MIEJSCE I ROLA DZIADKW W RODZINIE Agnieszka Trela

MIEJSCE I ROLA DZIADKÓW W RODZINIE Agnieszka Trela

Miejsce i rola dziadków Na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat rola dziadków w rodzinie znaczącą ewoluowała. Było to uzależnione zarówno od przemian społecznych i politycznych (w odniesieniu do Polski i innych krajów byłego bloku krajów socjalistycznych), jak i również w ogólniejszym odniesieniu przemian mających miejsce na całym świecie. W krajach uprzemysłowionych bowiem po zakończeniu II wojny światowej coraz bardziej zaczęto ograniczać wpływ dziadków na wychowywanie wnuków.

Miejsce i rola dziadków Sam fakt współzamieszkiwania trzypokoleniowych rodzin w jednym domu był przez wielu ówczesnych pedagogów kwestionowany (zupełnie przy tym błędnie) jako niewskazany z wychowawczego punktu widzenia. Jednak już w ciągu ostatnich kilkunastu lat ponownie dostrzeżono istotność i wagę roli dziadków w rodzinie i wychowaniu w niej najmłodszego pokolenia to jest wnuków. Dlatego też współczesne podejście do rodziny traktuje ją jako strukturę, czy też system wzajemnych interakcji, w którym wyróżnić można określone podsystemy. To, co dzieje się wewnątrz podsystemu, wpływa nie tylko na osoby tworzące go, ale także oddziałuje na innych członków rodziny oraz relacje między nimi

Miejsce i rola dziadków Człowiek będący uczestnikiem danego systemu rodzinnego, przechodząc przez kolejne fazy swego cyklu życiowego, odgrywa w nim rozmaite role najpierw rolę dziecka w rodzinie pochodzenia, następnie role małżeńskie i rodzicielskie w rodzinie prokreacji, w końcu rolę babci lub dziadka. „Stawanie się dziadkami” to ważny okres życiowy. Osoby starsze muszą zazwyczaj wcześniej poradzić sobie z funkcjonowaniem we dwoje (gdyż po usamodzielnieniu się dzieci z powrotem występuje diada małżeńska czyli związek dwóch osób), a następnie wypracować nowe sposoby uczestnictwa w życiu swych dorosłych dzieci.

Miejsce i rola dziadków W końcu trzeba nauczyć się, jak być dobrymi dziadkami. Zwykle w tej fazie życia człowiek nie tylko zmienia swą rolę rodzinną, ale także traci rolę zawodową, przechodząc na emeryturę. Jest to trudny czas, ale jednocześnie może być to okres nowych możliwości. Wnuki zazwyczaj w sposób niezwykle pozytywny są przyjmowane przez swoich dziadków; dla nich to, że osiągnęły już wiek starszy, nie pracują zawodowo i nie mają tylu kontaktów z przyjaciółmi i znajomymi co niegdyś, kontakt z młodszym pokoleniem to sposób na uniknięcie osamotnienia.

Miejsce i rola dziadków Kontakty rodzinne są często substytutem kontaktów pozarodzinnych. Utrzymywanie ścisłych związków z wnukami może więc kompensować brak lub ograniczenie kontaktów społecznych poza rodziną. Nie należy zapominać jednak o tym, że przeżycia związane z wejściem w rolę babci czy dziadka zapoczątkowują ważną relację przywiązania, jaka rozwija się między nimi a wnukami. Sposób realizacji roli babci i dziadka uwarunkowany jest wieloma czynnikami. Można do nich zaliczyć: wiek, sprawność fizyczną i psychiczną osoby starszej, jej wykształcenie, cechy osobowości oraz postawę opiekuńczo wychowawczą.

Miejsce i rola dziadków Duże znaczenie mają też zapewne aktywność zawodowa dziadków (lub jej brak) oraz bliskość zamieszkania. Dziadkowie starsi, ale z dobrym stanem zdrowia, niepracujący zawodowo i mieszkający wspólnie lub w pobliżu wnuków mają większą możliwość i jednocześnie częściej wykazują chęć podjęcia opieki nad wnukami. Ponadto relacje między dziadkami a wnukami (zwłaszcza młodszymi) są istotnie zależne od rodziców dzieci i ich stosunku do swych rodziców oraz stosunku do osób starszych w ogóle. Można więc mówić o „upośrednieniu” relacji dziadkowie wnuki przez średnie pokolenie.

