Mantiq insonning aqlida mavjud bolgan tushunchalardan hosil qilmoqchi

Mantiq insonning aqlida mavjud bo`lgan tushunchalardan hosil qilmoqchi bo`lgan tushunchalarga o`tish usullarini o`rganuvchi fandir. (Ibn Sino).

TUSHUNCHA, MUSHOHADA VA XULOSA CHIQARISH REJA 1. Tushuncha tafakkur shakli sifatida 2. Tushunchaning turlari. Tushunchalar o`rtasidagi munosabat 3. Mushohada- mantiqiy bilish shakli sifatida. 4. Sodda va murakkab mushohada, uning asosiy turlari 5. Mushohadalar orasidagi munosabatlar 6. Xulosa chiqarish va uning turlari

Mavzuning tayanch tushunchalari Tushuncha, belgi, muhim belgi, nomuhim belgi, tushunchaning hajmi, yakka tushuncha, umumiy tushuncha, jamlovchi tushuncha, tushunchaning mazmuni, aniq tushuncha, mavhum tushuncha, nisbatli tushuncha, nisbatsiz tushuncha, musbat tushuncha, manfiy tushuncha, taqqoslanadigan tushuncha, taqqoslanmaydigan tushuncha, moslik munosabatidagi tushuncha,

Mavzuning tayanch tushunchalari § § § § § Mushohada, gap sub`yekt Predikat Kvantor oddiy mushohada Xulosa chiqarish Bevosita xulosa chiqarish Bilvosita xulosa chiqarish § murakkab mushohada § kon`yunktiv mushohada § diz`yunktiv mushohada § implikativ mushohada § mantiqiy kvadrat

TUSHUNCHA Narsa va hodisalar, ularning umumiy, muhim belgilari, xususiyatlarini inson ongida yaxlit aks ettiradigan tafakkur shaklidir

Belgilar deb predmetlarni bir-biridan farq qiluvchi hamda ularning bir - biriga o`xshashligini ifoda qiluvchi xususiyatlar va munosabatlarga aytiladi. Belgilar muhim yoki nomuhim bo`ladi Muhim belgi Nomuhim belgi Predmetni mavjud bo`lishi uchun zarur bo`lib, uning tabiati, mohiyatini ifodalovchi belgilar. Predmetning mavjud bo`lishi uchun zarur bo`lmagan belgi 93

Tushuncha hosil qilishning mantiqiy usullari ****** – usulida ob`yektiv dunyodagi narsa va hodisalar orasidagi o`xshashlik va farqlar aniqlanadi ***** shunday mantiqiy usulki, bu usul yordami bilan narsa va hodisalarni fikran qismlarga bo`lamiz, ularning ayrim qism va xususiyatlarini ajratamiz va bilib olamiz ******usulida anliz davomida ajratilgan qismlar, tomonlar fikran birlashtirilib, predmet haqida tushuncha hosil bo`ladi ******* ya`ni mavhumlashtirish usuli yordamida predmetning sifat, xususiyatlari fikran ajratib olinib, tushunchada ifodalanadi ******* usulida predmetlar umumiy, muhim xususiyatlariga ko`ra sinflarga birlashtirilib, tushuncha hosil qilinadi

Tushuncha hosil qilishning mantiqiy usullari Taqqoslash – usulida ob`yektiv dunyodagi narsa va hodisalar orasidagi o`xshashlik va farqlar aniqlanadi Analiz shunday mantiqiy usulki, bu usul yordami bilan narsa va hodisalarni fikran qismlarga bo`lamiz, ularning ayrim qism va xususiyatlarini ajratamiz va bilib olamiz Sintez usulida anliz davomida ajratilgan qismlar, tomonlar fikran birlashtirilib, predmet haqida tushuncha hosil bo`ladi Abstraksiyalash, ya`ni mavhumlashtirish usuli yordamida predmetning sifat, xususiyatlari fikran ajratib olinib, tushunchada ifodalanadi Umumlashtirish usulida predmetlar umumiy, muhim xususiyatlariga ko`ra sinflarga birlashtirilib, tushuncha hosil qilinadi

TUSHUNCHALAR 2 XIL VAZIFA BAJARADI 1. Hukmning vujudga kelishi uchun sharoit yaratadi va uning elementi sifatida tarkibiga kiradi 2. Inson ongida olam haqidagi bilimning yaxlit holdagi ifodasi hisoblanadi

1 -reja uchun qisqacha xulosalar �Tushuncha mantiqiy tafakkurning dastlabki va asosiy shakli hisoblanadi. Tushunchada olamdagi predmet – hodisalarning mohiyati, xususiyatlari, aloqa va munosabatlari aks etadi. Tushuncha narsa, hodisa, jarayonlarning fikriy ifodasidir. �Tushuncha voqelikni bilvosita (fikrda) aks etishidir. Tushunchalr so`z yoki so`z birikmalari orqali ifodalanadi. Tushuncha olmni aqliy bilish shakli sifatida mantiq qonun – qoidalariga bo`ysunadi �Tushunchalarni hosil qilishning taqqoslash, analiz, sintez, mavhumlashtirish, umumlashtirish usullari mavjud

