Mavzu Gnoseologiya Bilish haqidagi talimot 1 Bilish voqelikning

Mavzu: Gnoseologiya. Bilish haqidagi ta’limot 1. Bilish – voqelikning inson ongidagi in’ikosi. Bilish muammosining falsafada qo`yilishi. 2. Bilish murakkab dialektik ziddiyatli murakkab jarayon. Bilish bosqichlari. Sensualizm. Ratsionalizm. 3. Bilishda ijod, intuitsiyaning o`rni. 4. Falsafada haqiqat muammosi 5. Ilmiy bilish. Uning o`ziga xos tomonlari. Ilmiy bilish darajalari. Empirik bilish, nazariy bilish. Adabiyotlar: 1. “Falsafa” M. Ahmedova T-2006. 305 -332 -bet. 2. ”Falsafa asoslari” NMIU T-2005. 227 -228, 234 -240, 258 -261 -b. 3. Ib. Karimov, M. Rustamova ”Falsafa fani tarixi va nazariyasi”, T. , 2007, 184 -187 -betlar. 4. K. Tulenova, I. Karimov, S. Valiyeva, M. Tillavoldiyeva. Falsafaning umumnazariy masalalari. – T. , 2012 yil, 62 -75 -betlar 5. J. Tulenov “Dialektika nazariyasi” T. , “O”zbekiston” 2001 yil 170 -200 -betlar. 6. ”Bilish falsafasi” T-2005 yil. 113 -142, 238 -248 -bet. 7. Falsafa. E. Yusupov taxriri ostida. T. , “Sharq”, 1999 yil, 401 -445 -betlar 8. Falsafa. Ensiklopedik lug`at. T. , 2010.

Tayanch tushunchalar: • • • bilish xissiy bilish mantiqiy bilish gnostisizm agnostisizm sensualizm ratsionalizm skentisizm empirik bilish • • • nazariy bilish haqiqat ilmiy bilish Ob’yektiv haqiqat absolyut (mutlaq) haqiqat nisbiy haqiqat konkret (real) haqiqat abstrakt haqiqat ijod intuitsiya

1 -chizma. Bilish • Bilish - olamning inson ongida aks etish jarayoni • Bilish nazariyasi (gnoseologiya) bilishning mohiyati, qonuniyatlari to`g`risidagi ta'limot Bilish nazariyasining mohiyati: 1. Ob'ektiv olam inson ongi, xohish irodasiga bog`liq bo`lmagan holda mavjud. Ayni vaqtda obyektiv olam inson bilimlarining manbai. 2. Inson o`z ongi bilan olam va uning rivojlanishi qonunlarini bila oladi.

2 -chizma. Bilish muammosining falsafada qo`yilishi. Demokrit - yunon faylasufi (tax mil. avv. 460 -370 -yillar) Olamni bilish va haqiqatga erishish mumkin. Aristotel – yunon faylasufi (mil. avv. 384 -322 -yillar) Tabiat – bilish va his qilish manbai. Sezgi –ayrim narsalarni his etadi, tafakkur narsalarning umumiy tomonlarini idrok etadi. Abu Nasr Forobiy (873 -950 -yillar) Inson barcha bilimlarni tashqi olamdan oladi, u sezgi, idrok, xotira, mantiqiy tafakkur orqali voqelikni biladi. Frensis Bekon – ingliz faylasufi (1561 -1626 -yillar) Olamni bilish mumkin. Bilish sezgidan boshlanadi. Bilish manbai – tajriba. Olim organon “Yangi organon” asarida bilishning induktiv metodini ishlab chiqqan. Bilishning birdan-bir manbai – Rene Dekart – fransuz faylasufi (1596 -1650 -yillar) tafakkur. Olim bilishda ratsionalizm g`oyasini ilgari surgan.

2 -chizma. Bilish muammosining falsafada qo`yilishi. Jon Lokk – ingiliz faylasufi (1632 -1704) Sensumizm ta’limoti asoschisi bilimning David Yum – ingliz faylasufi (1711 -1776 -yillar) Inson real voqelikni bila olmaydi. U faqat o`z sezgilarini bila oladi. Jorj Berkli – ingiliz faylasufi (1685 -1753) Barcha narsalar sezgilarmajmuasidan iborat. Ular obektiv dunyoning mavjudligini inkor etadilar. Immanuil Kant – nemis faylasufi, tabatshunos olim (1724 -1804 yillar) U inson bilishi mumkin bo`lgan hodisalar olamini “narsa biz uchun” deb nomlaydi. “Narsa o`zida”ni inson bila olmaydi, deb hisoblaydi. Vilgelm Gegel – nemis mumtoz falsafasining yirik vakili (17701831) Olamni dialektik anglash metodini ishlab chiqdi, olam taraqqiyotining ziddiyatli jarayon ekanligini asoslab berdi.

