Materiay wypracowane przez Zesp problemowozadaniowy dla nauczycieli uczcych

Materiały wypracowane przez Zespół problemowo-zadaniowy – dla nauczycieli uczących w szkołach dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębszym oraz ze spektrum autyzmu „ZACHOWANIA TRUDNE” - KIERUNKI PRACY Z UCZNIEM ZE SPEKTRUM AUTYZMU –

KIERUNKI PRACY Z UCZNIEM ZE SPEKTRUM AUTYZMU – SOSZW SZKLARY GÓRNE - 2016/2017 „Nie oceniaj ucznia z autyzmem po zachowaniu, naucz się odróżniać trudne zachowanie od objawu zaburzenia. Pracuj nad trudnym zachowaniem, nie karć za objawy”.

KIERUNKI PRACY Z UCZNIEM ZE SPEKTRUM AUTYZMU – SOSZW SZKLARY GÓRNE - 2016/2017 Zapamiętaj! Żadne zachowanie dzieje się bez przyczyny. Każde zachowanie ma na celu uzyskanie pewnych konsekwencji. Praca nad modyfikacją trudnych zachowań nie opiera się na wdrażaniu gotowych schematów. Chcąc być skutecznym należy poddawać ciągłej weryfikacji swoją wiedzę i ciągle być czujnym oraz poszukującym.

KIERUNKI PRACY Z UCZNIEM ZE SPEKTRUM AUTYZMU – SOSZW SZKLARY GÓRNE - 2016/2017 Co wywołuje trudne zachowania • • • Sytuacje wywołujące bezpośrednio trudne zachowania u dziecka: dziecko jest głodne, dziecko coś boli, następuje zmiana codziennej rutyny, dziecko musi czekać na swoją kolej, uwaga jest skupiona na innym dziecku, sensoryzmy (nadmiar lub niedobór).

KIERUNKI PRACY Z UCZNIEM ZE SPEKTRUM AUTYZMU – SOSZW SZKLARY GÓRNE - 2016/2017 Jeżeli dziecko z reguły nie zwraca uwagi na to, co do niego mówicie, możecie zastosować podane niżej sposoby, aby upewnić się, że dziecko rzeczywiście was słucha: • trzymajcie dziecko za ramiona, kiedy wydajecie mu polecenie, • patrzcie mu w oczy, • mówcie wyraźnie i zdecydowanie, • mówcie spokojnie.

KIERUNKI PRACY Z UCZNIEM ZE SPEKTRUM AUTYZMU – SOSZW SZKLARY GÓRNE - 2016/2017 Kilka słów o nagrodach (zwanych czasem wzmocnieniami pozytywnymi) Istnieją dwa rodzaje nagród: 1) społeczne 2) konkretne (materialne). Nagrody społeczne wydają się ważniejsze. Oto niektóre z nich: uwaga, uśmiech, chwalenie dziecka za konkretne zachowanie, zachęta, słowa: „Bardzo dobrze”, „Wspaniale!”

KIERUNKI PRACY Z UCZNIEM ZE SPEKTRUM AUTYZMU – SOSZW SZKLARY GÓRNE - 2016/2017 Nagrody konkretne to rzeczy i zdarzenia. Oto lista nagród ważnych dla dzieci: książeczki, komiksy, słodycze, ciastka, wycieczki, mazaki, znaczki, drobne monety, czas spędzony z rodzicami, lody, małe zabawki, zabawy. Doświadczenie wskazuje, że nagrody społeczne są dla dzieci ważniejsze niż rzeczy. Nie zapominajmy o tym, że różne dzieci lubią różne nagrody. Dziecko może, na przykład, nie przepadać za słodyczami, ale oddałoby wszystko za rodzynki. Podobnie, jak w przypadku dorosłych, musicie dostosować nagrody do upodobań dziecka. Bardzo ważny jest moment dawania nagrody.

