Metodologia nauk Metoda nauki metody naukowe Sabina Cisek

Metodologia nauk Metoda nauki, metody naukowe Sabina Cisek Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa UJ 2011/2012 1

Spis treści • Czym są metoda w ogóle, metoda naukowa etc. ? • Jedna, wspólna dla całej nauki metoda • Wybrane podstawowe sposoby rozumowania w nauce • Ogólne metody nauki • Metody charakterystyczne dla poszczególnych typów nauk • Bibliografia 2

Czym są metoda w ogóle, metoda naukowa etc. ? 3

Co to jest metoda – ogólnie • Metoda = sposób postępowania – – – określony przez pewne dyrektywy, reguły, wytyczne powtarzalny, systematyczny, stosowany celowo i świadomie, zawierający element normatywny, wartościujący (jak należy postępować) (Hajduk, 2001, s. 104 -107) • Metoda = „określony, powtarzalny i wyuczalny sposób – schemat lub wzór – postępowania, świadomie skierowanego na realizację pewnego celu poprzez dobór środków odpowiednich do tego celu” (Nowak, 1985, s. 19) • Metoda działania = „powtarzalny sposób działania zwiększający jego sprawność, sposób, który jest wyznaczony za pomocą spójnego zbioru reguł”, „świadomie i systematycznie stosowany, wzorcowy dobór i układ elementarnych czynności” (Kamiński, 1992, s. 201) 4

Co to jest metoda naukowa? • Metoda naukowa = „sam tok operacji przy stawianiu zagadnień, ich rozwiązywaniu oraz uzasadnianiu i systematyzowaniu odpowiedzi, bądź także zespół założeń przyjętych jako ramy lub wytyczne badania (…), bądź wreszcie ogół czynności i środków zastosowanych do sprawnego osiągnięcia rezultatów badania” (Kamiński, 1992, s. 202) 5

Co to jest metoda jakiejś nauki szczegółowej, dyscypliny naukowej? • Metody danej nauki = „ogólnie pojmowane schematy poszczególnych czynności badawczych – bądź faktycznie stosowane w jakiejś nauce, bądź w niej zalecane” (Nowak, 1985, s. 21) 6

Co to jest technika naukowa, technika badawcza? • „Technika naukowa dotyczy wyboru i wykorzystania szeroko rozumianych środków” (Hajduk, 2001, s. 199) 7

Hierarchia metod w nauce – ujęcie 1 • Metoda nauki w ogóle • Metody charakterystyczne dla głównych typów nauk – – Nauki dedukcyjne i empiryczne Nauki przyrodnicze i społeczne Nauki nomotetyczne i idiograficzne Nauki dedukcyjne, przyrodnicze, o życiu, społeczne, o zachowaniu (podział wg kryterium dominującego typu wyjaśniania, Grobler, 2008, s. 251) • Metody specyficzne dla poszczególnych dyscyplin – (Kamiński, 1992, s. 200 -214) (Grobler, 2008, s. 209 -256) 8

Hierarchia metod w nauce – ujęcie 2 • Ogólnonaukowe postulaty metodologiczne, w tym – postulaty falsyfikowalności, sprawdzalności, prostoty, rzetelnego uzasadniania • Metateorie, paradygmaty, podejścia, ramy pojęciowe – a zwłaszcza wynikające z nich specyficzne postulaty metodologiczne • Strategie badawcze, w tym – (a) strategie teorii przed badaniami i badań przed teorią (Frankfort-Nachmias, 2001, s. 61 -63), (b) ilościowa i jakościowa • Metody badań, metody naukowe • Techniki badań, techniki naukowe • Narzędzia naukowe – (Kamiński, 1992, s. 202), (Krajewski, 1998, s. 86 -87) i wiele innych 9

Wybrane problemy związane z metodą naukową, metodami naukowymi • Czy istnieje jedna metoda, wspólna dla wszystkich nauk, wyróżniająca naukę jako taką? Czym ewentualnie taka metoda się charakteryzuje, na czym polega? • Czy w nauce są „lepsze” i „gorsze” metody? • Problem indukcji • Różne hierarchie metod w nauce? 10

Jedna, wspólna dla całej nauki metoda 11

Metoda naukowa, metoda nauki jako takiej • Zdaniem niektórych jest tylko jedna metoda naukowa, wspólna dla wszystkich dyscyplin, która obejmuje całość czynności badawczych (Hajduk, 2001, s. 105 -106, 198 -201) • „Metoda naukowa jest to metoda stosowana w nauce; wraz ze zmianą koncepcji nauki zmienia się też i metoda” (Hajduk, 2001, s. 106) • Metody naukowej nie da się zalgorytmizować, z różnych przyczyn, zwłaszcza dlatego, iż nieodzownym jej składnikiem jest twórczość (Szaniawski, 1994 b), a także z powodu problemu indukcji. • Metoda naukowa ≠ technika uprawiania nauki 12