3 -chizma Bilish bosqichlari Xissiy bilish (jonli mushohada); narsa-voqea, hodisalarning inson ongida bevosita aks etish jarayoni Aqliy (mantiqiy) bilish – narsa, hodisalar mohiyati, aloqa munosabatlari ni bilish Xissiy bilish shakllari: sezgi idrok tasasvvur Aqliy (mantiqiy) bilish shakllari: tushuncha hukm (mushohada) xulosa Intuitiv bilish – g`ayrishuuriy bilish, to`satdan bilish.

4 -chima Bilish tarkibi üBilish subyekti (bilish harakatining sohibi, shaxs) üBilish obyekti (subyektning bilish faoliyati yo`naltirilgan narsa, hodisa, jarayon) üBilim (bilish natijasi)

5 -chizma Bilish – insonning olamga faol munosabati. Olamni va o`z – o`zini anglash. Faoliyatni rejalashtirish va amalga oshirish Oldindan ko`rish, bashorat qilish Bilish natijasi bilim. Bilim 3 shaklda namoyon bo`ladi: - faoliyat ko`nikmasi - axborot - bilim, ilmiy-nazariy bilim.

6 -chizma Gnoseologiyada xaqiqat muammosi Haqiqat – bilishning bosh maqsadi Haqiqat – olamdagi narsa va hodisalarning inson ongida to`g`ri aks etishi, bilimlarimizning obyektiv reallikka mos kelishi Haqiqatning shakllari : - obyektiv haqiqat - absolyut (mutlaq) va nisbiy haqiqatlar - konkret va abstrakt haqiqat

7 -chizma Bilish. Ilmiy bilish. Bilish – olam, undagi narsa va hodisalarni, ularning xossa, xususiyatlari va munosabatarini anglash. Insonning olam haqidagi bilimlari 2 ko`rinishda namoyon bo`ladi: q Oddiy, kundalik bilim; q Ilmiy, nazariy bilim. Ilmiy bilimlar olamdagi narsa va hodisalarni maxsus faoliyat orqali chuqur, atroflicha o`rganish yordamida hosil qilinadi.

8 -chizma Ilmiy bilishning o`ziga xos xususiyatlari: Ilmiy bilish insondan maxsus tayyorgarlikni talab qiladi va u inson ma’naviy faoliyatining eng murakkab ko`rinishi –ilmiy tadqiqot faoliyati hisoblanadi. Ilmiy bilish natijalari –ilmiy bilim deb yuritiladi va u fanlar mazmunini tashkil qiladi. Ilmiy bilish jarayoni murakkab tarkibiga ega: Ø Ilmiy bilish subyekti; Ø Ilmiy biish obyekti; Ø Ilmiy bilish metodlari; Ø Ilmiy bilish shakllari. Ilmiy bilish – obektga yo’naltirilgan, Ilmiy bilish obektga yo’naltirilgan uzluksiz kechadigan murakkab jarayon, inson ma’naviy faoliyatining oliy ko’rinishi.

9 -chizma Ilmiy bilish darajalari. Empirik bilish – ilmiy bilishning quyi, narsa hodisalarni darajasi narsa hodisalarni tasvirlaydi. Empirik bilish metodlari: kuzatish, tajriba, tasvirlash o`lchash va Hokazo. Nazariy bilish – ilmiy biishning yuqori darajasi, narsalar mohiyatini tushuntiradi. Nazariy biish metodlari: tarixiylik va mantiqiylik, konkretlik va abstraktlik modellashtirish va hokazo.

10 -chizma Ilmiy bilish shakillari. Ilmiy bilish shakllari: ü ilmiy dalil; ü ilmiy muammo; ü ilmiy taxmin; ü ilmiy qonun; ü ilmiy nazariya; ü ilmiy kashfiyot; ü ilmiy bashorat.