MEVCUT BETONARME BNALARIN PERFORMANSA DAYALI TASARIMI YUNUS EMRE

MEVCUT BETONARME BİNALARIN PERFORMANSA DAYALI TASARIMI YUNUS EMRE KOZAN MERVE ÖLÇER AHMET TAŞKIN

İÇİNDEKİLER 1. KONU 2. KONU İLE İLGİLİ ÇALIŞMALAR 3. ÇALIŞMALARIN AMACI VE KAPSAMI 4. BİNA DEPREM PERFORMANS DÜZEYLERİ 5. YAPILAN ÇALIŞMALAR 6. TARTIŞMA 7. KİRİŞLERİN DAVRANIŞ SONUÇLARI 8. KOLONLARIN DAVRANIŞ SONUÇLARI 9. PERDELERİN DAVRANIŞ SONUÇLARI 10. SONUÇ VE ÖNERİLER

1. KONU Mevcut betonarme binaların performansa dayalı tasarımı. İlk olarak ATC-40 ve FEMA-356 yönetmelikleriyle literatürde kendisine yer bulan performansa dayalı tasarım kavramı kısa zaman içerisinde bazı gelişmeler de göstererek birçok farklı yönetmelikte yer almıştır. Ülkemizde, 1940 yılından itibaren birçok kez deprem yönetmelikleri hazırlanmış ya da mevcut yönetmeliklerde revizyonlar yapılmak suretiyle güncellemeler yapılmıştır. Son olarak 2007 yılında yayımlanan Deprem Bölgelerinde Yapılacak Binalar Hakkında Yönetmelik’te (veya Türk Deprem Yönetmeliği “TDY”) ise önceki yönetmeliklerden farklı olarak “Mevcut Binaların Değerlendirilmesi ve Güçlendirilmesi” kısmı yer almıştır. Performansa dayalı tasarım yaklaşımının ülkemiz yönetmeliklerinde ilk olarak bahsedildiği bu kısım, öncelikli olarak mevcut binalar için düşünülmüş olsa da yeni binalar için de kullanılabilecek niteliktedir.

Bu tezde yapılan çalışma mevcut betonarme binaları temsilen çizilen altı adet projelerin performans analizini incelemek ve bu altı adet projelerin yerleşim düzeni, beton sınıfı ve kesit boyutlarında ki değişikliklerden dolayı oluşacak performans analizlerini karşılaştırmaktır. Mevcut betonarme binayı temsilen tasarlanan projelerin performans analizi TDY 2007’de belirtilen doğrusal hesap yöntemlerinden eşdeğer deprem yükü yöntemini kullanarak yapılmaktadır.

2. KONU İLE İLGİLİ ÇALIŞMALAR Bina performansının belirlenmesi için 2007 Türk Deprem Yönetmeliğinde belirtilen hesap yöntemlerinden doğrusal olan eşdeğer deprem yükü yöntemi kullanılarak altı binanın düşey elemanlarının kesitlerine, beton sınıflarına ve yerleşim düzenine göre karşılaştırılması yapılmıştır.

TABLO 1 - EŞDEĞER DEPREM YÜKÜ YÖNTEMİ’NİN UYGULANABİLECEĞİ BİNALAR Deprem Toplam Yükseklik Bölgesi Bina Türü Her bir katta burulma düzensizliği katsayısının 1, 2 Sınırı HN ≤ 25 m ηbi ≤ 2, 0 koşulunu sağladığı binalar Her bir katta burulma düzensizliği katsayısının 1, 2 ηbi ≤ 2, 0 koşulunu sağladığı ve ayrıca B 2 türü düzensizliğinin olmadığı binalar 3, 4 Tüm binalar HN ≤ 40 m

