Metodologia nauk cz 1 Dr Sabina Cisek Instytut

Metodologia nauk część 1 Dr Sabina Cisek Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa UJ 2012/2013 1

Treści merytoryczne przedmiotu [część 1] 1. Metodologia nauki i nauk (szczegółowa). Przedmiot, zakres, problematyka, kierunki badań. Wskazanie, jakie ujęcie metodologii nauk obowiązuje w ramach zajęć. 2. Pojęcia nauki i naukowości. Czym różni się nauka od nie-nauki? Typologia nauk, dziedziny i dyscypliny naukowe. (Przypomnienie, zebranie i rozszerzenie treści z przedmiotu Naukoznawstwo – 2. rok s 1 st, stacjonarne i niestacjonarne) 3. Sposoby (metody) i uwarunkowania poznawania rzeczywistości w nauce. Wzajemne relacje. Hierarchizacja – wedle poziomów ogólności (metoda nauki w ogóle, metoda nauk przyrodniczych i metoda nauk społecznych, strategie badawcze, metody badań, techniki i narzędzia badawcze). Typologia metod, w tym wedle etapów procesu badawczego. 4. Na czym polega metoda naukowa – ogólnie? Założenia, wytyczne, cele, postępowanie. Dwa źródła (metody? ) prawomocnego poznania w nauce – obserwacja (empiria) i rozumowanie. Problemy z empirią. (Przypomnienie, zebranie i rozszerzenie treści z przedmiotu Naukoznawstwo – 2. rok s 1 st, stacjonarne i niestacjonarne). 4 a. Najważniejsze typy rozumowań (wnioskowań) w nauce – dedukcja, indukcja i inne – szczegółowa charakterystyka. 4 b. Logika klasyczna w nauce – jako podstawa wnioskowań. Wybrane elementy. 5. Strategie lub podejścia badawcze w naukach społecznych – ilościowa, jakościowa i „mieszana” (mixed methods). 2

Treści merytoryczne przedmiotu [część 2] 6. Typy badań (eksploracyjne, opisowe, wyjaśniające). Wybrane plany badawcze bądź metody w naukach społecznych. Relacja do wymienionych strategii badawczych. 7. Wybrane metody i techniki gromadzenia, porządkowania, analizowania, syntetyzowania, wyciągania wniosków i przedstawiania wyników badań cudzych i własnych. (Zebranie, uporządkowanie, poszerzenie umiejętności i wiedzy zdobytych w ramach wcześniejszych zajęć w Instytucie Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa UJ, wyjście poza aspekty „instrumentalne”, wskazanie, jak stosowanie odpowiednich metod przyczynia się do tworzenia uprawnionych poglądów, tez i wiedzy uzasadnionej). 8. Jak opracować model albo teorię? Dwa podejścia – „teoria przed badaniami” i „badania przed teorią”. Przydatne procedury i metody. Testowanie własnych koncepcji i hipotez. Operacjonalizacja. 9. Podsumowanie 1: Proces badawczy. Projektowanie własnych badań. 10. Podsumowanie 2: Podstawy filozoficzne, „epistemologie” dyscyplin naukowych, paradygmaty i metateorie. Jak założenia natury ogólnej wpływają na badania (metodologie szczegółowe, ramy pojęciowe) poszczególnych dyscyplin? Na przykładzie informatologii (nauki o informacji). 3

1. Metodologia nauki i nauk (szczegółowa). Przedmiot, zakres, problematyka, kierunki badań. Wskazanie, jakie ujęcie metodologii nauk obowiązuje w ramach zajęć 4

Co to jest metodologia? Metodologia = teoria metody Metodologię można sformułować dla każdej dziedziny Są dwie grupy metodologii: te, które dotyczą działania fizycznego i te, które dotyczą działania duchowego (w tym – myślenia) ◦ (Bocheński, 1992, s. 20, 21) 5

Metodologia nauki i metodologia nauk Metodologia nauki – bada to, co wspólne dla wielu nauk (dyscyplin naukowych) Metodologia nauk – bada osobliwości poszczególnych dyscyplin ◦ (Bronk, 1992, s. 354) 6

Co to jest metodologia nauk? Metodologia nauk, w aspekcie pragmatycznym – nauka o metodach działalności naukowej i stosowanych w nauce procedurach badawczych; w aspekcie teoretycznym – nauka o elementach i strukturze systemów naukowych (Encyklopedia PWN – metodologia nauk) 7

Co to jest metodologia – inne ujęcie �Termin niejednoznaczny ◦ metodologia = teoria metody ◦ albo metodologia = termin używany na określenie sposobu poznawania świata akceptowanego w danej dyscyplinie (dziedzinie) naukowej i obejmującego m. in. : �paradygmaty, podstawowe wytyczne, założenia, �metody badawcze, �techniki gromadzenia danych/materiału empirycznego, �techniki analizy zgromadzonych danych empirycznych, �formy i standardy prezentacji wyników, �reguły uzasadniania oraz zapewniania rzetelności i intersubiektywnej sprawdzalności badań. 8

Dlaczego warto zastanowić się nad metodologią nauki i nauk? �Naukowcy badają świat, metodolog docieka (m. in. ): ◦ jak to robią, ◦ czy ich sposoby postępowania poznawczego prowadzą do uzasadnionych wyników. �Wiedza na temat uwarunkowań metodologicznych prowadzi do podniesienia jakości, w tym wiarygodności oraz intersubiektywnej sprawdzalności (= wiedza naukowa poddaje się kontroli) badań. 9