Tushuncha mazmuni deb tushunchada aks etgan muhim belgilar yig`indisiga aytiladi Tushuncha hajmi deb tushunchada ifodalanayotgan narsa, hodisalarning yigindisiga aytiladi

Tushuncha mazmuni Tushuncha hajmi

Real predmet va hodisalarni aks ettiruvchi tushunchalar Abstrakt tushuncha Predmetlardan fikran ajratib olinib, mavhumlashtirilgan ma`lum hususiyat, belgilarni aks ettirgan tushunchalar Musbat tushuncha Predmetni unga xos belgilari orqali aks ettirish Manfiy tushuncha Predmetni unga xos bo`lmagan belgilar orqali fikr qilinishi Nisbatdosh tushuncha Zaruruy ravishda bir-birini taqozo qiladigan predmetlarni aks ettiruvchi Nisbatsiz tushuncha Nisbatan mustaqil, alohida mavjud bo`lgan predmetlarni aks ettiruvchi Tushuncha mazmuni jihatdan turlari Konkret tushuncha

**** tushuncha Predmetlardan fikran ajratib olinib, mavhumlashtirilgan ma`lum hususiyat, belgilarni aks ettirgan tushunchalar **** tushuncha Predmetni unga xos belgilari orqali aks ettirish **** tushuncha Predmetni unga xos bo`lmagan belgilar orqali fikr qilinishi **** tushuncha Zaruruy ravishda bir-birini taqozo qiladigan predmetlarni aks ettiruvchi **** tushuncha Nisbatan mustaqil, alohida mavjud bo`lgan predmetlarni aks ettiruvchi Tushuncha mazmuni jihatdan turlari ****tushunch Real predmet va hodisalarni aks a ettiruvchi tushunchalar

Hajmida bitta predmet qilinadigan tushuncha fikr Umumiy tushuncha Predmetlar guruhini aks ettiruvchi tushuncha (Unda aks etgan predmetlar guruhi chegaralangan va chegaralanmagan bo`ladi) §Toplovchi Umumiy tushunchaning bir turi bo`lib, unda aks etgan belgilar faqat shu sinfning o`ziga taalluqli bo`ladi §Ayiruvchi Umumiy tushunchaning bir turi bo`lib, unda aks etgan belgilar berilgan sinfning har bir elementiga taalluqli bo`ladi Tushuncha hajmi jihatdan turlari Yakka tushuncha

**** tushuncha Hajmida bitta predmet qilinadigan tushuncha **** tushuncha Predmetlar guruhini aks ettiruvchi tushuncha (Unda aks etgan predmetlar guruhi chegaralangan va chegaralanmagan bo`ladi) §**** tushuncha Umumiy tushunchaning bir turi bo`lib, unda aks etgan belgilar faqat shu sinfning o`ziga taalluqli bo`ladi Umumiy tushunchaning bir turi bo`lib, unda aks etgan belgilar berilgan sinfning har bir elementiga taalluqli bo`ladi Tushuncha hajmi jihatdan turlari §**** tushuncha fikr

2 -reja uchun qisqacha xulosalar üTushuncha mazmun va hajm muayyanligiga ega. Tushunchaning mazmunida u ifodalagan predmet, hodisalarning boshqalardan farqli tomonlari, muhim belgilari aks etadi. Tushuncha hajmida uni ifodalagan narsa hodisalar miqdori aks etadi üTushunchalarning hajmi va mazmuni ularni turlarga ajratish imkonini beradi

Tushunchalar o`rtasidagi munosabat Taqqoslanadigan taqqoslanmaydigan Mazmun va hajm jihatidan yaqin va o`zaro munosabatda bo`lgan tushunchalr Mazmun va hajm jihatdan umumiylikka ega bo`lmagan tushunchalr Sigishadigan Sigishmaydigan Hajmi jihatidan biir-biriga to`la, butun, qisman mos keluvchi Hajmlari turlicha, o`zaro mos kelmaydigan tushunchalar Qarama-qarshilik Ayniyat Boysunish Zidlik Birga bo`ysunish А В Qisman moslik А В А В В А С А В

3 -reja uchun qisqacha xulosa � Olamdagi narsa va hodisalar orasidagi aloqa va munosabatlar inson tafakkurida tushunchalar orasidagi minosabatlar tarzida aks etadi

