliotti E. The value of nursing models in practice. Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi. 2008; 1(1): 42 -52. 9. Harkreader H. Hogan MA. Thobaben M. Fundamentals of nursing caring and clinical judgment. 3. Baskı, 2007. 10. Karagözoğlu Ş. Bilim, Bilimsel Araştırma Süreci ve Hemşirelik. Hacettepe Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 2006; 64 -71. 11. Karagözoğlu Ş. Bilimsel bir disiplin olarak hemşirelik. C. Ü Hemşirelik Yüksek Okulu Dergisi 2005; 9(1): 6 -14. 12. Kaya N. Babadağ K. Yeşiltepe Kaçar G. Uygur E. Hemşirelerin Hemşirelik Model/Kuramlarını, Hemşirelik Sürecini ve Sınıflama Sistemlerini Bilme ve Uygulama Durumları. Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi. 2010; 3(3): 24 -33. 41

Kaynaklar 13. Pearson A. Vaughan B. Fitzgerald M. Nursing Models for Practice. China, Elsevier Limited, 2005. 14. Platin N. Hemşireliğin Kuramsal Öğeleri Dersi Öğrenci Geribildirimleri. Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi. 2010; 3(2): 89 -95. 15. Tomey AM. Alligood MR. Nursing Theoristts and Their Work. Sixt Edition. Mosby Elsevier. 2006. 16. Velioğlu P (1999). Hemşirelikte Kavram ve Kuramlar. Alaş Ofset. 37 -48. 17. Wimpenny P. The meaning of models of nursing to practising nurses. Journal of Advanced Nursing 2002; 40(3): 346 -354. 42