Szeroko rozumiana metoda naukowa obejmuje m. in. • Akceptowane źródła poznania – przede wszystkim w sensie metodologicznym, tzn. – skąd pochodzi uzasadniona, akceptowana w nauce wiedza (Ajdukiewicz, 1983, s. 44 -75). Obecnie są to: – doświadczenie, empiria – rozumowanie logiczne, wnioskowania – „niestety” także – czasem uświadomione i przemyślane, czasem nie – przesądy i założenia różnego rodzaju • Określone postawy – – akceptacja dwu filarów nauki współczesnej – powtarzalnych i wyuczalnych metod badawczych z jednej strony i twórczości – z drugiej, – dążenie do obiektywności (w tym – przywiązywanie wagi do intersubiektywnej sprawdzalności), – dążenie do ustawicznego poszerzania wiedzy, lepszego uzasadniania, (prawdy? ) etc. , – krytycyzm (myślenie krytyczne) 13

Szeroko rozumiana metoda naukowa obejmuje m. in. • Określone reguły i wskazówki dotyczące postępowania badawczego oraz jego etapów, w tym m. in. – – postulaty metodologiczne, tj. wytyczne mające podstawowy charakter, niewynikające ani z doświadczenia, ani z praw logiki, charakterystyczne dla całej nauki, np. • postulat prostoty (Krajewski, 1998, s. 86 -87) • postulat empirycznej sprawdzalności, CO TO ZNACZY EMPIRYCZNA SPRAWDZALNOŚĆ – zob. slajdy poświęcone metodzie nauk empirycznych, metodzie indukcyjnej, metodzie hipotetyczno-dedukcyjnej • Założenia dotyczące świata i możliwości jego poznania (założenia epistemologiczne) przyjmowane explicite i implicite, zapewne także – bezrefleksyjnie 14

Metoda nauki – współczesne postawy • Krytycyzm, myślenie krytyczne – – – „Stawiaj pytania, wyrażaj zdziwienie Określ problem Sprawdź dowody Bądź ostrożny wobec przeświadczeń i tendencyjności Unikaj argumentacji emocjonalnej: „Skoro tak czuję, musi to być prawda” – Unikaj uproszczeń – Rozważaj inne interpretacje – Zaakceptuj brak pewności” (Tavris, Wade, 1999, s. 30 -35) • Dążenie do obiektywizmu, intersubiektywna sprawdzalność – zob. slajdy 17 i 18 15

Metoda nauki – niektóre współczesne założenia • W świecie występują jakieś powtarzalne wzorce, regularności, prawidłowości, struktury, typy etc. • Wszystkie naturalne zjawiska mają naturalne przyczyny, uwarunkowania • Świat jest przynajmniej w pewnym stopniu i zakresie poznawalny • Nic nie jest dowiedzione samo w sobie • Wiedza opiera się na doświadczeniu, empirii • Wiedza naukowa, chociaż niepewna, odwołalna i względna, przewyższa ignorancję (Frankfort-Nachmias, 2001, s. 20 -23) 16

Co to znaczy „obiektywny”? • Trzy znaczenia terminu „obiektywność nauki”: „bezstronność – jako przeciwstawienie tendencyjności; intersubiektywna sprawdzalność – jako niezbędny warunek społecznej kontroli; neutralność aksjologiczna – jako zabezpieczenie przed dowolnością ocen. W żadnym z tych znaczeń obiektywność nie jest cechą w pełni osiągalną (…)” (Szaniawski, 1994 c, s. 17) – O pojęciach neutralności i bezstronności – zob. również (Kołakowski, 2000) • Obiektywny – może też znaczyć – niezależny od podmiotu poznającego 17

Co to znaczy „intersubiektywnie sprawdzalny”? • „Jeżeli jeden naukowiec prowadzi badanie, to inny może je powtórzyć i porównać ze sobą dwa zbiory wyników” (Frankfort-Nachmias, 2001, s. 31) • Rozróżniamy – intersubiektywne komunikowanie – „wiedza naukowa powinna być zrozumiana przez każdego badacza posiadającego odpowiednie kwalifikacje” – intersubiektywną sprawdzalność – „wiedza naukowa poddaje się kontroli” (Frankfort-Nachmias, 2001, s. 31, przypis) • Powinno być jasno powiedziane – w jaki sposób doszliśmy do takich a nie innych stwierdzeń, wniosków, przy użyciu jakich metod, na podstawie jakich danych empirycznych, jakiego rozumowania i jakich założeń, jak rozumiemy terminy, których używamy , słowem – zostawiamy „ścieżkę sprawdzenia”, – jak inni mogą sprawdzić nasze koncepcje, tezy, wnioski – określona, wykonalna, potencjalnie – przez każdego chętnego, procedura 18