Dlaczego warto …? [cd. ] Jeżeli badania nie są intersubiektywnie komunikowalne i sprawdzalne, to nie są w ogóle naukowe (Frankfort. Nachmias, Nachmias 2001, s. 30, 31). Intersubiektywna sprawdzalność pojawia się w wyniku jasnego określenia: ◦ w jaki sposób doszliśmy do takich a nie innych stwierdzeń, wniosków, przy użyciu jakich metod, na podstawie jakich danych empirycznych, jakiego rozumowania i jakich założeń, jak rozumiemy terminy, których używamy, słowem – zostawiamy „ścieżkę sprawdzenia”, ◦ jak inni mogą sprawdzić nasze koncepcje, tezy, wnioski – określona, wykonalna, potencjalnie – przez każdego chętnego, procedura. Nie da się spełnić tych wymogów, gdy brakuje samoświadomości metodologicznej. 10

Metodologia nauk bada: (1) wybrane aspekty nauki w sensie czynnościowym � Strategie, metody i techniki badawcze i naukowe ◦ Metoda naukowa w ogóle, co ją charakteryzuje i odróżnia od innych sposobów postępowania, poznania (metodologia ogólna) ◦ Metody naukowe stosowane we wszystkich dyscyplinach bądź w większości dyscyplin (metodologia ogólna) ◦ Metody w poszczególnych naukach (metodologia specjalna) � Pytanie – czy tylko metody wyidealizowane, tj. rozumiane jako „przepisy”, schematy, wzorce postępowania czy również ich konkretne realizacje ◦ Na przykład – czy tylko cechy, wartość poznawcza, właściwy sposób przeprowadzenia metody analizy i krytyki piśmiennictwa jako takiej, by była akceptowana jako źródło poznania w nauce o informacji, czy także jej konkretne realizacje (powiedzmy – czy wystarczy oprzeć się na piśmiennictwie polsko- i anglojęzycznym) 11

Metodologia nauk bada: (2) wybrane aspekty nauki w sensie wytworowym, tj. wiedzę naukową Starsze podejście, m. in. Koło Wiedeńskie, 1. połowa XX wieku – Metodologia skupia się przede wszystkim na zdaniach – hipotezach, prawach, twierdzeniach, sądach; zdaniach obserwacyjnych i teoretycznych ◦ Stąd – metodologia traktowana jak dział logiki Nowsze podejście, m. in. Kuhn, Lakatos, Quine – metodologia skupia się na strukturach wiedzy – modelach, teoriach, paradygmatach, programach badawczych, całości wiedzy ◦ (Bocheński 1992, s. 139 -142) (Grobler 2008, s. 61 -91, 267312) 12

Metodologia nauk (filozoficzna, ogólna) – przykłady problemów � Co to jest hipoteza, jak się potwierdza i obala hipotezy? � Co to jest prawo nauki? Jakie ma funkcje? � Co to jest wyjaśnianie? � Czy istnieją „czyste” fakty? Jaki jest stosunek obserwacji do teorii? � Czym jest metoda naukowa w ogóle, jakie są typy metod ogólnonaukowych, jakie metody są specyficzne dla poszczególnych dyscyplin etc. ? � Czym jest teoria? Dlaczego jedne teorie zastępują inne? � Jaki jest cel nauki? � Jakie są typy nauk? Czy nauki przyrodnicze i społeczne różnią się z metodologicznego punktu widzenia? Jeżeli tak – na czym polega ich odmienność? � Na czym polega definiowanie pojęć, terminów? Rodzaje definicji? Typy pojęć, terminów naukowych? 13

2. Pojęcia nauki i naukowości. Czym różni się nauka od nie-nauki? Typologia nauk, dziedziny i dyscypliny naukowe (Przypomnienie, zebranie i rozszerzenie treści z przedmiotu Naukoznawstwo – 2. rok s 1 st, stacjonarne i niestacjonarne) 14

Co to jest nauka – trzy główne sposoby rozumienia nauki � 1) Nauka = dziedzina ludzkiej działalności, dziedzina kultury � 2) Nauka = pewien typ działalności, zbiór czynności uczonych, praca badawcza (ujęcie czynnościowe) � 3) Nauka = wytwór = osiągnięta wiedza naukowa (ujęcie wytworowe) ◦ (Kamiński, 1992, s. 11 -19), (Szaniawski, 1994 a, s. 48) 15

Nauka = dziedzina ludzkiej działalności, dziedzina kultury Obejmuje: ◦ badania naukowe jako ciągi jednostkowych lub zbiorowych czynności (Nowak 1985, s. 21) ◦ budynki, narzędzia, przedmioty, systemy, środki, technologie, ◦ finansowanie, politykę, prawo, zarządzanie ◦ hierarchie, struktury, ◦ ludzi (naukowcy, obsługa nauki, studenci), ◦ organizacje (biblioteki, uczelnie, stowarzyszenia), ◦ zgromadzone zasoby informacji i wiedzy ◦ …… 16

Nauka = dziedzina ludzkiej działalności, dziedzina kultury [cd. ] Nauka jako dziedzina kultury powstała i „narasta” wokół poznania ◦ Chodzi tu nie o każde możliwe poznanie, ale o pewien jego rodzaj, zwany naukowym 17

Co to jest poznanie? � Poznanie ◦ czynność = poznawanie ◦ wytwór = wiedza � Poznanie = wprowadzenie w pole świadomości informacji o czymś (Kamiński, 1992, s. 13) � „POZNANIE (…) – nazwa czynności, dzięki której podmiot dowiaduje się czegoś, uzyskuje informacje czy uchwyca w jakimś aspekcie poznawany przedmiot; na ogół są to te czynności, które prowadzą do uzasadnionego wydawania sądów. ” http: //encyklopedia. interia. pl/haslo? hid=138229 18

Nauka = pewien typ działalności, zbiór czynności uczonych, praca badawcza (ujęcie czynnościowe) �Nauka = obłożony swoistymi zastrzeżeniami (różnie zresztą formułowanymi w zależności od poglądów epistemologicznych) sposób poznawania, zwany naukowym oraz jego praktyczne realizacje �Uwaga – nauka NIE równa się wyłącznie metodzie, potrzebna jest jeszcze twórczość (Szaniawski, 1994 b) 19