Miejsce i rola dziadków Współcześni dziadkowie tworzą niezwykle zróżnicowaną kategorię osób. Najczęściej jednak nie przystaje do nich obraz człowieka pozostającego poza nawiasem życia. Pomimo tego zdarza się, że dziadkowie (przede wszystkim młodzi i częściej mężczyźni) mają trudności z identyfikacją ze swoją rolą, gdyż w społeczeństwie funkcjonuje stereotyp dziadka jako człowieka starego, zgrzybiałego, wymagającego pomocy itp. Ponadto wejście w tę rolę może być utrudnione przez przekonanie, że dziadkowie powinni pomagać na wszelkie możliwe sposoby, rezygnując nawet z własnych potrzeb i osobistego życia. Wejście w rolę dziadka wymaga więc często czasu.

Miejsce i rola dziadków Kontakty między dziadkami a wnukami mają duże znaczenie dla obu stron, gdyż pokolenia starsze i młodsze mogą przekazywać sobie wzajemnie wiele wartości. Ponadto dziadkowie tworzą najczęściej ośrodek kontaktów między rodzinami swych dorosłych już dzieci, np. w czasie świąt. Prowadzi to do wzbogacenia i umocnienia więzi wewnątrzrodzinnych. To właśnie na rodzinie seniorzy z reguły koncentrują swe życie emocjo nalne i na niej skupiają swoją aktywność. Mimo że często mieszkają osobno, włączeni są w dość gęstą sieć krewnych.

Miejsce i rola dziadków W polskich badaniach nad życiem osób starszych ustalono, że większość z nich powiązana jest ze swoimi dorosłymi dziećmi i wnukami, a także własnym rodzeństwem częstymi i żywymi kontaktami. Kontakty te oceniane są jako dobre i bardzo dobre, przebiegające w atmosferze harmonii i serdeczności. W wyniku prowadzonych badań stwierdzono, że dla osób starszych kontakty z dziećmi i wnukami więcej znaczą niż dla młodszych generacji kontakty ze starszymi. Starsi ludzie widzą w dzieciach i wnukach przedłużenie własnej egzystencji, kontynuację dorobku całego życia i najczęściej jedyne osoby dopełniające ich życie uczuciowe.

Miejsce i rola dziadków Wnuki są więc pożądanym przedmiotem miłości i troski dziadków, pomagając im w przełamaniu narastającego poczucia bezużyteczności i osamotnienia. Wnuki stanowią dla dziadków nowe życie, szczęście, są swoistą nagrodą za trud wychowania własnych dzieci. Poczucie bycia przydatnym, okazywana miłość i pomoc innym osobom w rodzinie są więc ważnym czynnikiem psychicznej równowagi osób starszych, a pośrednio korzystnie także wpływają na ich kondycję fizyczną. Kontakty z wnukami dają osobom starszym nie tylko emocjonalną satysfakcję, ale także możliwość powrotu myślą, wspomnieniem do pięknych, przeżytych etapów życia.

Miejsce i rola dziadków Dając poczucie bycia potrzebnym, pełnią też istotną funkcję rewitalizacji osób starszych i stymulują ich do podejmowania nowych form aktywności życiowej. Nierzadko babcie stwierdzają, że dopiero w relacjach z wnukami przeżyły prawdziwą satysfakcję płynącą z kontaktów z małym dzieckiem. Ponadto aktywnie uczestnicząc w opiece nad dzieckiem i wspomagając rodzinę w innych zakresach, zyskują znaczącą i ważną pozycję w rodzinie. Przy tym wyróżnić można pięć charakterystycznych stylów odgrywania społecznej roli babci lub dziadka w rodzinie:

Miejsce i rola dziadków 1. Pełnienie roli dziadków z pozycji rodzicielskiej niekiedy z konieczności, niekiedy z wyboru, co wiąże się z przejmowaniem wszystkich obowiązków i całej odpowiedzialności za rodzinę. 2. Pełnienie roli dziadków jako osób wspomagających rodziców w wielu zakresach, ale ich niezastępujących. 3. Traktowanie roli dziadków jako obciążenia (ze względu np. na zaawansowany wiek czy zły stan zdrowia). 4. Bycie dziadkami „od święta”, którzy żyją swoim życiem, a kontakty z rodzinami swoich dzieci traktują odświętnie. 5. Bycie dziadkami „wakacyjnymi”, którzy zamieszkują z dala od dzieci i wnuków, w związku z czym rzadko je widują.