Etapy badania naukowego, fazy procesu badawczego • Postawienie problemu, pytania – pytanie musi być sformułowane serio, precyzyjnie, zasadnie, rozstrzygalnie – zagadnienie naukowe może mieć charakter teoretyczny lub stosowany, przedmiotowy, konceptualny lub metodologiczny • Gromadzenie materiału naukowego – zbieranie danych doświadczenia (obserwacja i opis) – analiza założeń problemu, szukanie związków – opracowanie źródeł historycznych, krytyka źródeł 19

Etapy badania naukowego, fazy procesu badawczego cd. • Interpretacja materiału – próba rozwiązania problemu – sformułowanie ogólnej prawidłowości albo wysunięcie hipotezy – uzasadnienie zdania wcześniej niepewnego (normy, oceny, twierdzenia) – zaprojektowanie konstrukcji • Rozstrzyganie wartości proponowanego rozwiązania – analiza logiczna (poprawność formalna, prostota, spójność wewnętrzna i powiązania z dotychczasową wiedzą) – testowanie empiryczne (potwierdzanie – liczne wątpliwości, falsyfikowanie) • Zbudowanie teorii – (Hajduk, 2001, s. 198 -201), (Kamiński, 1992, s. 203 -205), (Nowak, 1985, s. 26 -27, 30 -37) 20

Etapy badania naukowego, procesu badawczego – metody naukowe i metody badawcze • „Czynności składające się na przebieg procesu badawczego można – z pewnym uproszczeniem – podzielić na czynności związane z zadawaniem pytań, tj. formułowaniem problemów naukowych, i czynności związane z udzielaniem odpowiedzi na te pytania. Tak też można by podzielić zalecane czy faktycznie stosowane schematy ich realizacji – metody. Te ostatnie nazwiemy metodami badawczymi w sensie węższym. (…) Metody badawcze to zalecane lub faktycznie stosowane w danej nauce schematy czynności służących do udzielania odpowiedzi na formułowane w niej pytania. W naukach empirycznych metody badawcze to przede wszystkim typowe i powtarzalne sposoby zbierania, opracowania, analizy i interpretacji danych empirycznych, służące do uzyskiwania maksymalnie (lub optymalnie …) uzasadnionych odpowiedzi na stawiane w nich pytania. ” (Nowak, 1985, s. 21 -22) 21

Wybrane podstawowe sposoby rozumowania w nauce 1. Dedukcja 2. Redukcja, abdukcja, indukcja 3. Wnioskowanie przez analogię 22

Rozumowanie • O rozumowaniach – zob. (Hajduk, 2001, s. 71 -98), także (Bocheński, 1992, s. 78 -80, 102 -106, 117 -124) i (Krajewski, 1998, s. 74 -84) • „ROZUMOWANIE – w najszerszym znaczeniu oznacza pracę umysłową (przeciwieństwo pracy fizycznej); – w znaczeniu węższym to rozmaite czynności umysłowe z wyłączeniem obserwowania (doświadczenia); w filozofii i logice rozumowanie to przechodzenie od jednych sądów do innych – w tym sensie rozumowanie to dobieranie następstwa do racji lub racji do następstwa. – Przyjmuje się podział rozumowania na dedukcyjne i redukcyjne; rozumowanie dedukcyjne przebiega od racji do następstwa, redukcyjne przebiega od następstwa do racji. ” http: //encyklopedia. interia. pl/haslo? hid=100447 23

Rozumowanie cd. • „Każdy proces, w którym wnioski wyprowadza się z pewnego zbioru przesłanek, możemy nazwać procesem rozumowania. (…) rozumowania mogą być dobre lub złe; są dobre, gdy przesłanki wspierają czy nawet pociągają za sobą wniosek; są złe, gdy nie udzielają wnioskowi żadnego wsparcia. ” (Blackburn, 1997, s. 352) • Trzy rodzaje wnioskowania – indukcyjne, dedukcyjne i abdukcyjne (Peirce – za Grobler, 2008, s. 102) – Tamże: „wnioskowanie” i „metoda” – używane zamiennie 24

Dedukcja. Wnioskowanie dedukcyjne. • Rozumowanie dedukcyjne występuje i jest akceptowane we wszystkich dyscyplinach naukowych (oczywiście w różnym zakresie). • „DEDUKCJA, rozumowanie dedukcyjne, wnioskowanie dedukcyjne – (łac. deductio = wywód) sposób wnioskowania logicznego polegający na wyprowadzaniu ze zdania lub zdań uznanych za prawdziwe ich następstwa, tj. zdania, które wynika z tamtych w sposób logiczny. (…) Stosowana dawniej definicja dedukcji jako przechodzenia od ogółu do szczegółu nie odpowiada właściwemu znaczeniu tego terminu. ” http: //encyklopedia. interia. pl/haslo? hid=133041 • Dedukcja = „wszelkie rozumowanie oparte na wynikaniu logicznym, czyli rozumowanie od racji logicznej do jej następstwa” (Krajewski, 1998, s. 74) (Co to jest wynikanie – zob. np. Hajduk, 2001, s. 78) • Jest rozumowaniem niezawodnym, tzn. gdy przesłanki są prawdziwe, to wniosek także jest z konieczności prawdziwy. 25