Nauka = wytwór = osiągnięta wiedza naukowa (ujęcie wytworowe) �Wiedza naukowa ◦ w sensie subiektywnym – stan umysłu badacza ◦ w sensie obiektywnym (tj. – tutaj – niezależnie od wiedzy poszczególnych uczonych) – obejmuje �pojęcia, terminy �hipotezy, mniemania (uzasadnione), sądy, stwierdzenia, tezy, twierdzenia, uogólnienia, zdania �koncepcje, modele, teorie �milczącą wiedzę (Blackburn, 1997, s. 237), wiedzę towarzyszącą i zastaną = background knowledge (Grobler, 2008, s. 73, 74), założenia, zasady (w tym – nieuświadomione, przyjmowane paradygmatycznie) 20

Co to jest wiedza? � Wiedza = „układ wiadomości, które jakoś uznajemy i potrafimy w pewien przynajmniej sposób uzasadnić” (Kamiński, 1992, s. 24) Wiedzieć coś, wiedzieć że, wiedzieć jak � Typy wiedzy: � ◦ ze względu na dopuszczalne źródła poznania – racjonalna i pozaracjonalna ◦ ze względu na sposób uzyskiwania – systematyczna i niesystematyczna, dedukcyjna i indukcyjna ◦ ze względu na przedmiot poznania – specjalistyczna i ogólna, teoretyczna i praktyczna � Typy wiedzy: potoczna (zdroworozsądkowa), techniczna, przednaukowa (protonauka), naukowa, mądrościowa ◦ (Kamiński, 1992, s. 24, 25), (Hajduk, 2001, s. 180, 181) 21

Co to znaczy „być naukowym”? (w odniesieniu do nauki jako procesu i wytworu poznania, nauki jako wiedzy) Są co najmniej dwa warianty tego pytania ◦ „Wielkie pytanie” = filozoficzne i naukoznawcze – na czym w ogóle polega naukowość poznania/wiedzy? ◦ „Małe pytanie” = praktyczne – jak rozpoznać/stwierdzić, że publikacja (artykuł, referat, książka) jest naukowa? 22

Co na ten temat sądzą filozofowie nauki? Przykłady: ◦ naukowe jest to, co jest sprawdzalne empirycznie, tzn. falsyfikowalne; z góry jest określone, w jakiej sytuacji będzie trzeba odrzucić hipotezę, koncepcję czy teorię (Popper) ◦ naukowe jest to, co wynika z doświadczenia (eksperyment, obserwacja, źródła), logicznego rozumowania i pewnych założeń natury ogólniejszej (folklor – „wszyscy”) ◦ naukowe jest to, co za takowe bywa uważane przez społeczność uczonych w danym czasie (Kuhn) 23

Po co rozpoznawać naukowość badania, dyskusji, publikacji, referatu, wypowiedzi? Dla celów ◦ poznawczych ◦ organizacyjnych, na przykład – oceny czasopism, instytucji, dorobku poszczególnych naukowców 24

Jak rozpoznać naukowość? (w odniesieniu do nauki jako procesu i wytworu poznania, nauki jako wiedzy) Stosując kryteria ◦ wewnętrzne, dotyczące metody i wiedzy naukowej, czyli – odpowiadając sobie na pytanie na czym polega metoda naukowa i czym cechuje się wiedza naukowa ◦ zewnętrzne, organizacyjne, np. w odniesieniu do publikacji – recenzowanie, liczba cytowań, afiliacja autora, zamieszczenie w ważnych czasopismach uznanych za naukowe itp. 25

Jak rozpoznać naukowość – kryteria WEWNĘTRZNE – cechy WIEDZY naukowej Wiedza naukowa jest ◦ intersubiektywnie komunikowalna i sprawdzalna (Frankfort-Nachmias, 2001, s. 30, 31) ◦ „obiektywna” (Szaniawski, 1994 c) ◦ poszukująca (jakiegoś) porządku, uogólnień ◦ samodoskonaląca się ◦ systematyczna ◦ twórcza (nowa wiedza) ◦ uporządkowana ◦ uzasadniona (empirycznie i racjonalnie) ◦ wyspecjalizowana 26

Co to znaczy „intersubiektywnie sprawdzalna”? „Jeżeli jeden naukowiec prowadzi badanie, to inny może je powtórzyć i porównać ze sobą dwa zbiory wyników” (Frankfort. Nachmias, Nachmias 2001, s. 31) Rozróżniamy ◦ intersubiektywne komunikowanie – „wiedza naukowa powinna być zrozumiana przez każdego badacza posiadającego odpowiednie kwalifikacje” ◦ intersubiektywną sprawdzalność – „wiedza naukowa poddaje się kontroli” (Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 31, przypis) Powinno być jasno powiedziane ◦ w jaki sposób doszliśmy do takich a nie innych stwierdzeń, wniosków, przy użyciu jakich metod, na podstawie jakich danych empirycznych, jakiego rozumowania i jakich założeń, jak rozumiemy terminy, których używamy , słowem – zostawiamy „ścieżkę sprawdzenia”, ◦ jak inni mogą sprawdzić nasze koncepcje, tezy, wnioski – określona, wykonalna, potencjalnie – przez każdego chętnego, procedura 27

Co to znaczy „obiektywna”? Trzy znaczenia terminu „obiektywność nauki”: „bezstronność – jako przeciwstawienie tendencyjności; intersubiektywna sprawdzalność – jako niezbędny warunek społecznej kontroli; neutralność aksjologiczna – jako zabezpieczenie przed dowolnością ocen. W żadnym z tych znaczeń obiektywność nie jest cechą w pełni osiągalną (…)” (Szaniawski 1994 c, s. 17) ◦ O pojęciach neutralności i bezstronności – zob. również (Kołakowski 2000) Obiektywny – może też znaczyć – niezależny od podmiotu poznającego 28

Jak rozpoznać naukowość – kryteria WEWNĘTRZNE – cechy METODY naukowej Zobacz rozdział 4 w niniejszej prezentacji 29