3. ÇALIŞMANIN AMACI VE KAPSAMI Mevcut betonarme yapıların performansa dayalı tasarımı konusunda var olan yapıların performanslarına bakılır ya da yeni yapılar tasarlanarak bu yapılar üzerinde performans dayanımı tahkiki yapılır. Yapılar birbirleriyle karşılaştırılarak dayanımı hakkında bilgiler elde edilir. Bu çalışmanın amacı, ülkemizdeki mevcut betonarme binaları temsil eden bir grup yapı sistemi üzerinde, mevcut betonarme binaların deprem performanslarının belirlenmesi için 2007 Türk Deprem Yönetmeliği’nde tanımlanan doğrusal olan hesap yöntemlerinden Eşdeğer Deprem Yükü Yöntemi ’nin uygulanması ve elde edilen sayısal sonuçların değerlendirilmesi suretiyle; a. ) Ülkemizdeki mevcut bina stokunu belirli ölçüde temsil eden söz konusu yapı sistemlerinin deprem performansı ve güvenliklerinin belirlenmesi b. ) Yapının düşey taşıyıcı elemanlarının kesit boyutlarına bağlı olarak bina performans analizlerinin 2007 Türk Deprem Yönetmeliğinde ön görülen eşdeğer deprem yükü yöntemi ile altı binanın karşılaştırılmasıdır.

Bu amaçla ülkemizdeki mevcut betonarme binaların bir bölümünü temsil etmek üzere seçilen ve 2007 Türk Deprem Yönetmeliği’ne göre tasarımları yapılan çeşitli bina çerçevelerinin ve bunların düşey taşıyıcı elemanlarının kesit boyutları, beton sınıfı ve yerleşim düzeni açısından oluşturulan alternatif projelerin çalışma kapsamında yer alan doğrusal elastik olan hesap yöntemlerinden eşdeğer deprem yükü yönteminin karşılaştırılmasına yönelik olarak, bir parametrik sayısal inceleme gerçekleştirilmiştir.

4. BİNA DEPREM PERFORMANS DÜZEYLERİ Performans düzeyleri verilen bir yapı için, verilen bir deprem etkisi altında öngörülen hasar miktarının sınır durumlarıdır. Bu sınır durumlar, binadaki taşıyıcı ve taşıyıcı olmayan elemanlardaki hasarın miktarına, bu hasarın can güvenliği bakımından bir tehlike oluşturup oluşturmamasına, deprem sonrasında binanın kullanılıp kullanılmamasına ve hasarın neden olduğu ekonomik kayıplara bağlı olarak belirlenir.

Hedeflenen performans düzeyi, değerlendirilmesi yapılacak olan binanın kullanım amacı ve türüne göre değişiklik gösterir. Performans düzeyini belirleyen diğer bir faktör ise değerlendirilen binanın performans hedefine bağlı olarak göz önünde bulundurulan deprem etkisidir. 2007 Deprem Yönetmeliğinde üç farklı deprem etkisi göz önüne alınmaktadır Deprem etkileri, yapının bulunduğu bölgenin zemin ve depremsellik özelliklerini yansıtan tasarım spektrumunun katsayılarla ölçeklendirilmesi ile ifade edilir. 50 yılda aşılma olasılığı % 50 olan deprem için Yönetmelik 2. 4’de tanımlanan doğrusal elastik tasarım spektrumu (Ra=1) 0. 5 ile çarpılarak azaltılır. 50 yılda aşılma olasılığı % 10 olan deprem için Yönetmelik 2. 4’de tanımlanan doğrusal elastik tasarım spektrumu değiştirilmeden kullanılır. 50 yılda aşılma olasılığı % 2 olan deprem için Yönetmelikte tanımlanan doğrusal elastik tasarım spektrumu 1. 5 ile çarpılarak büyütülür.

TABLO 2. FARKLI DEPREM DÜZEYLERİNDE BİNALAR İÇİN ÖNGÖRÜLEN MİNİMUM PERFORMANS HEDEFLERİ Binanın Kullanım Amacı ve Türü Deprem Sonrası Kullanımı Gereken Binalar: Hastaneler, sağlık tesisleri, itfaiye binaları, haberleşme ve enerji tesisleri, ulaşım istasyonları, vilayet, kaymakamlık ve belediye yönetim binaları, afet yönetim merkezleri, vb. İnsanların Uzun Süreli ve Yoğun Olarak Bulunduğu Binalar: Okullar, yatakhaneler, yurtlar, pansiyonlar, askeri kışlalar, cezaevleri, müzeler, vb. İnsanların Kısa Süreli ve Yoğun Olarak Bulunduğu Binalar: Sinema, tiyatro, konser salonları, kültür merkezleri, spor tesisleri Tehlikeli Madde İçeren Binalar: Toksik, parlayıcı ve patlayıcı özellikleri olan maddelerin bulunduğu ve depolandığı binalar Diğer Binalar: Yukarıdaki tanımlara girmeyen diğer binalar (konutlar, işyerleri, oteller, turistik tesisler, endüstri yapıları, vb. ) Depremin Aşılma Olasılığı 50 yılda %50 %10 %2 – HK CG – – HK GÖ – CG –