Miejsce i rola dziadków Wybór określonego stylu uzależniony jest w największym stopniu od czynników związanych z osobą dziadka czy babci, ale także od wielu czynni ków obiektywnych. Ścisłe kontakty między dziadkami i wnukami nie tylko zaspokajają wiele potrzeb osób starszych (głównie potrzebę sensu życia, aktywności, użyteczności, zrozumienia, akceptacji, uznania, miłości), ale także kryją bogactwo treści istotnych dla egzystencji młodego człowieka i sprzyjają wzrostowi jego osobowego rozwoju. Ludzie starsi nie odwołują się w interakcjach z dzieckiem do aktów przemocy (bywa tak w relacjach rodziców czy nauczycieli z dziećmi).

Miejsce i rola dziadków Raczej wolą goić rany po porażkach, wyciszać lęk i niepokój. Ponadto obcowanie z dziadkami stwarza prawdziwie rodzinną atmosferę, tak niezbędną do pełnej realizacji poczucia bezpieczeństwa. Dziadkowie i babcie w swoim stosunku do wnuków deklarują miłość równie silną, jak do własnych dzieci, choć jest to nieco inna miłość, zabarwiona szczególną czułością i łagodnością. Jest ona też bardziej świadoma i nieobciążona rodzicielską odpowiedzialnością. Młody człowiek, doświadczając miłości, także ze strony dziadków, uczy się kochać (przyjmować miłość, ale i nią obdarzać).

Miejsce i rola dziadków Udział dziadków w rozwoju uczuciowym wnucząt może być więc bardzo duży. Zdarza się wprawdzie, że starość wiąże się ze zubożeniem życia emocjonalnego i koncentracją na własnej osobie, jednak znacznie częściej obserwuje się przejawy czułości, przywiązania, serdecznej troski, a nawet poświęceń, do których w odniesieniu do dzieci zdolni są ludzie z najstarszego pokolenia. Dziadkowie mogą mieć wpływ także na rozwój poznawczy wnucząt, kontakty między nimi a wnukami są bowiem okazją do przekazywania wielu informacji o świecie, przyrodzie czy społeczeństwie.

Miejsce i rola dziadków Sprzyja temu wiele form wspólnego wykorzystywania czasu: rozmowy i opowiadania, spacery, wspólne zabawy, uczenie wierszyków i piosenek, czy też oglądanie fotografii rodzinnych, przez co dziadkowie wprowadzają także wnuka w historię rodziny, podtrzymują kult rodziny jako rodu, dbają o przekazywanie rodzinnych zwyczajów. Ułatwia to młodemu pokoleniu umiejscowienie siebie w historii rodziny i narodu, dając poczucie zakorzenienia i sprzyjając rozwojowi tożsamości. Osoby starsze uczą również patriotyzmu, przestrzegania zasad moralno etycznych, zasad religii i mogą odegrać poważną rolę w przekazie wartości kulturowych cennych dla życia indywidualnego i społecznego.

Miejsce i rola dziadków Starsi często wdrażają do pracy, ucząc praktycznych umiejętności i czynności życia codziennego. Ich wiedza i życiowe doświadczenie są pomocne w kształtowaniu światopoglądu. Ponadto babcie i dziadkowie stanowią dla wnuków źródło wsparcia w trudnych sytuacjach. Są oni bowiem często dobrymi słuchaczami, pozwalającymi wnukom mówić o swoich problemach i przeżyciach, na co wielu rodziców nie ma czasu, a nawet cierpliwości. Doniosłe jest spędzanie wolnego czasu na długich, interesujących rozmowach, w których dziadkowie wykazują takie cechy, jak: niezmierna cierpliwość, umiejętność słuchania, tolerancja, życzliwość, dyskrecja, służenie radą.

Miejsce i rola dziadków Rozmowy takie stymulują rozwój dziecka, ale także budują więź rodzinną. Badając między innymi oddziaływania dziadków na wypoczynek wnuków ustalono, że zdecydowana większość starszych kobiet i mężczyzn w znaczący sposób angażuje się w wypoczynek dzieci, dostrzegając w tym zresztą wartość nie tylko dla wnuków, ale i dla siebie samych. Jednocześnie ustalono, że przekonanie o osobistej wartości wspólnych zajęć wzrasta wraz ze wzrostem poziomu wykształcenia seniorów. Dziadkowie mają duży udział w uspołecznianiu wnuków. Ucząc, zwłaszcza w ramach wypoczynku rodzinnego, mądrego partnerstwa, nawiązywania relacji osobistych, także z ludźmi znacznie starszymi.