Jak rozpoznać naukowość – kryteria ZEWNĘTRZNE, organizacyjne, społeczne Najważniejszym zewnętrznym kryterium naukowości jest jakoś zorganizowana społeczna akceptacja, np. poprzez recenzowanie (peer review), cytowania, przyjęcie artykułu do druku w czasopiśmie naukowym albo referatu na konferencję ◦ Zob. m. in. Journal Citation Reports, Komunikat Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w sprawie wykazu czasopism naukowych Czy to jest nadal sprawnie działający system? ◦ Kontrprzykład – afera Sokala, the Sokal Hoax http: //pl. wikipedia. org/wiki/Sprawa_Sokala, http: //www. physics. nyu. edu/faculty/sokal/ ◦ Najnowszy kontrprzykład – zob. http: //nauka. newsweek. pl/diederik-stapel--kanciarze-ztytulami-naukowymi, 84437, 1, 1. html 30

Jak rozpoznać naukowość – kryteria ZEWNĘTRZNE, organizacyjne, społeczne [cd. ] Są tu co najmniej dwa ważne pytania: ◦ Na ile w ogóle stosowanie kryteriów zewnętrznych jest usprawiedliwione? ◦ Jeżeli tak – jaka społeczność ma akceptować i w jakiej formie? 31

Podział / typologia nauk Może być oparty na kryteriach wewnętrznych bądź zewnętrznych wobec poznania naukowego (wiedzy naukowej) A co to jest typologia? Zob. następny slajd. 32

Typologia � Typologia „polega na grupowaniu elementów zbioru w zespoły elementów pod pewnym względem do siebie podobnych. Dla każdego takiego zespołu zdefiniowany jest tzw. element wzorcowy (idealny, typowy). Elementy zbioru zakwalifikowane do poszczególnych zespołów nie są jednorodne, ale łączy je pewien (zwykle różny) stopień podobieństwa do wybranego elementu wzorcowego. Wyodrębnione w ten sposób zespoły nazywa się typami, a całą strukturę porządkującą zbiór – właśnie typologią. (…) Zespoły elementów wyodrębnione w typologii, czyli typy, niekiedy nie są rozłączne, albowiem może się zdarzyć, ze pewne elementy spełniają warunek podobieństwa wobec więcej niż jednego elementu wzorcowego. ” (Sosińska. Kalata 2002, s. 19) 33

Podział nauk wg kryteriów „wewnętrznych” Nauki aprioryczne (formalne, dedukcyjne) Nauki empiryczne (realne) ◦ Nauki humanistyczne ◦ Nauki przyrodnicze ◦ Nauki społeczne ◦ Nauki techniczne 34

Podział nauk (albo badań w ramach nauk) wg kryteriów „wewnętrznych” [cd. ] Badania/nauki idiograficzne i nomotetyczne (nomologiczne) (Rickert) ◦ nauki idiograficzne – poznanie i indywidualizujący opis jednostkowych przypadków, rzeczy, zdarzeń ◦ nauki nomologiczne – formułowanie uogólnień, hipotez, praw dotyczących badanego fragmentu lub aspektu rzeczywistości Badania/nauki nomotetyczne i typologiczne (Oppenheim) ◦ nauki nomotetyczne – formułowanie uogólnień, hipotez, praw dotyczących badanego fragmentu lub aspektu rzeczywistości ◦ nauki typologiczne – ustalają typy i konstruują typologie badanych rzeczy/zdarzeń jednostkowych (Sosińska-Kalata 2002, s. 121) Badania/nauki podstawowe i stosowane 35

Podział / typologia nauk wg kryteriów „wewnętrznych” [cd. ] Badania / nauki interdyscyplinarne Nauki ◦ interdyscyplinarne ◦ transdyscyplinarne ◦ multidyscyplinarne ◦ pluradyscyplinarne ◦ syndyscyplinarne (Sosińska-Kalata 2002, s. 145) 36

Podział / typologia nauk wg kryteriów „zewnętrznych” �Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 8 sierpnia 2011 r. w sprawie obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych. Dz. U. 2011 nr 179 poz. 1065. �Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 13 czerwca 2006 r. w sprawie nazw kierunków studiów. Dz. U. 2006 nr 121 poz. 838. 37

3. Sposoby (metody) i uwarunkowania poznawania rzeczywistości w nauce. Wzajemne relacje. Hierarchizacja – wedle poziomów ogólności (metoda nauki w ogóle, metoda nauk przyrodniczych i metoda nauk społecznych, strategie badawcze, metody badań, techniki i narzędzia badawcze). Typologia metod, w tym wedle etapów procesu badawczego. 38

Co to jest metoda – ogólnie � Metoda ◦ ◦ = sposób postępowania – określony przez pewne dyrektywy, reguły, wytyczne powtarzalny, systematyczny, stosowany celowo i świadomie, zawierający element normatywny, wartościujący (jak należy postępować) (Hajduk, 2001, s. 104 -107) � Metoda = „określony, powtarzalny i wyuczalny sposób – schemat lub wzór – postępowania, świadomie skierowanego na realizację pewnego celu poprzez dobór środków odpowiednich do tego celu” (Nowak, 1985, s. 19) 39

Co to jest metoda naukowa? �Metoda naukowa = „sam tok operacji przy stawianiu zagadnień, ich rozwiązywaniu oraz uzasadnianiu i systematyzowaniu odpowiedzi, bądź także zespół założeń przyjętych jako ramy lub wytyczne badania (…), bądź wreszcie ogół czynności i środków zastosowanych do sprawnego osiągnięcia rezultatów badania” (Kamiński 1992, s. 202) 40

Co to jest metoda jakiejś nauki szczegółowej, dyscypliny naukowej? Metody danej nauki = „ogólnie pojmowane schematy poszczególnych czynności badawczych – bądź faktycznie stosowane w jakiejś nauce, bądź w niej zalecane” (Nowak 1985, s. 21) 41