Dedukcja – podstawowa reguła wnioskowania zwana modus ponens Przykład zaczerpnięty z (Krajewski, 1998, s. 75) Jeżeli A, to B przesłanka Zdanie jest prawdziwe Jeśli przed chwilą padał deszcz, to ulica jest mokra A przesłanka Poprzednik jest prawdziwy przed chwilą padał deszcz wniosek Zatem następnik też jest prawdziwy a więc – ulica jest mokra więc B 26

Redukcja. Wnioskowanie redukcyjne. Redukcja jest rozumowaniem zawodnym, tzn. prawdziwość przesłanek nie gwarantuje prawdziwości wniosku. Jeżeli A, to B przesłanka Zdanie jest prawdziwe Jeśli przed chwilą padał deszcz, to ulica jest mokra. B przesłanka Następnik jest prawdziwy ulica jest mokra wniosek a więc – prawdopodobnie – przed chwilą padał Zatem poprzednik deszcz (dlatego BYĆ MOŻE jest „prawdopodobnie”, bo prawdziwy mogła wystąpić inna przyczyna mokrej ulicy) więc A 27

Abdukcja i indukcja • Abdukcja i indukcja są w zasadzie rodzajami redukcji (Bocheński, 1992, s. 78 -79, 102 -103) • Schemat redukcji: – Jeżeli A, to B (zdanie warunkowe) – B (następnik) – a więc A (poprzednik) • „Jeżeli poprzednik jest uogólnieniem następnika, wtedy tego typu redukcję nazywa się „indukcją”; jeżeli natomiast to nie ma miejsca, wtedy mówimy o redukcji nieindukcyjnej. ” (Bocheński, 1992, s. 103) 28

Abdukcja. Rozumowanie abdukcyjne. • „Rozumowanie abdukcyjne, abdukcja – pojęcie wywodzące się z filozofii Charlesa Peirce'a, stworzone dla oznaczenia procesu tworzenia wyjaśnień; jest procesem rozumowania, który dla pewnego zbioru faktów tworzy ich najbardziej prawdopodobne wyjaśnienia. ” http: //pl. wikipedia. org/wiki/Rozumowanie_abdukcyjne • Abdukcja jest procesem wyjaśniania tego, co jest nam już wiadome, co znamy, np. zaobserwowaliśmy jakieś zdarzenie – a następnie chcemy się dowiedzieć – dlaczego to zdarzenie nastąpiło, albo dlaczego było takie a nie inne. 29

Indukcja. Rozumowanie indukcyjne. • Indukcja, z wyjątkiem indukcji enumeracyjnej zupełnej, jest rozumowaniem zawodnym (Hajduk, 2001, s. 80 -82) (Krajewski, 1998, s. 76 -84) • Indukcja enumeracyjna – zupełna – niezupełna • Indukcja eliminacyjna – Francis Bacon, John Stuart Mill – Kanony Milla • Kanon jedynej zgodności • Kanon jedynej różnicy • Kanon zmian towarzyszących 30

Ogólne metody nauki 1. Metoda dedukcyjna 2. Metoda nauk empirycznych 2 a. Metoda indukcyjna 2 b. Metoda hipotetyczno-dedukcyjna 31

Metoda dedukcyjna • Związana jest z budowaniem i badaniem poprawności systemów dedukcyjnych, systemów aksjomatycznych (Hajduk, 2001, s. 108 -115) (Bocheński, 1992, s. 76 -101) • Odnosi się przede wszystkim do nauk apriorycznych, dedukcyjnych, formalnych – logiki i matematyki. Ale – również w naukach społecznych próbowano konstruować teorie aksjomatyczne w oparciu o metodę dedukcyjną (Frankfort-Nachmias, 2001, s. 57 -59). • Metoda dedukcyjna jako metoda nauki NIE jest tym samym co wnioskowanie dedukcyjne jako rodzaj rozumowania. Rozumowanie dedukcyjne występuje we wszystkich dyscyplinach naukowych, metoda dedukcyjna – raczej nie. 32

Metoda nauk empirycznych – podstawa • Nauki empiryczne bazują na, odwołują się do doświadczenia, empirii (zob. m. in. Bocheński, 1992, s. 106 -111). Jednakże – co to właściwie znaczy? • Że opierają się na zdaniach obserwacyjnych, zdaniach o faktach, zdaniach o fenomenach. – „Zdanie obserwacyjne zawiera zwykle następujące dane: współrzędne czasowe, współrzędne przestrzenne, okoliczności, opis fenomenu. ” (Bocheński, 1992, s. 106 -107) 33