Miejsce i rola dziadków Jest to ważne i pożądane, gdy dziecko wychowuje się w rodzinie niepełnej, w której brak wzorca osobowego jednego z rodziców. Rodzina wielopokoleniowa jest niewątpliwie wartościowym środowiskiem życia, co nie wyklucza możliwości wystąpienia trudności we wzajemnych relacjach. Bywa, że dziadkowie nie chcą zaakceptować wyborów życiowych swoich dorosłych dzieci i nie mogą wyjść z roli decydenta. Zdarza się, że babcie próbują odgrywać swoją rolę z pozycji rodzicielskiej. Przejmują wówczas od córek bądź synowych obowiązki związane ze społeczną rolą matki, co najczęściej prowadzi do rozgoryczenia rodziców, ale może prowadzić do braku poczucia odpowiedzialności za swoje dziecko.

Miejsce i rola dziadków W rodzinach wielopokoleniowych następuje niejednokrotnie niepokojące ograniczenie na rzecz dziadków działań rodzicielskich. Zwłaszcza młodzi mężczyźni (ojcowie), koncentrując się na pracy zawodowej i żywiąc przekonanie o pragnieniach dziadków związanych z zajmowaniem się wnukami, drastycznie redukują swoją pomoc w gospodarstwie domowym i w opiece nad dziećmi. Przejęcie większości zadań opiekuńczych i wychowawczych może być pożądane tylko w szczególnych przypadkach (np. choroby rodzica). W innych opieka dziadków powinna mieć charakter uzupełniający.

Miejsce i rola dziadków Kłopotliwa bywa nadopiekuńczość dziadków wobec dziecka, wyrażająca się wyręczaniem w różnych czynnościach, czy też zbyt wysokim poziomem tolerancji dla jego zachowań. Rozpieszczające, nadopiekuńcze postępowanie, zwłaszcza wobec dorastających wnuków, uwarunkowane jest wieloma czynnikami. Struktury myślenia człowieka starszego są mniej elastyczne i trudniej je zmienić. Uznaje się, że dziecko nadal jest małe, „dziecinne” i traktuje się je jak dawniej. Przynosi to szkodę samemu dziecku, kształtując u niego stały nawyk liczenia na korzyści niezasłużone, nieuwarunkowane własnymi staraniami, źle służy też międzyosobowym relacjom w rodzinie, bo wiąże się z podważaniem pozycji i autorytetu rodziców.

Miejsce i rola dziadków Głębokie przemiany, jakie dokonały się w orientacjach życiowych i które objęły całe społeczeństwo, mogą prowadzić do nasilenia się konfliktu pokoleń. Młodzież żyje obecnie w odmiennych warunkach, z czym wiąże się zmiana nastawień i dążeń, co zarazem niewątpliwie utrudnia międzypokoleniowe porozumienie. Jak wynika z badań, starsi mają za złe młodym ludziom ich sposób bycia, arogancję, bez myślność, lekceważenie tradycji i zasad moralnych. Z kolei młode pokolenie irytuje u seniorów ich nadmierne wścibstwo, gadulstwo i skłonność do strofowania.

Miejsce i rola dziadków Rodzina wielopokoleniowa przeżywa więcej od „nuklearnej” czyli jednopokoleniowej sytuacji konfliktowych, lecz równocześnie jej członkowie uczą się rozumieć zachowania innych, dostrzegać ich potrzeby, uczą się również umiejętności rozwiązywania konfliktów. W kontaktach z dziadkami dzieci uczą się lepszego rozumienia starszego człowieka, co sprzyja kształtowaniu pozytywnych postaw młodszego pokolenia wobec starszego. Po pewnym czasie, gdy wnuki uzyskują samodzielność, mogą stać się oparciem dla swoich dziadków. Z punktu widzenia całego społeczeństwa ma to niewątpliwie aspekt profilaktyczny.

Miejsce i rola dziadków Wzajemne relacje między dziadkami i wnukami nie są statyczne, ulegają zmianom między innymi w miarę dorastania dziecka. Dzieci najmłodsze lubią swych dziadków i zajmują oni bardzo ważną pozycję „w ich oczach”, u dzieci w wieku szkolnym stosunki te zaczynają się różnicować, a w okresie dorastania zwykle pogarszają się (podobnie jak relacje z rodzicami). Powodem pogarszających się wzajemnych relacji może być schematyczne traktowanie wnuka przez dziadków. Ponadto często jego wiedza i poziom myślenia przekroczyły już poziom wykształcenia dziadków. Dorastający wnuk nie jest jednak jeszcze na tyle dojrzały, by zrozumieć postawy i sytuację starszego człowieka.