KIERUNKI PRACY Z UCZNIEM ZE SPEKTRUM AUTYZMU – SOSZW SZKLARY GÓRNE - 2016/2017 Nagroda powinna pojawiać się natychmiast po wystąpieniu zachowania, które chcecie wzmocnić. Jeżeli dziecko zaczyna, na przykład, wykonywać zadanie w sposób, który akceptujecie, powinniście powiedzieć: „Bardzo dobrze. Podoba mi się, że pracujesz w ten sposób”. Ważne jest, aby pochwalić dziecko od razu, a nie później, wciągu dnia. Jeżeli zachowanie dziecka poprawia się, należy zaznaczyć to na arkuszu obserwacyjnym. Możecie na przykład, za każdym razem, kiedy dziecko wykona polecenie, zaznaczyć nową gwiazdkę; powiedzmy, że pięć gwiazdek daje prawo do małej nagrody, krótkiej zabawy lub dodatkowej bajki na dobranoc.

KIERUNKI PRACY Z UCZNIEM ZE SPEKTRUM AUTYZMU – SOSZW SZKLARY GÓRNE - 2016/2017 Kilka słów o karach Podobnie, jak w przypadku nagród, istnieją dwa rodzaje skutecznych kar. Kary społeczne to m. in. : okazanie niezadowolenia, krytyka, odizolowanie dziecka, podniesiony głos, ignorowanie. Kary konkretne to: klapsy, potrząsanie. Kłopot w tym, że działanie kar drugiego rodzaju sprowadza się do umożliwienia opiekunom wyładowania złości i okazania swojej bezradności. Używanie siły fizycznej jest niedopuszczalne!

KIERUNKI PRACY Z UCZNIEM ZE SPEKTRUM AUTYZMU – SOSZW SZKLARY GÓRNE - 2016/2017 . Podobnie, jak w przypadku nagród, dzieci reagują bardzo różnie na różne kary. Dla jednego najskuteczniejszą karą jest zakaz oglądania ulubionego programu, dla drugiego -— pozbawienie deseru lub dezaprobata opiekunów.

KIERUNKI PRACY Z UCZNIEM ZE SPEKTRUM AUTYZMU – SOSZW SZKLARY GÓRNE - 2016/2017 Ważne jest, aby dziecko zrozumiało, że kara jest reakcją na konkretne zachowanie. Jeżeli więc chcecie, aby np. dzieci przestały się bić i aby Darek przestał bić swojego kolegę, powiedzcie zdecydowanie: „Darku, nie wolno ci bić kolegi. Jeżeli zrobisz to jeszcze raz, zostaniesz odesłany na cztery minuty do korytarza”. Jeżeli dziecko złamie zakaz — zróbcie to, co zapowiedzieliście. Skrytykujcie jego zachowanie mówiąc: „Nie lubię, kiedy jesteś nieposłuszny”, a nie: „Nie lubię cię, ponieważ jesteś taki nieposłuszny”. Nagrody są skuteczniejsze niż kary!

KIERUNKI PRACY Z UCZNIEM ZE SPEKTRUM AUTYZMU – SOSZW SZKLARY GÓRNE - 2016/2017 Badania dowodzą niezbicie, że dzieci reagują lepiej na nagrody niż na kary. Wydają się być szczęśliwsze, kiedy słyszą jasne polecenia i pochwały za ich wykonywanie. Powinniśmy więc starać się „przyłapać” dziecko na do brym zachowaniu: dzieleniu się przyborami szkolnymi, opiece nad kolegą, przejawach odpowiedzialności itp. Są to sytuacje, które pozwalają chwalić dziecko i wyrażać się o nim dodatnio w obecności innych rówieśników.

KIERUNKI PRACY Z UCZNIEM ZE SPEKTRUM AUTYZMU – SOSZW SZKLARY GÓRNE - 2016/2017 Wskazówki bardzo pomocne w pracy z autystycznymi ludźmi w sytuacjach zachowań trudnych. (Synapsis, zeszyt 1/2004 - stanowisko Stowarzyszenia): · Pozostań spokojny: jednym z czynników zaostrzających trudne zachowanie jest reakcja osób przebywających w pobliżu. · Minimalizuj kontakt wzrokowy: bezpośredni kontakt wzrokowy, długie wpatrywanie się może pobudzić emocje i być interpretowane jako agresja. · Stań pod kontem 450 do tej osoby niż bezpośrednio naprzeciw niej. · Respektuj przestrzeń osobistą i nie stawaj zbyt blisko tej osoby. (…) · Minimalizuj kontakt fizyczny, gdyż może być interpretowany jako usiłowanie przejęcia kontroli lub jako znak zagrożenia. · Unikaj pozycji agresywnych. (…) · Ton głosu: zawsze używaj spokojnego tonu głosu i unikaj krzyku (…) przeklinania. · Używaj języka pozytywnego: (…) Zamiast powiedzieć , , nie siadaj na ziemi’’ powiedz , , możesz usiąść na sofie? ’’