Metoda nauk empirycznych – podstawa cd. • Że, w uproszczeniu: „To, co stoi w sprzeczności ze zdaniami obserwacyjnymi, musi zostać odrzucone, to, co służy wyjaśnieniu tych zdań, musi być przyjęte” (Bocheński, 1992, s. 109) – Ale – uwaga – tu pojawiają się istotne problemy • Nie istnieje „czysta” obserwacja – zob. teza o uteoretyzowaniu obserwacji • Jeżeli jakieś zdanie obserwacyjne jest niezgodne z hipotezą, prawem, teorią naukową (tzn. jest inaczej niż hipoteza lub teoria przewiduje), to niekoniecznie dana hipoteza (prawo, teoria) musi zostać odrzucona. Zob. problemy z falsyfikacją, teza Duhema-Quine’a. • Generalizacje, hipotezy, prawa, tezy nauki nie powstają w wyniku „prostego” uogólnienia zdań obserwacyjnych, ponieważ pojawia się w nich nowa treść – „element teoretyczny”, tj. nowe pojęcia, przyczyny, związki, które wymyślamy, tworzymy, by wyjaśnić, to co zaobserwowaliśmy. 34

Metoda nauk empirycznych* • Metoda nauk empirycznych = metody redukcyjne (Bocheński, 1992, s. 102 -136), w tym: – metoda indukcyjna dla nauk przyrodniczych – metoda historyczna oparta na redukcji nie-indukcyjnej dla nauk humanistycznych – zob. też – wnioskowanie redukcyjne ------------------------- • *Nauki empiryczne dzielą się na nauki przyrodnicze i społeczne (humanistyczne i społeczne, nauki o kulturze) 35

Metoda nauk empirycznych • Metoda nauk empirycznych = metoda indukcyjna, w dwu wariantach: – podejście indukcjonistyczne (starsze, kojarzone z pozytywizmem i neopozytywizmem), „klasyczna” metoda indukcyjna – podejście hipotetyczno-dedukcyjne (Popper), metoda hipotetyczno-dedukcyjna (Hajduk, 2001, s. 142 -144) • Metoda indukcyjna jako metoda nauki NIE jest tym samym co rozumowanie indukcyjne, chociaż oczywiście w dużej mierze się na nim opiera. 36

Metoda indukcyjna • Metoda indukcyjna opiera się na intuicji, iż im więcej różnorodnych przypadków potwierdza daną hipotezę, tym bardziej jest ona prawdopodobna i możemy jej ufać, do tego stopnia, że staje się prawem nauki. – Ale – nie udało się jak dotąd ustalić – jak rozumieć i obliczać to prawdopodobieństwo, generalnie jest tu spory kłopot (zob. Grobler, 2008, s. 33 -61) • W innym sformułowaniu – im więcej mamy potwierdzonych jednostkowych zdań o faktach, zdań obserwacyjnych, tym bardziej ich uogólnienie, zdanie teoretyczne, tj. hipoteza jest wiarygodne. 37

Metoda indukcyjna cd. • Dzisiaj już chyba nikt nie uważa praw, stwierdzeń, uogólnień uzasadnionych na drodze indukcji (niezupełnej i eliminacyjnej) za pewne, lecz jedynie za w jakimś stopniu potwierdzone. – Z pojęciem potwierdzania też jest problem (zob. Grobler, 2008, s. 55 -61) • „W praktyce metodą indukcji można posługiwać się jedynie w sposób bardziej swobodny, porównując poszczególne przypadki pod względami uznanymi za istotne w danym kontekście badawczym. Do odróżnienia czynników istotnych od nieistotnych trzeba mieć uprzednio zaakceptowane hipotezy. ” (Grobler, 2008, s. 33) • „Świadectwo empiryczne w jakiś sposób przyczynia się do dyskryminacji hipotez, … przemawia na korzyść jednych i niekorzyść drugich” (Grobler, 2008, s. 33) 38

… im więcej różnorodnych przypadków • „Prawdopodobieństwo wniosku uzyskanego w drodze indukcji niezupełnej, głoszącego, że przedmiot klasy a (którą w pewien sposób obierzemy) ma cechę b, będzie tym większe, po pierwsze, im więcej przedmiotów danej klasy przebadamy i stwierdzimy, że wszystkie one mają tę samą cechę, po drugie, im bardziej różnorodne będą te przedmioty, po trzecie, im bardziej będą się różniły warunki, w których dokonujemy obserwacji” (Krajewski, 1998, s. 79) 39