Co to jest technika naukowa, technika badawcza? „Technika naukowa dotyczy wyboru i wykorzystania szeroko rozumianych środków” (Hajduk, 2001, s. 199) 42

Hierarchia metod w nauce – ujęcie 1 � Metoda nauki w ogóle � Metody charakterystyczne dla głównych typów nauk ◦ ◦ Nauki dedukcyjne i empiryczne Nauki przyrodnicze i społeczne Nauki nomotetyczne i idiograficzne Nauki dedukcyjne, przyrodnicze, o życiu, społeczne, o zachowaniu (podział wg kryterium dominującego typu wyjaśniania, Grobler 2008, s. 251) � Metody specyficzne dla poszczególnych dyscyplin ◦ (Kamiński, 1992, s. 200 -214) (Grobler, 2008, s. 209 -256) 43

Hierarchia metod w nauce – ujęcie 2 Ogólnonaukowe postulaty metodologiczne, w tym – postulaty falsyfikowalności, intersubiektywnej sprawdzalności, prostoty, rzetelnego uzasadniania … Paradygmaty (wizje rzeczywistości, założenia ogólne) i metodologie (w liczbie mnogiej) lub strategie badawcze, w tym (a) strategie teorii przed badaniami i badań przed teorią (Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 61 -63), (b) ilościowa, jakościowa i mieszana Metody badań, metody naukowe (albo plany badawcze, procedury badawcze, strategie badawcze – w węższym sensie) Techniki badawcze lub metody w węższym sensie ◦ techniki gromadzenia danych empirycznych ◦ techniki analizy i opracowania danych empirycznych Instrumenty, narzędzia naukowe ◦ (Kamiński 1992, s. 202), (Krajewski 1998, s. 86 -87) i wiele innych 44

Uporządkowanie metod w nauce – ujęcie 3 Etapy badania naukowego, fazy procesu badawczego �Zobacz slajdy w prezentacji „Metodologia nauk część 2”, rozdział 9 45

Etapy badania naukowego, procesu badawczego – metody naukowe i metody badawcze „Czynności składające się na przebieg procesu badawczego można – z pewnym uproszczeniem – podzielić na czynności związane z zadawaniem pytań, tj. formułowaniem problemów naukowych, i czynności związane z udzielaniem odpowiedzi na te pytania. Tak też można by podzielić zalecane czy faktycznie stosowane schematy ich realizacji – metody. Te ostatnie nazwiemy metodami badawczymi w sensie węższym. (…) Metody badawcze to zalecane lub faktycznie stosowane w danej nauce schematy czynności służących do udzielania odpowiedzi na formułowane w niej pytania. W naukach empirycznych metody badawcze to przede wszystkim typowe i powtarzalne sposoby zbierania, opracowania, analizy i interpretacji danych empirycznych, służące do uzyskiwania maksymalnie (lub optymalnie …) uzasadnionych odpowiedzi na stawiane w nich pytania. ” (Nowak, 1985, s. 21 -22) 46

4. Na czym polega metoda naukowa – ogólnie? Założenia, wytyczne, cele, postępowanie. Dwa źródła (metody? ) prawomocnego poznania w nauce – obserwacja (empiria) i rozumowanie. Problemy z empirią. (Przypomnienie, zebranie i rozszerzenie treści z przedmiotu Naukoznawstwo – 2. rok s 1 st, stacjonarne i niestacjonarne). 47

Metoda nauki – w ogóle � Zdaniem niektórych jest tylko jedna metoda naukowa, wspólna dla wszystkich dyscyplin, która obejmuje całość czynności badawczych (Hajduk 2001, s. 105 -106, 198 -201) � „Metoda naukowa jest to metoda stosowana w nauce; wraz ze zmianą koncepcji nauki zmienia się też i metoda” (Hajduk 2001, s. 106) � Metody naukowej nie da się zalgorytmizować, z różnych przyczyn, zwłaszcza dlatego, iż nieodzownym jej składnikiem jest twórczość (Szaniawski 1994 b), a także z powodu problemu indukcji. � Metoda naukowa ≠ technika uprawiania nauki 48

Szeroko rozumiana metoda naukowa obejmuje m. in. : �Akceptowane źródła poznania – przede wszystkim w sensie metodologicznym, czyli – skąd pochodzi uzasadniona, akceptowana w nauce wiedza (Ajdukiewicz 1983, s. 44 -75). Obecnie są to: ◦ doświadczenie, empiria ◦ rozumowanie logiczne, wnioskowania ◦ „niestety” także – czasem uświadomione i przemyślane, czasem nie – przesądy i założenia różnego rodzaju 49

Szeroko rozumiana metoda naukowa obejmuje m. in. : [cd. ] �Określone postawy i wartości – ◦ akceptacja dwu filarów nauki współczesnej – powtarzalnych i wyuczalnych metod badawczych z jednej strony i twórczości – z drugiej, ◦ dążenie do obiektywności (w tym – przywiązywanie wagi do intersubiektywnej sprawdzalności), ◦ dążenie do ustawicznego poszerzania wiedzy, lepszego uzasadniania (prawdy? ), ◦ krytycyzm (myślenie krytyczne) ◦ tolerancja (Kołakowski 2000, s. 144) 50

Szeroko rozumiana metoda naukowa obejmuje m. in. : [cd. ] � Określone reguły i wskazówki dotyczące postępowania badawczego oraz jego etapów, w tym m. in. postulaty metodologiczne, tj. wytyczne mające podstawowy charakter, niewynikające ani z doświadczenia, ani z praw logiki, charakterystyczne dla całej nauki, w tym: ◦ postulat bezstronności (Kołakowski 2000, s. 144) (? – nie wszyscy się z tym zgadzają, zob. niektóre wypowiedzi metodologii jakościowej) ◦ postulat prostoty (Krajewski, 1998, s. 86 -87) ◦ postulat rzetelnego uzasadniania ◦ postulat sprawdzalności, w tym – empirycznej sprawdzalności ◦ przestrzeganie reguł logicznych (Kołakowski 2000, s. 144) � Założenia dotyczące świata i możliwości jego poznania (założenia epistemologiczne i ontologiczne) przyjmowane explicite i implicite, zapewne także – bezrefleksyjnie 51