5. YAPILAN ÇALIŞMALAR Tez çalışması kapsamında ele alınan konut türü betonarme yapılara ait özellikler bu başlık kapsamındaki tablolarla ve şekillerle anlatılmıştır. Yapılara ait 3 boyutlu sonlu eleman modelleri, malzeme bilgileri, eleman kesit özellikleri sunulmuştur. İncelenen yapılarda; X doğrultusunda 6, Y doğrultusunda 6 adet aks bulunmaktadır. X doğrultusunda aks aralıkları soldan sağa doğru sırasıyla 4. 5, 4. 0, 5. 5 metredir. Y doğrultusunda ise aks aralıkları yukarıdan aşağıya doğru sırasıyla 4. 0, 5. 5, 5. 0, 4. 5, 4. 0 metredir. Toplam 5 adet kat bulunan yapılarda kat yükseklikleri 3’er metredir. Mevcut binaları temsilen tasarlanan altı adet binadan birincisi C 35 beton sınıfına sahip, 30 x 60 cm kolonlardan, 25 x 60 cm kirişlerden ve 30 x 225, 25 x 265 cm’lik perdelerden oluşmaktadır.

Tasarlanan birinci bina referans kabul edilip bu projede en kesitleri sabit tutup kolonların ve perdelerin yönünü değiştirip(tek bir doğrultuda), donatı oranları sabit tutulup ikinci proje oluşturulmuştur. Üçüncü projede ise donatı oranları sabit tutulup taşıyıcı elemanlardan kolon ve kirişlerin kesit boyutları küçültülmüştür. Diğer üç projede ise beton sınıfını C 15’ çekip analiz ve doğrusal analizler yapılmıştır. Böylece mevcut binayı temsilen tasarlanan binaları, beton sınıfına, yerleşim düzenine ve kesit boyutlarına göre oluşacak değişimleri görme ve karşılaştırma imkanı sağlanmış oldu. Analizler sonucu çıkan değerlerin bir kısmı(tez kapsamında kullanılacak olanlar) aşağıda bilginize sunulmuştur.

Şekil 1. Tipik Kat Planı(C 35, C 15 Referans Proje)

Şekil 2. 3 Boyutlu Analiz Modeli(C 35, C 15 Referans Proje)

Şekil 3. Tipik Kat Planı(C 35, C 15 Yerleşim Farklı)

Şekil 4. 3 Boyutlu Analiz Modeli(C 35, C 15 Yerleşim Farklı)

Şekil 5. Tipik Kat Planı(C 35, C 15 Boyutları Farklı)

Şekil 6. 3 Boyutlu Analiz Modeli(C 35, C 15 Boyutları Farklı)

6. TARTIŞMA 6. 1. Bina Tepe Yer Değiştirme Sonuçları 6 farklı proje tipi için tepe yer değiştirme sonuçları incelenmiştir. Yapılan gözlem sonucu betonun kalitesi bina tepe yer değiştirme hareketini etkilemiştir. Taşıyıcı elemanların konumu deplasmanda değişiklikler oluşturmuştur. Bütün beton sınıfları ve kombinasyonları için zemin katta Y doğrultusunda hiçbir şekilde deplasman gözlenmemiştir. Maksimum yer değiştirme taşıyıcı eleman boyutlarının değişiminde rastlanmıştır.

6. 2. Bina Taban Yer Değiştirme Sonuçları Yapılan analiz ve gözlem sonucu yapıda hangi tür beton kullanımından çok binanın eleman boyutlarının taban yer değiştirmesini etkilediği gözlemlenmiştir. C 15 ve C 35 olarak tasarlanan yapıda taban yer değiştirmesi referans proje üzerinde sadece taşıyıcı elemanlarının yerlerinin değiştirilmesi sonucu gözlemlenmiştir. Bu değişiklik normal katlara göre oldukça düşüktür.