KIERUNKI PRACY Z UCZNIEM ZE SPEKTRUM AUTYZMU – SOSZW SZKLARY GÓRNE - 2016/2017 Kryteria oceny trudnego zachowania Od którego momentu zachowanie nabiera znamion „zachowania trudnego”? Słowo „trudny” ma dla każdego z nas inny zakres znaczeniowy. Intuicyjnie można powiedzieć, że zachowanie trudne to takie zachowanie, które punktu widzenia terapii wymaga zmiany – najczęściej zastąpienia innym, społecznie akceptowanym zachowaniem. Aby uniknąć niejasności, zachodzi potrzeba ogólnego sformułowania tych zachowań, które można zaliczyć do trudnych. Spośród proponowanych w literaturze przedmiotu kryteriów, najlepiej oddającymi istotę problemu wydają się być założenia:

KIERUNKI PRACY Z UCZNIEM ZE SPEKTRUM AUTYZMU – SOSZW SZKLARY GÓRNE - 2016/2017 poziom rozwoju danej jednostki, � zachowanie jest niebezpieczne dla jednostki przejawiającej je, � zachowanie jest niebezpieczne dla innych, � zachowanie powoduje poważny stres osób mieszkających i pracujących z danym osobnikiem, � zachowanie w niedopuszczalny sposób zaburza jakość życia innych osób, � zachowanie stanowi dodatkowe poważne niebezpieczeństwo dla danej jednostki, gdyż blokuje jej możliwości zdobywania nowych umiejętności i doświadczeń, � zachowanie jest sprzeczne z ogólnie przyjętymi normami społecznymi. �

KIERUNKI PRACY Z UCZNIEM ZE SPEKTRUM AUTYZMU – SOSZW SZKLARY GÓRNE - 2016/2017 Zaprezentowane kryteria oceny trudnego zachowania powinny zostać uszczegółowione. Zawsze pamiętać należy o tym, że indywidualne zachowanie charakterystyczne dla każdego dziecka ma swoje specyficzne podłoże, dlatego też musimy być bardzo ostrożni w ocenie problemu i deficytów w zachowaniu dziecka. Dlaczego zachowanie trudne sprawia trudność? Dokonując próby zminimalizowania, bądź zlikwidowania trudnego zachowania, pojawia się szereg dylematów natury emocjonalnej, technicznej, intelektualnej. Każda nieudana interwencja prowadzi zazwyczaj do utrwalenia problemu, a w efekcie do coraz trudniejszego zniwelowania go. Ważne jest, by oddziaływania terapeutyczne przynosiły, zgodne z założeniami danego podejścia, zmiany w funkcjonowaniu danej osoby. Analiza sytuacji towarzyszących trudnym zachowaniom, pozwolić

KIERUNKI PRACY Z UCZNIEM ZE SPEKTRUM AUTYZMU – SOSZW SZKLARY GÓRNE - 2016/2017 Jakie czynniki zatem sprawiają, że zachowanie trudne sprawia trudność? � Zaskoczenie. Często pojawia się nieoczekiwanie � Niemoc. Jego siła może przewyższyć nasze możliwości i umiejętności � Irracjonalność. Zachowanie takie może zostać „aktywowane” przez niezauważalny bodziec � Niewiedza. Dysponujemy zbyt skromną wiedzą na temat praw rządzących zachowaniami � Lęk. Uczucie to towarzyszy nam często już przy pierwszych symptomach, zapowiadających pojawienie się trudnego zachowania � Cykliczność. Zachowania takie mają tendencję do powtarzania się � Zagubienie. Oczekiwania środowisk, takich jak dom, szkoła, społeczeństwo nie zawsze są zgodne � Niekonsekwencja. Odchodzimy świadomie lub nieświadomie od przyjętych ustaleń � Przyzwyczajenie. Wraz z upływem czasu przestajemy dostrzegać zachowania, które w obiektywny sposób odbiegają od normy