Metoda indukcyjna – problemy • „Rozumowanie indukcyjne polega zasadniczo na projekcji, czyli rzutowaniu, wyników obserwacji na przypadki dotąd niezaobserwowane” (Grobler, 2008, s. 58) • „Nawet najbogatsze, lecz z natury rzeczy skończone świadectwo empiryczne nie może wystarczyć do wyczerpującego uzasadnienia żadnej hipotezy uniwersalnej” (Grobler, 2008, s. 33) – Na marginesie – nie zawsze interesują nas hipotezy ściśle uniwersalne, zwłaszcza w naukach humanistycznych i społecznych • Teza o niedookreśleniu teorii przez dane empiryczne – zebrany materiał empiryczny może być podstawą nieskończenie wielu hipotez (Grobler, 2008, s. 27, 58 -59) – paradoks doboru krzywej, paradoks „zielbieskości” 40

Metoda indukcyjna – problemy cd. • Teza o uteoretyzowaniu obserwacji – „nie sposób niczego zaobserwować bez wcześniejszych oczekiwań ukształtowanych przez posiadane przez nas teorie”, „treść obserwacji zależy od licznych, mniej lub bardziej wyrafinowanych, założeń”, „teorie uznawane przez obserwatora determinują jego reakcje na otoczenie” (Grobler, 2008, s. 70 -71, 90) – Nie tylko obserwacja jako taka jest uteoretyzowana, lecz także identyfikacja sytuacji obserwacyjnej jest uteoretyzowana – decyzja co obserwować – również w sensie dosłownym – także wynika z akceptowanych teorii i założeń (Grobler, 2008, s. 91) 41

Metoda hipotetyczno-dedukcyjna, metoda falsyfikacji, metoda krytyki hipotez • Karl Raimund Popper – najważniejsza metoda nauki lub nauk empirycznych = stosowanie zasady krytycyzmu = metoda hipotetycznodedukcyjna (Grobler, 2008, s. 63 -64) • „Polega na wysuwaniu hipotez, wyprowadzaniu z nich wniosków dedukcyjnych na temat wyników projektowanych eksperymentów, a następnie konfrontowaniu ich z faktycznymi wynikami eksperymentalnymi’ (Grobler, 2008, s. 63 -64) • Falsyfikacjonizm – w naukach empirycznych nie można dowieść prawdziwości żadnej hipotezy, nie można hipotezy ostatecznie i całkowicie potwierdzić, czasami natomiast da się wykazać, że jakaś hipoteza jest fałszywa – Dlaczego? Zobacz slajdy Metoda indukcyjna – problemy • Wszystkie tezy nauki przyjęte są „na próbę” i mogą zostać odwołane 42

Metoda hipotetyczno-dedukcyjna – jak to się robi? • • Identyfikacja faktów wymagających wyjaśnienia (problem – co to jest fakt – na razie pomijamy) Sformułowanie śmiałej hipotezy albo wielu śmiałych hipotez (śmiałe = wysoce informacyjne, tj. „dużo mówiące” o świecie, o szerokiej dziedzinie odniesienia, mocno narażone na obalenie) Wyprowadzenie – drogą dedukcji – z tychże hipotez konsekwencji empirycznych, tj. jednostkowych zdań o faktach, zdań obserwacyjnych Poddanie tychże zdań obserwacyjnych rzetelnym testom empirycznym, poprzez eksperymenty i obserwacje (zwłaszcza w naukach społecznych, gdzie nie zawsze da się przeprowadzić eksperyment) – Testowanie jest rzetelne, gdy odbywa się w zróżnicowanych sytuacjach, na różne sposoby, poza tym – terminy występujące w hipotezie i zdaniach obserwacyjnych nie powinny być wieloznaczne – Przed rozpoczęciem testowania empirycznego należy dokonać operacjonalizacji terminów teoretycznych występujących w hipotezie, tj. „przetłumaczyć” je na terminy obserwacyjne • Te hipotezy, które nie zostaną sfalsyfikowane mogą „na razie” zostać uznane, ale trzeba pamiętać, że to „nie na zawsze”. – (Grobler, 2008), (Krajewski, 1998, s. 92 -101) 43

Co to jest operacjonalizacja? • Terminy teoretyczne i obserwacyjne, zdania teoretyczne (hipotezy, prawa) i zdania obserwacyjne, definicje operacyjne (Frankfort. Nachmias, 2001, s. 44 -51) • „Operacjonalizacja (ang. operationalization) – proces przekształcania abstrakcyjnych pojęć, dotyczących przedmiotu badania, w konkretne wskaźniki i zmienne, dające się zmierzyć empirycznie. Operacjonalizacja pojęcia „dobrobyt społeczny” może polegać na ustaleniu wskaźników, które zdaniem badaczy dotyczą tego pojęcia i są mierzalne w praktyczny sposób, tak jak produkt krajowy brutto, stopa bezrobocia, średnie zarobki, wartość posiadanych oszczędności, wydatki na kulturę i rozrywkę itd. ” http: //dobrebadania. pl/slownikbadawczy. html? b=baza&szczegolowo=406 (odczyt 29. 11. 2009) • Zobacz też http: //www. calculemus. org/lect/08 metod/3 -indukcja. pdf 44