6. 3. Göreli Kat Öteleme Sonuçları Göreli kat ötelenmeleri bütün katlarda göreceli ötelenmelere sebep olmuştur. Yapılan analiz sonucunda X yönü Y yönüne oranla daha düşük göreceli kat ötelenmelerine sonuç vermiştir. Maksimum kat ötelenmeleri incelemeler sonucu 2. Katta, zemin kat dahil olmak üzere diğer katlara oranla maksimum göreceli kat ötelenmesine maruz kalmıştır. Referans projede iki farklı beton türünde de minimum göreceli kat ötelenmeleri meydana gelmiştir. Beton sıfının değişmesi göreceli kat ötelemelerini çok etkilememektedir.

6. 4. Kat Kesme Kuvveti Sonuçları C 15 ve C 35 beton sınıfları ile yapılan analiz sonucunda. Beton kalitesinin kat kesmelerine ciddi anlamda etki ettiği gözlemlenmiştir. Yapılan projede C 15 ve C 35 sınıf betonlar için, kat taşıyıcı sistemin farklı boyutlandırılması sonucu kat kesmelerinde diğer kombinasyonlara göre ufak azalmalar görülmüştür. Taşıyıcı sistemin referans projeye göre değiştirilmesi ile elde edilen projede maksimum kat kesmeleri gözlemlenmiştir. Bütün kombinasyonlar ve beton sınıfları için yapılan gözlem sonucunda maksimum kat kesmesi zemin katta, minimum kat kesmesi ise son katta gözlenmiştir. Bütün kombinasyonlar ve beton sınıfları için yapılan analizde X yönünde Y yönüne göre daha fazla kat kesmelerinin görüldüğü gözlemlenmiştir.

7. KİRİŞLERİN DAVRANIŞ SONUÇLARI C 15 ve C 35 beton sınıfı ile 3 farklı kombinasyonla toplamda 6 farklı proje sonuçlarına göre; bütün kirişler için burulma kesme ve eğilme statik sonuçları incelenmiştir. Son katta maksimum değerler elde edilirken zemin katta minimum değerler elde edilmiştir. İstisna durum olarak bazı kirişlerde bu değerler katlar arasında farklılıklar görülmektir. Doğrusal analiz sonucuna göre süneklik düzeyleri kontrol edildiğinde bütün kirişler sünek olarak kabul edilmiştir. Kiriş hasar durumda hasar alan bazı kirişler gözlemlenmiştir. Bu genellikle beton kalitesi kiriş boyutu ve kiriş yerleşimi ile alakalı sorun olarak gözlemlenmiştir.

8. KOLONLARIN DAVRANIŞ SONUÇLARI Yapılan analiz sonuçlarına göre; kat kolonlarında basmada çalışan kolon olarak bakılırsa zemin kattaki kolonlar maksimum yüke maruz kalmaktadır. Son kata doğru bu yük doğrusal olarak azalmaktadır. Kesme kuvveti olarak doğrusal deprem yükünde zemin kattaki kolonlar maksimum kesme kuvvetine maruz kalırken son katta kesme kuvveti azalmaktadır. Kolonların konumuna göre ve duruş şekline göre kesme kuvvetinde değişikler görülmektedir. Hasar raporu olarak kolonlar, betonun sınıf kalitesi yerleşim şekli ve konumlarının değişikliği sonucu hasar rapor kayıtları ve hasar alma dereceleri değişmektedir.

9. PERDELERİN DAVRANIŞ SONUÇLARI Perdeler yapıda sistematik olarak büyük boyutlu bir taşıyıcı sistemdir. Çalışma prensibi hasar alma durumları, eğilmeleri, kesmeleri ve burulmaları aynı kattaki o perde için yüzeyinde bazı bölgelerde değişiklikler gözlemlenmiştir. Katlarda kesme durumu zemin katta maksimum son katta minimum olarak gözlemlenmiştir. Süneklik durumlarında bütün perdeler sünek olarak saptanmıştır. Çalışma prensipler, konumları, boyutları, beton kalitesi perdelerin, Burulma, eğilme, kesme değerlerinde değişikler oluşturduğu gözlemlenmiştir.