KIERUNKI PRACY Z UCZNIEM ZE SPEKTRUM AUTYZMU – SOSZW SZKLARY GÓRNE - 2016/2017 Podział zachowań trudnych. W opinii Maurice, C. nie musimy czekać na stwierdzenie niepoprawnego działania mózgu, gdyż za pomocą obserwacji możemy zauważyć ekstremalne zachowanie ludzi chorych na autyzm. Zachowanie to może przybierać rozmaite pod kątem ilościowym jak i jakościowym formy. Z uwagi na fakt, że nie jest możliwe dokonanie jednego, syntetycznego podziału zachowań trudnych można przyjąć następującą klasyfikację: � Zakłócające. Stanowią one zagrożenie dla nauki dziecka oraz dla jego dopasowania się do warunków domowych. Mogą to być wybuchy złości, pochrząkiwanie, plucie, ucieczki od pracy, autostymulacje i inne � Autodestrukcyjne. Zagrażają one zdrowiu lub życiu dziecka. Przejawiają się w gryzieniu własnego ciała, uderzaniu głową w twarde powierzchnie, nie respektowaniu zagrożeń i wiele innych � Agresywne. Wymierzone są one w zdrowie lub życie innych osób (rodzeństwa, rodziców, nauczycieli, przypadkowych osób). Należą do nich takie formy działania jak: bicie, gryzienie, duszenie, napieranie ciałem, tłuczenie okien i inne.

KIERUNKI PRACY Z UCZNIEM ZE SPEKTRUM AUTYZMU – SOSZW SZKLARY GÓRNE - 2016/2017 Jak należy patrzeć na trudne zachowanie? Literatura przedmiotu obfituje w wiele teorii interpretujących zaburzone zachowania dzieci autystycznych. Wedle koncepcji tradycyjnych odpowiedzialna jest za to pewna „chora struktura”, a sposobem na to, by dziecko zaczęło żyć i rozwijać się normalnie, jest dostanie się do jego wnętrza i wyleczenie owej struktury. Dla terapeutów zorientowanych medycznie jest to struktura neurologiczna, a leczenie pociąga za sobą farmakoterapię, operacje chirurgiczne lub inne interwencje medyczne. Zarówno teorie mówiące jedynie o podłożu psychicznym autyzmu, jak i teorie biologiczne nie są w stanie wytłumaczyć wielu zachowań osób z autyzmem, dlatego też zainteresowanie wzbudza koncepcja poznawcza. Wedle tej koncepcji, pomiędzy zachowaniem a mózgiem istnieje element pośredni, którym jest umysł.

KIERUNKI PRACY Z UCZNIEM ZE SPEKTRUM AUTYZMU – SOSZW SZKLARY GÓRNE - 2016/2017 W myśl tej teorii można odróżnić zachowania, które są typowe dla autyzmu od zachowań, które są spowodowane innymi czynnikami, np. dodatkowymi czynnikami lub wtórnymi reakcjami na pierwotne problemy. Bardzo przydatny z punktu widzenia praktycznego model postępowania proponuje P. Christie. Wedle tej koncepcji, na każde zachowanie należy, patrzeć uwzględniając 2 czynniki. Pierwszy z nich to wydarzenie poprzedzające, czyli to, co miało miejsce przed pojawieniem się tego zachowania, a więc: np. czy uczeń otrzymał jakieś polecenie? , czy w klasie pojawiła się nagle nowa osoba? czy o coś poprosił? itd. Czynnik drugi to konsekwencje zachowania dziecka. Tu należy zadać sobie pytanie: co wydarzyło się natychmiast po wystąpieniu zachowania? np. uczeń otrzymał reprymendę słowną, dostał ulubioną zabawkę, został odesłany do sali odosobnień, itd. Zapisać to można jako sekwencję A-B-C, gdzie:

KIERUNKI PRACY Z UCZNIEM ZE SPEKTRUM AUTYZMU – SOSZW SZKLARY GÓRNE - 2016/2017 A sytuacja poprzedzająca ( co może wywołać dane zachowanie i co można zrobić aby zmniejszyć prawdopodobieństwo jego wystąpienia? B zachowanie dziecka ( jakie zachowania wymagają interwencji? ) C konsekwencje zachowania dziecka ( jak zareagować, gdy dane zachowanie wystąpi? ) Zapis w formie A-B-C pozwala na dokonanie analizy dotyczącej przypuszczalnych przyczyn zaburzeń zachowania. Znając przyczynę dezorganizacji zachowania możemy tak postępować, aby nie narażać danej osoby na czynnik, który przyczynia się do pojawienia się tegoż trudnego zachowania (nie zawsze jest to możliwe lub pożądane).