Metoda nauki – współczesne postawy � Krytycyzm, myślenie krytyczne ◦ ◦ ◦ „Stawiaj pytania, wyrażaj zdziwienie Określ problem Sprawdź dowody Bądź ostrożny wobec przeświadczeń i tendencyjności Unikaj argumentacji emocjonalnej: „Skoro tak czuję, musi to być prawda” ◦ Unikaj uproszczeń ◦ Rozważaj inne interpretacje ◦ Zaakceptuj brak pewności” (Tavris, Wade 1999, s. 30 -35) � Dążenie do obiektywizmu, intersubiektywna sprawdzalność 52

Metoda nauki – niektóre współczesne założenia �W świecie występują jakieś powtarzalne wzorce, regularności, prawidłowości, struktury, typy etc. � Wszystkie naturalne zjawiska mają naturalne przyczyny, uwarunkowania � Świat jest przynajmniej w pewnym stopniu i zakresie poznawalny � Nic nie jest dowiedzione samo w sobie � Wiedza opiera się na doświadczeniu, empirii � Wiedza naukowa, chociaż niepewna, odwołalna i względna, przewyższa ignorancję (Frankfort. Nachmias, 2001, s. 20 -23) 53

Dwa źródła (metody) prawomocnego poznania w nauce – obserwacja (empiria) i rozumowanie �Właściwie to są trzy ◦ doświadczenie, empiria (eksperyment, obserwacja, źródła) [zob. slajd Metoda nauk empirycznych – podstawa i następne] ◦ rozumowanie (w tym logiczne), wnioskowania [zob. slajd Co to jest rozumowanie i następne] ◦ założenia różnego rodzaju, explicite lub nie [zob. slajd Metoda nauki – niektóre współczesne założenia] 54

Metoda nauk apriorycznych – metoda dedukcyjna Związana jest z budowaniem i badaniem poprawności systemów dedukcyjnych, systemów aksjomatycznych (Hajduk, 2001, s. 108 -115) (Bocheński, 1992, s. 76 -101) � Odnosi się przede wszystkim do nauk apriorycznych, dedukcyjnych, formalnych – logiki i matematyki. Ale – również w naukach społecznych próbowano konstruować teorie aksjomatyczne w oparciu o metodę dedukcyjną (Frankfort. Nachmias, 2001, s. 57 -59). � Metoda dedukcyjna jako metoda nauki NIE jest tym samym co wnioskowanie dedukcyjne jako rodzaj rozumowania. Rozumowanie dedukcyjne występuje we wszystkich dyscyplinach naukowych, metoda dedukcyjna – raczej nie. � 55

Metoda nauk empirycznych – podstawa � Nauki empiryczne odwołują się do doświadczenia, empirii (zob. m. in. Bocheński, 1992, s. 106 -111). Jednakże – co to właściwie znaczy? ◦ Że muszą mieć interpretację empiryczną (Grobler, 2008, s. 142) ◦ Że opierają się na zdaniach obserwacyjnych, zdaniach o faktach, zdaniach o fenomenach. �„Zdanie obserwacyjne zawiera zwykle następujące dane: współrzędne czasowe, współrzędne przestrzenne, okoliczności, opis fenomenu” (Bocheński, 1992, s. 106 -107) ◦ Że, w uproszczeniu: „To, co stoi w sprzeczności ze zdaniami obserwacyjnymi, musi zostać odrzucone, to, co służy wyjaśnieniu tych zdań, musi być przyjęte” (Bocheński, 1992, s. 109) 56

Metoda nauk empirycznych – podstawa [cd. ] � Ale – uwaga – tu pojawiają się istotne problemy ◦ Nie istnieje „czysta” obserwacja – zob. teza o uteoretyzowaniu obserwacji ◦ Jeżeli jakieś zdanie obserwacyjne jest niezgodne z hipotezą, prawem, teorią naukową (tzn. jest inaczej niż hipoteza lub teoria przewiduje), to niekoniecznie dana hipoteza (prawo, teoria) musi zostać odrzucona. Zob. problemy z falsyfikacją, teza Duhema-Quine’a. ◦ Generalizacje, hipotezy, prawa, tezy nauki nie powstają w wyniku „prostego” uogólnienia zdań obserwacyjnych, ponieważ pojawia się w nich nowa treść – „element teoretyczny”, tj. nowe pojęcia, przyczyny, związki, które wymyślamy, tworzymy, by wyjaśnić, to co zaobserwowaliśmy. 57

Metoda nauk empirycznych – dwa warianty �„Klasyczna” metoda indukcyjna, podejście indukcjonistyczne (starsze, kojarzone z pozytywizmem i neopozytywizmem) �Metoda hipotetyczno-dedukcyjna, podejście hipotetyczno-dedukcyjne (Popper), (Hajduk, 2001, s. 142 -144) ◦ Metoda indukcyjna jako metoda nauki NIE jest tym samym co rozumowanie indukcyjne, chociaż oczywiście w dużej mierze się na nim opiera. 58

Metoda indukcyjna � Metoda indukcyjna opiera się na intuicji, iż im więcej różnorodnych przypadków potwierdza daną hipotezę, tym bardziej jest ona prawdopodobna i możemy jej ufać, do tego stopnia, że staje się prawem nauki. ◦ Ale – nie udało się jak dotąd ustalić – jak rozumieć i obliczać to prawdopodobieństwo (zob. Grobler, 2008, s. 33 -61) �W innym sformułowaniu – im więcej mamy potwierdzonych jednostkowych zdań o faktach, zdań obserwacyjnych, tym bardziej ich uogólnienie, zdanie teoretyczne, tj. hipoteza jest wiarygodne. 59