Miejsce i rola dziadków Krytykuje więc jego niewiedzę, tradycyjne poglądy, a bywa, że jawnie lekceważy. Wykazano przy tym, że najczęściej pozytywny stosunek do osób starszych przejawiają dzieci w wieku przedszkolnym, dalej szkolnym, a pogarsza się on u młodzieży nastoletniej. Rola i znaczenie dziadków zmieniły się w ostatnich latach. Zwłaszcza w społeczeństwach ruchliwych, często zmieniających miejsce zamieszkania, ludzie starsi na ogół stwierdzają, że nie oczekuje się od nich obecnie, tak jak to było dawniej, zaangażowania i istotniejszej pomocy w opiece i wychowaniu najmłodszych członków rodziny.

Miejsce i rola dziadków Dziadkowie bardzo sobie cenią kontakty z wnukami. A rola dziadków „wcale się nie przeżyła, jak sądzono, wręcz przeciwnie, obecnie przeżywa swój renesans”. Dzieje się tak, gdyż nastąpiło wydłużenie życia człowieka, które daje mu szansę na poznanie swych dziadków i pradziadków, wnuków i prawnuków. W ostatnim stuleciu zmienił się charakter samych relacji między dziadkami i wnukami. Niegdyś stosunki te charakteryzował brak emocji, wyraźny dystans, wręcz chłód uczuciowy. Współcześnie relacje te są wyjątkowo bliskie i silne. Tak ścisłe kontakty z pokoleniem seniorów wzbogacają życie rodzinne, a brak dziadków powoduje, że przeżycia z dzieciństwa są uboższe.

Bibliografia 1. M. Braun Gałkowska, Psychologiczna analiza systemów rodzinnych osób zadowolonych i niezadowolonych z małżeństwa, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1992. 2. M. Tyszkowa, Społeczne role babci i dziadka w rodzinie, „Problemy Rodziny” 1991, nr 1. 3. T. Parnowski, Medyczne i psychologiczne problemy wieku podeszłego, „Problemy Rodziny” 1996, nr 5. 4. H. Filipczuk, Rodzina a rozwój psychiczny dziecka, Nasza Księgarnia, Warszawa 1981. 5. L. Dyczewski, Więź pokoleń w rodzinie, Ośrodek Dokumentacji i Studiów Społecznych, Warszawa 1976.

Bibliografia 6. A. Zawadzka, Oddziaływanie dziadków na wypoczynek wnuków, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Prace Pedagogiczne, nr 131, Wrocław 1999. 7. A. Zych, Człowiek wobec starości. Szkice z gerontologii społecznej, Wyd. Śląsk, Katowice 1999. 8. B. Śliwerski, „Trzecia siła” edukacyjnych rewolucji, „Edukacja i Dia log” 1992, nr 6. 9. J. Falkowska, Do czego potrzebni są dziadkowie, „Edukacja i Dialog” 2002, nr 5. 10. M. Chmielewska, Rola dziadków w procesie socjalizacji, „Wychowanie na co Dzień” 2002, nr 7 8. 11. B. Małecka, Dziadkowie w rodzinie, „Edukacja i Dialog” 1997, nr 10.

Bibliografia 12. M. Dzięgielewska, Starość w rodzinach polskich. Wstęp do problematy ki, „Problemy Rodziny” 1999, nr 2 3. 13. E. Kuś, Rodzice rodziców, „Edukacja i Dialog” 1995, nr 1. 14. G. Gajewska, Pedagogika opiekuńcza i jej metodyka, Gaja Pracownia Edukacyjno Konsultacyjno Wydawnicza, Zielona Góra 2004. 15. E. Hurlock, Rozwój dziecka, t. 1, PWN, Warszawa 1985. 16. G. Garrett, Potrzeby zdrowotne ludzi starszych, Wydaw. Lekarskie PZWL, Warszawa 1990. 17. L. Dyczewski, Więź między pokoleniami w rodzinie, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 2002. 18. Z. Dąbrowska Caban, Partnerstwo w rodzinie i na rzecz rodziny, „Problemy Rodziny” 1997, nr 5 6.

Dziękuję za uwagę