KIERUNKI PRACY Z UCZNIEM ZE SPEKTRUM AUTYZMU – SOSZW SZKLARY GÓRNE - 2016/2017 Zapamiętaj! Pracując nad trudnymi zachowaniami nie zadowalaj się doraźnymi rozwiązaniami. Traktuj je jako etap pośredni do wypracowania „rozwiązania przyszłościowego”. Na krótką metę można rezygnować ze stawiania wymagań, unikania sytuacji wyzwalających trudne zachowania, zezwalanie na praktykowanie tylko przyjemnych dla danej osoby aktywności itp. ale co dalej? Jeśli unikanie może nieść na przyszłość konsekwencje w postaci izolowania danej osoby, bo np. nie lubi fryzjera, autobusu, jakiegoś dźwięku itd. , powinniśmy poszukać rozwiązań, które pozwolą na przepracowanie tych sytuacji. Lista istniejących przyczyn zaburzeń zachowania jest niewyczerpana.

KIERUNKI PRACY Z UCZNIEM ZE SPEKTRUM AUTYZMU – SOSZW SZKLARY GÓRNE - 2016/2017 Zapamiętaj! Często nie będzie możliwe odkrycie źródeł zaburzeń zachowania. Zapis w formie A-B-C pozwala również na wgląd w sytuację bezpośrednio po wystąpieniu tego zachowania, a więc w to, jaka interwencja została podjęta. Reakcje na to samo zachowanie bywają różne: krzyknięcie na ucznia, zaskoczenie, poczerwienienie na twarzy, uśmiech, wdawanie się z nim w dyskusję, obniżenie wymagań, nie reagowanie, itd. Prowadzi to najczęściej do utrwalenia problematycznego zachowania. Z pewnością nie da się uniknąć wszystkich negatywnych zachowań (nie zawsze jest to możliwe lub pożądane), lecz istotne jest, by ograniczyć je do minimum. Wobec tego powinniśmy uważnie analizować i czuwać nad otoczeniem osoby autystycznej oraz pracować nad właściwym sposobem zwracania się do niej, czy też komunikowania się z nią.

KIERUNKI PRACY Z UCZNIEM ZE SPEKTRUM AUTYZMU – SOSZW SZKLARY GÓRNE - 2016/2017 KONIEC CZĘŚCI PIERWSZEJ Zebrały i opracowały: Agnieszka Gadulska Beata Michałowska-Poleszak

KIERUNKI PRACY Z UCZNIEM ZE SPEKTRUM AUTYZMU – SOSZW SZKLARY GÓRNE - 2016/2017 Literatura: 1 - Autyzm. Jak pomóc rodzinie, Peter Randal i Jonathan Parker Gdańsk: GWP, 2001 2 - Ewa Pisula, Małe dziecko z autyzmem, Gdańsk: GWP, 2005 3 - Ewa Pisula, Autyzm u dzieci. Diagnoza, klasyfikacja, etiologia. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2000. 4 - Przystosowanie społeczne małych dzieci z autyzmem Tadeusz Gałkowski i Ewa Pisulia, Warszawa: Wydawnictwo AWF, 2004 5 - Ewa Pisula i Dorota Danielewicz, Wybrane formy terapii i rehabilitacji osób z autyzmem, Kraków: Oficyna Wyd. Impuls, 2008 6 - Barbara Winczura, Dziecko z autyzmem. Terapia deficytów poznawczych a teoria umysłu, Kraków: Oficyna Wyd. Impuls, 2008, 7 - Anita Bryńska „Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne. Rozpoznanie, etiologia, terapia poznawczo-behawioralna” Wydawnictwo UJ