Metoda indukcyjna [cd. ] Dzisiaj już chyba nikt nie uważa praw, stwierdzeń, uogólnień uzasadnionych na drodze indukcji (niezupełnej i eliminacyjnej) za pewne, lecz jedynie za w jakimś stopniu potwierdzone. ◦ Z pojęciem potwierdzania też jest problem (zob. Grobler, 2008, s. 55 -61) „W praktyce metodą indukcji można posługiwać się jedynie w sposób bardziej swobodny, porównując poszczególne przypadki pod względami uznanymi za istotne w danym kontekście badawczym. Do odróżnienia czynników istotnych od nieistotnych trzeba mieć uprzednio zaakceptowane hipotezy. ” (Grobler, 2008, s. 33) „Świadectwo empiryczne w jakiś sposób przyczynia się do dyskryminacji hipotez, … przemawia na korzyść jednych i niekorzyść drugich” (Grobler, 2008, s. 33) 60

… im więcej różnorodnych przypadków „Prawdopodobieństwo wniosku uzyskanego w drodze indukcji niezupełnej, głoszącego, że przedmiot klasy a (którą w pewien sposób obierzemy) ma cechę b, będzie tym większe, po pierwsze, im więcej przedmiotów danej klasy przebadamy i stwierdzimy, że wszystkie one mają tę samą cechę, po drugie, im bardziej różnorodne będą te przedmioty, po trzecie, im bardziej będą się różniły warunki, w których dokonujemy obserwacji” (Krajewski, 1998, s. 79) 61

Metoda indukcyjna – problemy „Rozumowanie indukcyjne polega zasadniczo na projekcji, czyli rzutowaniu, wyników obserwacji na przypadki dotąd niezaobserwowane” (Grobler, 2008, s. 58) „Nawet najbogatsze, lecz z natury rzeczy skończone świadectwo empiryczne nie może wystarczyć do wyczerpującego uzasadnienia żadnej hipotezy uniwersalnej” (Grobler, 2008, s. 33) ◦ Na marginesie – nie zawsze interesują nas hipotezy ściśle uniwersalne, zwłaszcza w naukach humanistycznych i społecznych Teza o niedookreśleniu teorii przez dane empiryczne – zebrany materiał empiryczny może być podstawą nieskończenie wielu hipotez (Grobler, 2008, s. 27, 58 -59) ◦ paradoks doboru krzywej, paradoks „zielbieskości” 62

Metoda indukcyjna – problemy [cd. ] Teza o uteoretyzowaniu obserwacji ◦ „nie sposób niczego zaobserwować bez wcześniejszych oczekiwań ukształtowanych przez posiadane przez nas teorie”, „treść obserwacji zależy od licznych, mniej lub bardziej wyrafinowanych, założeń”, „teorie uznawane przez obserwatora determinują jego reakcje na otoczenie” (Grobler, 2008, s. 70 -71, 90) ◦ Nie tylko obserwacja jako taka jest uteoretyzowana, lecz także identyfikacja sytuacji obserwacyjnej jest uteoretyzowana – decyzja co obserwować – również w sensie dosłownym – także wynika z akceptowanych teorii i założeń (Grobler, 2008, s. 91) 63

Metoda hipotetyczno-dedukcyjna, metoda falsyfikacji, metoda krytyki hipotez Karl Raimund Popper – najważniejsza metoda nauki lub nauk empirycznych = stosowanie zasady krytycyzmu = metoda hipotetyczno-dedukcyjna (Grobler, 2008, s. 63 -64) „Polega na wysuwaniu hipotez, wyprowadzaniu z nich wniosków dedukcyjnych na temat wyników projektowanych eksperymentów, a następnie konfrontowaniu ich z faktycznymi wynikami eksperymentalnymi’ (Grobler, 2008, s. 63 -64) Falsyfikacjonizm – w naukach empirycznych nie można dowieść prawdziwości żadnej hipotezy, nie można hipotezy ostatecznie i całkowicie potwierdzić, czasami natomiast da się wykazać, że jakaś hipoteza jest fałszywa ◦ Dlaczego? Zobacz slajdy Metoda indukcyjna – problemy Wszystkie tezy nauki przyjęte są „na próbę” i mogą zostać odwołane 64

Metoda hipotetyczno-dedukcyjna – jak to się robi? Identyfikacja faktów wymagających wyjaśnienia (problem – co to jest fakt – na razie pomijamy) Sformułowanie śmiałej hipotezy albo wielu śmiałych hipotez (śmiałe = wysoce informacyjne, tj. „dużo mówiące” o świecie, o szerokiej dziedzinie odniesienia, mocno narażone na obalenie) Wyprowadzenie – drogą dedukcji – z tychże hipotez konsekwencji empirycznych, tj. jednostkowych zdań o faktach, zdań obserwacyjnych Poddanie tychże zdań obserwacyjnych rzetelnym testom empirycznym, poprzez eksperymenty i obserwacje (zwłaszcza w naukach społecznych, gdzie nie zawsze da się przeprowadzić eksperyment) ◦ Testowanie jest rzetelne, gdy odbywa się w zróżnicowanych sytuacjach, na różne sposoby, poza tym – terminy występujące w hipotezie i zdaniach obserwacyjnych nie powinny być wieloznaczne ◦ Przed rozpoczęciem testowania empirycznego należy dokonać operacjonalizacji terminów teoretycznych występujących w hipotezie, tj. „przetłumaczyć” je na terminy obserwacyjne Te hipotezy, które nie zostaną sfalsyfikowane mogą „na razie” zostać uznane, ale trzeba pamiętać, że to „nie na zawsze”. ◦ (Grobler, 2008), (Krajewski, 1998, s. 92 -101) 65