Co to jest operacjonalizacja? Cd. Wikipedia http: //pl. wikipedia. org/wiki/Operacjonalizacja_problemu_badawczego (odczyt 28. 11. 2009) „Operacjonalizacja problemu badawczego jest najobszerniejszym etapem przygotowania badań. Obejmuje ona następujące kroki: – rozstrzygnięcia dotyczące pojęć i ich zdefiniowania – dobór i zdefiniowanie wskaźników i zmiennych – wskazanie zbiorowości, w której będą realizowane badania i dokonanie w niej zwiadu terenowego – decyzja co do wykorzystywanych metod i technik badawczych i wybór bazy źródłowej – decyzja co do zasady analizy uzyskanego materiału empirycznego Operacjonalizacja jest bardzo ważną częścią procesu badawczego. Podjęte w jej ramach decyzje bezpośrednio rzutować będą na wyniki badań. ” 45

Metoda hipotetyczno-dedukcyjna – problemy • Problem z falsyfikacją – „na tej podstawie, że wynik eksperymentu jest niezgodny z przewidywaniem, nie można wnioskować, że badana hipoteza jest fałszywa” (Grobler, 2008, s. 70) • Dlaczego? Bo fałszywe mogą być: – zdanie obserwacyjne opisujące warunki początkowe eksperymentu – zdanie obserwacyjne opisujące wyniki eksperymentu – założenia, w tym – • explicite i implicite akceptowane prawa, teorie (uteoretyzowanie obserwacji) • oczekiwania i przesądy • wiedza towarzysząca i zastana = background knowledge, folklor dyscypliny 46

Metoda hipotetyczno-dedukcyjna – problemy cd. • Teza Duhema-Quine’a, holizm (Grobler, 2008, s. 76 -77) – „świadectwo empiryczne odnosi się nie do pojedynczych zdań, lecz do nauki w całości” 47

Metoda abdukcyjna • „Metoda abdukcyjna (…) polega na tym, by w obliczy zaskakującego zjawiska szukać hipotezy, z której można dedukcyjnie wyprowadzić to, że takie zjawisko zajdzie. – Gdyby taka hipoteza była prawdziwa, pozornie zagadkowe zjawisko byłoby zupełnie naturalne. Dlatego gdy taka hipoteza się znajdzie, należy wnosić, że jest ona przypuszczalnie prawdziwa. Gdy takich hipotez jest więcej niż jedna, należy wybrać tę, która dostarcza lepszego wyjaśnienia niż inne. Powyższą zasadę nazywa się zasadą wnioskowania do najlepszego wyjaśnienia” (Grobler, 2008, s. 102) • Problem – co to znaczy „wyjaśnienie lepsze od innych”? 48

Podstawowe metody naukowe – nieco inne ujęcia • Trzy metody nauki – indukcyjna, hipotetyczno-dedukcyjna, idealizacyjna = idealizacji i faktualizacji (Krajewski, 1998, s. 119) • Poznawanie bezpośrednie i pośrednie (czyli wnioskowanie) występują „w każdym myśleniu teoretycznym albo przynajmniej w znacznej części nauk” – i jako takie są przedmiotem metodologii ogólnej (Bocheński, 1992, s. 18, 19, 21, 24, 25) – Metody poznawania bezpośredniego (Bocheński, 1992, s. 24, 26 -40) • Metoda fenomenologiczna – Metody poznawania pośredniego (Bocheński, 1992, s. 24 -25, 41136) • Analiza języka, Metoda dedukcyjna, Metoda redukcyjna 49

Metody charakterystyczne dla poszczególnych typów nauk 50

Nauki przyrodnicze i społeczne • Wilhelm Dilthey (1833 -1911) – nauki przyrodnicze i nauki o duchu (o kulturze i jej wytworach, humanistyczne) stosują różne metody, bo ich przedmioty są zasadniczo różne, wobec przyrody badacz jest zewnętrznym obserwatorem, w kulturze – jest jej zaangażowanym uczestnikiem, w poznaniu przyrody chodzi o wyjaśnienie i przewidywanie zjawisk, w poznaniu kultury – o ich zrozumienie. 51