10. SONUÇ VE ÖNERİLER Bu çalışmada; mevcut binayı temsilen yapılan projelerde TDY 2007 kriterlerine göre performans değerlendirilmesi yapılmıştır. Analiz yöntemi olarak TDY 2007’de yer alan Eşdeğer Deprem Yükü Yöntemi kullanılmıştır. Performans değerlendirilmesi yapılmak üzere, projeleri 2007 Türk Deprem Yönetmeliği’ne göre Z 4 zemin sınıfında tasarlanmış 5 katlı betonarme perdeli-çerçeveli bir sistem dikkate alınmıştır. Binaların betonarme betonu sınıfı C 35, C 15 donatı çeliği sınıfı ise S 420’dir. Bina türünün konut olmasından dolayı, 50 yıllık süreç içinde aşılma olasılığı %10 olarak tanımlanan tasarım depremi etkisi altında Can Güvenliği (CG) performans seviyesi hedeflenmiştir.

10. SONUÇ VE ÖNERİLER Mevcut binaları temsilen çizilen projelerde yapılan performans değerlendirilmesi sonucunda aşağıdaki sonuçlar elde edilmiştir: üTaşıyıcı elemanın boyutlarının değişiminde, maksimum bina tepe yer değiştirme sonucuna rastlanmıştır. üBina taban yer değiştirme sonuçlarının ise en çok eleman boyutlarının değişmesinden etkilendiği gözlemlenmiştir. Beton sınıfı düşürülmesi sonucu oluşan bina taban yer değiştirmesi oldukça düşüktür.

10. SONUÇ VE ÖNERİLER ü Göreli kat ötelemelerinde, X yönü Y yönüne oranla daha düşük göreli kat ötelenmelerine sonuç vermiştir. Beton sınıfının değişmesi göreli kat ötelemelerini çok etkilememektedir. üYapılan analizler sonucu beton sınıfının kat kesmelerine ciddi anlamda etki ettiği gözlemlenmiştir. Taşıyıcı sistemin farklı boyutlandırılması kat kesmelerinde ufak değişimlere neden olmuştur. Minimum kat kesmesi 5. katta, maksimum kat kesmesi ise zemin katta oluşmuştur.

10. SONUÇ VE ÖNERİLER ü Kirişlerdeki davranış sonuçları incelendiğinde ise, beton sınıfının düşmesi durumunda kirişlerde belirgin hasar bölgesine geçen kirişlerin sayısı artmıştır. Ayrıca 2 tane kiriş ileri hasar bölgesine geçmiştir. (1. Katta) ü Kolonlardaki davranış sonuçları incelendiğinde ise kolonların yerleşimlerinin değiştirilmesi hasar durumuna etki yapmamıştır. Referans projede olduğu gibi yerleşimi farklı projede de belirgin hasar bölgesinde kolon bulunmamaktadır.

10. SONUÇ VE ÖNERİLER ü Yapılan doğrusal performans analiz sonucunda beton sınıfı düşürüldüğünde kolonlardan 4 tanesi belirgin hasar bölgesine geçmiştir. 22 tanesi ise göçme bölgesine geçmiştir. Beton sınıfının düşürülmesi kolonların hasar durumuna büyük etkisi olmuştur. ü Kolonların boyutlarının küçülmesi sonucunda 7 tane kolon yüklemeler sonucu(+Ex, -Ex, +Ey, -Ey) belirgin hasar bölgesine geçmiştir. Kolonlardan 2 tanesi ise göçme bölgesine geçmiştir. Boyutların küçültülmesi, beton sınıfının düşürülmesi kadar büyük bir etki yapmamıştır.

10. SONUÇ VE ÖNERİLER ü Perdelerde ise beton sınıfının düşürülmesi ile uygulanan deprem yükleri sonucunda, referans projede 6 tane belirgin hasar bölgesinde kolon varken bu sayı beton sınıfı düşürülmüş projede 10’a yükselmiştir. ü Projenin yerleşimlerinin değişmesi sonucunda ise perdelerden 2 tanesi göçme bölgesine geçmiştir.

Edindiğimiz bilgiler ve çalışmalar sonucu, beton kalitesinin, taşıyıcı elemanların yerleşim şeklinin ve taşıyıcı elemanların kesit boyutlarının mevcut betonarme elemanlarda, sistemlerde doğrusal deprem yükü karşısında önemli değişikliklere sebep olduğu görülmüştür. Binayı tasarlarken ilgili yönetmeliklere göre tasarlanması gerektiği aksi takdirde tasarlanan binanın güvenilirliğinin olmadığı anlaşılmıştır. Tasarlanan yapılarda canlıların hayat sürdüğü unutulmamalıdır.