Metoda hipotetyczno-dedukcyjna – problemy Problem z falsyfikacją – „na tej podstawie, że wynik eksperymentu jest niezgodny z przewidywaniem, nie można wnioskować, że badana hipoteza jest fałszywa” (Grobler, 2008, s. 70) Dlaczego? Bo fałszywe mogą być: ◦ zdanie obserwacyjne opisujące warunki początkowe eksperymentu ◦ zdanie obserwacyjne opisujące wyniki eksperymentu ◦ założenia, w tym – explicite i implicite akceptowane prawa, teorie (uteoretyzowanie obserwacji) oczekiwania i przesądy wiedza towarzysząca i zastana = background knowledge, folklor dyscypliny 66

4 a. Najważniejsze typy rozumowań (wnioskowań) w nauce – dedukcja, indukcja i inne – szczegółowa charakterystyka 4 b. Logika klasyczna w nauce – jako podstawa wnioskowań. Wybrane elementy 67

Co to jest rozumowanie? � „W najszerszym znaczeniu oznacza pracę umysłową (przeciwieństwo pracy fizycznej); � w znaczeniu węższym to rozmaite czynności umysłowe z wyłączeniem obserwowania (doświadczenia); w filozofii i logice rozumowanie to przechodzenie od jednych sądów do innych – w tym sensie rozumowanie to dobieranie następstwa do racji lub racji do następstwa. � Przyjmuje się podział rozumowania na dedukcyjne i redukcyjne; rozumowanie dedukcyjne przebiega od racji do następstwa, redukcyjne przebiega od następstwa do racji. ” ◦ http: //encyklopedia. interia. pl/haslo? hid=100447 68

Co to jest rozumowanie? [cd. ] �„Każdy proces, w którym wnioski wyprowadza się z pewnego zbioru przesłanek, możemy nazwać procesem rozumowania. (…) rozumowania mogą być dobre lub złe; są dobre, gdy przesłanki wspierają czy nawet pociągają za sobą wniosek; są złe, gdy nie udzielają wnioskowi żadnego wsparcia. ” (Blackburn, 1997, s. 352) ◦ O rozumowaniach – zob. (Hajduk 2001, s. 71 -98), także (Bocheński 1992, s. 78 -80, 102 -106, 117124) i (Krajewski 1998, s. 74 -84) 69

Wybrane podstawowe sposoby rozumowania w nauce Dedukcja Redukcja i indukcja Wnioskowanie przez analogię 70

Dedukcja. Wnioskowanie dedukcyjne. Rozumowanie dedukcyjne występuje i jest akceptowane we wszystkich dyscyplinach naukowych (oczywiście w różnym zakresie). � „DEDUKCJA, rozumowanie dedukcyjne, wnioskowanie dedukcyjne � ◦ (łac. deductio = wywód) sposób wnioskowania logicznego polegający na wyprowadzaniu ze zdania lub zdań uznanych za prawdziwe ich następstwa, tj. zdania, które wynika z tamtych w sposób logiczny. (…) Stosowana dawniej definicja dedukcji jako przechodzenia od ogółu do szczegółu nie odpowiada właściwemu znaczeniu tego terminu. ” http: //encyklopedia. interia. pl/haslo? hid=133041 Dedukcja = „wszelkie rozumowanie oparte na wynikaniu logicznym, czyli rozumowanie od racji logicznej do jej następstwa” (Krajewski, 1998, s. 74) (Co to jest wynikanie – zob. np. Hajduk, 2001, s. 78) � Jest rozumowaniem niezawodnym, tzn. gdy przesłanki są prawdziwe, to wniosek także jest z konieczności prawdziwy. � 71

Dedukcja – podstawowa reguła wnioskowania zwana modus ponens Przykład zaczerpnięty z (Krajewski 1998, s. 75) Zdanie jest Jeżeli A, to B przesłanka prawdziwe A więc B Poprzednik jest przed chwilą padał deszcz Zatem następnik też jest prawdziwy a więc – ulica jest mokra przesłanka prawdziwy wniosek Jeśli przed chwilą padał deszcz, to ulica jest mokra 72

Redukcja. Wnioskowanie redukcyjne Redukcja jest rozumowaniem zawodnym, tzn. prawdziwość przesłanek nie gwarantuje prawdziwości wniosku. Jeżeli A, to B przesłanka Zdanie jest prawdziwe Jeśli przed chwilą padał deszcz, to ulica jest mokra. B przesłanka Następnik jest prawdziwy ulica jest mokra wniosek a więc – prawdopodobnie – przed chwilą padał Zatem poprzednik deszcz (dlatego BYĆ MOŻE jest „prawdopodobnie”, bo prawdziwy mogła wystąpić inna przyczyna mokrej ulicy) więc A 73

Redukcja a indukcja �Schemat redukcji: ◦ Jeżeli A, to B (zdanie warunkowe) ◦ B (następnik) ◦ a więc A (poprzednik) �„Jeżeli poprzednik jest uogólnieniem następnika, wtedy tego typu redukcję nazywa się „indukcją”; jeżeli natomiast to nie ma miejsca, wtedy mówimy o redukcji nieindukcyjnej. ” (Bocheński, 1992, s. 103) 74

Indukcja. Rozumowanie indukcyjne � Indukcja, z wyjątkiem indukcji enumeracyjnej zupełnej, jest rozumowaniem zawodnym (Hajduk, 2001, s. 80 -82) (Krajewski, 1998, s. 76 -84) � Indukcja enumeracyjna ◦ zupełna ◦ niezupełna � Indukcja eliminacyjna ◦ Francis Bacon, John Stuart Mill ◦ Kanony Milla �Kanon jedynej zgodności �Kanon jedynej różnicy �Kanon zmian towarzyszących 75

5. Strategie lub podejścia badawcze w naukach społecznych – ilościowa, jakościowa i „mieszana” (mixed methods research) 76

Zobacz �Metodologia jakościowa w badaniach współczesnej nauki o informacji albo tu �"Metodologia mieszana" w badaniach nauki o informacji i bibliotekoznawstwa oraz tu albo tu 77

Bibliografia zob. prezentacja „Metodologia nauk część 2” 78