Nauki przyrodnicze i społeczne – naturalizm i antynaturalizm • • Naturalizm – „zasadniczym rysem nauki jest odkrywanie praw sprawdzalnych empirycznie, umożliwiających przewidywanie i wyjaśnianie zjawisk” (Grobler, 2008, s. 223). Tak ma być zarówno w naukach przyrodniczych jak i społecznych. Antynaturalizm – „(1) procesy społeczne są tak złożone i splecione ze sobą, że odkrywanie autentycznych praw społecznych i przewidywanie zachowań ludzkich jest niemożliwe; (2) inaczej niż zachowania zjawisk przyrody, zachowania ludzi podlegają ich woli i dlatego są nieprzewidywalne; (3) w odróżnieniu od zjawisk przyrody ludzie mogą kierować się w swoim zachowaniu przewidywaniami teorii społecznej, co zmienia rzeczywistość przez tę teorię opisywaną” (Grobler, 2008, s. 223) – Metoda rozumiejąca – rozumienie działań społecznych jest możliwe dzięki wykryciu reguł kulturowych (jawnych i nie), reguły nie są przyczynami ludzkich działań, lecz tylko nadają sens działaniom, zadaniem nauk społecznych jest rozumienie kultury, a nie przewidywanie na podstawie praw (Grobler, 2008, s. 229 -230) 52

Nauki przyrodnicze i społeczne – naturalizm i antynaturalizm cd. • Florian Znaniecki – w naukach o kulturze staramy się wykryć prawidłowości – ale w badaniu należy uwzględnić tzw. współczynnik humanistyczny – „współczynnik humanistyczny, postulat metodologicznego rozpatrywania zjawisk społecznych jako aktualnego lub potencjalnego przedmiotu czyichś czynności, domagający się od socjologa patrzenia na rzeczywistość oczami jej uczestników, nie obserwatora; twórcą koncepcji był F. W. Znaniecki” http: //encyklopedia. pwn. pl/haslo. php? id=3998441 (odczyt 29. 11. 2009) 53

Nauki nomotetyczne i idiograficzne • Nomotetyczne – formułują prawa, poszukują uogólnień • Idiograficzne – opisują poszczególne przypadki 54

Bibliografia 55

Bibliografia • • • Ajdukiewicz, Kazimierz (1983). Zagadnienia i kierunki filozofii. Warszawa: Czytelnik. Blackburn, Simon (1997). Oksfordzki słownik filozoficzny. Warszawa: Wydawnictwo „Książka i Wiedza”. Bobrowski, Ireneusz (1998). Zaproszenie do językoznawstwa. Kraków: Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego PAN. Bocheński, Józef M. (1992). Współczesne metody myślenia. Poznań: „W drodze” Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów. Bronk, Andrzej (1992). Wielość nauk i jedność nauki (Stanisława Kamińskiego opcje metodologiczne). W: Kamiński, Stanisław. Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk. Wydanie IV poprawione. Lublin: KUL, s. 345 -370. Frankfort-Nachmias, Chava; Nachmias, David (2001). Metody badawcze w naukach społecznych. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo s. c. Grobler, Adam (2008). Metodologia nauk. Kraków: Wydawnictwo Aureus, Wydawnictwo Znak. Hajduk, Zygmunt (2001). Ogólna metodologia nauk. Wydanie II zmienione. Lublin: KUL. Kamiński, Stanisław (1992). Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk. Wydanie IV poprawione. Lublin: KUL. Kołakowski, Leszek (2000). Neutralność i wartości akademickie. W: Tenże, Moje słuszne poglądy na wszystko. Kraków: Wydawnictwo Znak, s. 137 -155. Krajewski, Władysław (1998). Prawa nauki. Przegląd zagadnień metodologicznych i filozoficznych. Wydanie drugie poprawione. Warszawa: Wydawnictwo „Książka i Wiedza”. 56

Bibliografia cd. • • Marciszewski, Witold (2007). Zestawienie wybranych pojęć kluczowych metodologii nauk. http: //www. calculemus. org/lect/08 metod/6 -zestawienie. html Nowak, Stefan (1985). Metodologia badań społecznych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwa Naukowe. Pilch, Tadeusz, Bauman, Teresa (2001). Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe. Wydanie drugie poprawione i rozszerzone. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”. Szaniawski, Klemens (1994 a). Kilka uwag o filozofii nauki. W: Tenże, O nauce, rozumowaniu i wartościach. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 48 -54. Szaniawski, Klemens (1994 b). Metoda i twórczość w nauce. W: Tenże, O nauce, rozumowaniu i wartościach. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 68 -76. Szaniawski, Klemens (1994 c). O obiektywności nauki. W: Tenże, O nauce, rozumowaniu i wartościach. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 8 -17. Tavris, Carol; Wade, Carole (1999). Psychologia. Podejścia oraz koncepcje. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo, s. 30 -35. Dodatkowe publikacje związane z filozofią i metodologią można znaleźć poprzez blog Cisek, Sabina (2008 – ). Methodology and Philosophy of Information Science. http: //methodologyphilosophyinfoscience. blogspot. com/ 57