Kaynaklar [1] Deprem Bölgelerinde Yapılacak Binalar Hakkında Yönetmelik (2007). Bayındırlık ve İskân Bakanlığı. Ankara. [2] Doğangün A, “Betonarme Yapıların Hesap ve Tasarımı”, Birsen Yayınevi [3] Topçu A, “Betonarme II”, Eskişehir Osman Gazi Üniversitesi, 2018 [4] Çetin C, “Mevcut Betonarme Binaların Deprem Performanslarının Belirlenmesinde Doğrusal Olmayan Yöntemlerin Karşılaştırılması Üzerine Sayısal Bir İnceleme”, İstanbul Teknik Üniversitesi, İnşaat Mühendisliği Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Haziran 2007 [5] Ahmet Tuğrul A, “Mevcut Bir Betonarme Binanın TDY'07'de Belirtilen Doğrusal Elastik Olmayan Analiz Yöntemlerine Göre Performans Değerlendirilmesi”, İstanbul Teknik Üniversitesi, İnşaat Mühendisliği Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Aralık 2005 [6] Mevcut Binaların Deprem Etkisi Altında Değerlendirilmesi ve Güçlendirilmesi [7] Tezcan S, “Zayıf Kat-Yumuşak Kat Düzensizliği” Altıncı Ulusal Deprem Mühendisliği Konferansı, 16 -20 Ekim 2007, İstanbul [8] 1975 Deprem Yönetmeliğine Uygun Olarak Tasarlanmış 4 Katlı Konut Binasının Doğrusal Elastik Hesap Yöntemi ile Değerlendirilmesi [9] Boztaş Ö, “Burulma Düzensizliğine Sahip Betonarme Çerçeveli Taşıyıcı Sistemlerin Performansına Dolgu Duvarların Etkisinin Belirlenmesi”, Yıldız Teknik Üniversitesi, İnşaat Mühendisliği Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2015 [10] Özer, E, 2007. Yapı Sistemlerinin Lineer Olmayan Analizi Ders Notları, www. ins. itu. edu. tr/eozer, İstanbul. [11] T. C. Resmi Gazete, Deprem Bölgelerinde Yapılacak Binalar Hakkında Yönetmelik. (26454), 06. 03. 2007.

[12] Darılmaz K, “Betonarme Sistemlerin Performansını Tasarım Aşamasında Etkileyen Faktörler”, TMMOB İnşaat Mühendisleri Odası, İnşaat Mühendisliği Bölümü, Balıkesir, 2015 [13] TS-500 (2000). Betonarme Yapıların Tasarım ve Yapım Kuralları. Türk Standartları Enstitüsü. Ankara. [14] ATC-40 (1996). Seismic Evaluation and Retrofit of Concrete Buildings. Applied Technology Council. California. [15] FEMA-356 (2000). Prestandard and Commentary for the Seismic Rehabilitation of Buildings. Federal Emergency Management Agency. Washington. [16] Alyamaç, K. E. ve Erdoğan, A. S. (2005). Geçmişten Günümüze Afet Yönetmelikleri ve Uygulamada Karşılan Tasarım Hataları. Deprem Sempozyumu, (s. 707 -715). Kocaeli: 23– 25 Mart. [17] Celep Z. , Kumbasar N. , (2004), Deprem Mühendisliğine Giriş ve Depreme Dayanıklı Yapı Tasarımı İstanbul, Beta Dağıtım [18] Bayındırlık ve İskan Bakanlığı, Deprem Bölgelerinde Yapılacak Binalar Hakkında Yönetmelik (2007), Ankara. [19] Newmark N. M. , Hall W. J. , (1982), Earthquake Spectra and Design, Earthquake Engineering Research Institute, Berkeley, California [20] Chopra A. K. , (1995), Dynamics of Structures, Theory and Applications to Earthquake Engineering Prentice-Hall, New Jersey. [21] Celep Z. , Kumbasar N. , Yapı Dinamiği (2001), Üçüncü baskı, İstanbul, Rehber Matbaacılık. [22] Fahjan Y. M. , (2008), İMO Teknik Dergi, 19(3), s. 4423 -4444