Tushunchalar ustida mantiqiy amallar i arn h l a is ch un shtir h s a Tu uml um Fikrlash jarayonida tor hajmli tushunchadan keng hajmli tushunchaga qarab borish i arn l a h unc ash h s Tu garal che Fikrlash jarayonida keng hajmli tushunchadan tor hajmli tushunchaga qarab borish a hal c n shu sh Tu bo`li rni Tushunchaning hajmini unda aks etgan predmetlarni ayrim guruhlarga ajratish yo`li bilan aniqlash Tushuncha mazmunini ifodalovchi asosiy belgilarni ochib berishga qaratilgan mantiqiy usul

Tushunchalarni umumlashtirishda yakka tushunchadan umumiy tushunchaga qarab boriladi. Umumlashtirishning muayyan chegarasi mavjud bo`ladi. Tushunchalarni umumlashtirishsiz fanning fundamental tushunchalarini yaratib bo`lmaydi. Mavjud bilimlarni tizimga solish qiyin va umuman, fan taraqqiy eta olmaydi Tushunchalarni chegaralash Tushunchalrni chegaralash natijasida yakka tushuncha hosil qilinadi. Chegaralsh natijasida hosil bo`lgan tushunchalar yakka tushunchalar deyiladi

Tushunchalarni ta`riflash Ta`riflashning strukturasi 1. Aniqlanuvchi qism - mazmuni ochib berilishi lozim bo`lgan tushuncha 2. Aniqlovchi qism - aniqlanuvchi tushunchaning mazmunini ochib beruvchi tushuncha Tushunchalarni ta`riflash turlari Nominal ta`rif Predmetni ifodalovchi tushunchaning ma`nosini aniqlovchi ta`rif Real ta`rif Predmetning muhim belgisini ko`rsatish orqali ta`riflash. Real ta`rif aniq va noaniq ko`rinishlarda bo`ladi

Tushunchalarni ta`riflash qoidalari 1. Ta`rif teng hajmli bo`lishi kerak, ya`ni aniqlovchi va aniqlanuvchi tushunchalarning hajmlari o`zaro teng bo`lishi shart 2. Ta`rif aniq bolishi kerak, unda obrazli iboralar, mazmuni noaniq so`zlar ishlatilmasligi kerak 3. Ta`rif aylana shaklda bo`lib qolmasligi kerak, ya`ni aniqlovchi tushunchaning mazmunini aniqlash uchun aniqlanuvchi tushunchaning o`ziga murojaat qilish mumkin emas 4. ta`erif iloji boricha inkor shaklda bo`lmasligi kerak

4 -reja uchun qisqacha xulosa � Inson olam haqida bilim hosil qilish jarayonida tushunchalarni umumlashtirish, chegaralash, ularni bo`lish va ta`riflash mantiqiy amallaridan foydalanadi. Bu mantiqiy amallar insoniyat hayotida katta ahamiyatga ega bo`lgan fikrlash operatsiyasidir

MUSHOHADA PREDMETLAR, HODISALAR, ULARNING BELGILARI, XUSUSIYATLARI, MUNOSABATLARI HAQIDAGI TASDIQ YOKI INKOR SHAKLIDA IFODALANGAN FIKRDIR

Mushohada tarkibi va uning asosiy turlari Mushohada turlari Oddiy mushohada Murakkab mushohada Birlashtiruvchi mushohada , pΛ q Sifatiga ko`ra Miqdoriga ko`ra Tasdiq mushohada Yakka mushohada Inkor mushohada ju`z`iy mushohada Умумий mushohada Ayiruvchi mushohada Vq Shartli mushohada P→q Ekvivalent mushohada p ↔q

MUSHOHADA ODDIY MUSHOHADA Tarkibidan yana bir mushohadani ajratib bo`lmaydigan mushohada. Darak gap orqali ifodalanadi. masalan: Inson mehnat bilan fazilatlidir MURAKKAB MUSHOHADA Tarkibidan ikki yoki undan ortiq mushohadani ajratish mumkin bo`lgan hukm. Masalan: muruvvatli, adolatli kishini el sevar doim 93

MUSHOHADA TARKIBI: «S» (Subjеktum - mantiqiy ega) - fikrda ifodalangan predmet. «P» (Predikatum – mantiqiy kesim) – predmetga xos xususiyat. «–» (mantiqiy bog`lovchi) - predmet va xususiyat o`rtasidagi munosabatning ifodalanishi.

SODDA MUSHOHADALARNING SIFAT VA MIQDORIGA KO`RA TURLARI � 1. Umumiy tasdiq mushohada “А” – miqdor jihatidan umumiy bo`lgan, sifat jihatidan tasdiqlangan fikr (Hamma S - P dir). � 2. Juz`iy tasdiq mushohada «I» - miqdor jihatidan juz`iy bo`lgan, sifat jihatidan tasdiqlangan fikr (Ba`zi S - P dir). � 3. Umumiy inkor mushohada «Е» - miqdor jihatidan umumiy, sifat jihatidan inkor shaklida bo`lgan fikr (Hech bir S - Р emas). � 4. Juz`iy inkor mushohada «О» - miqdor jihatidan juz`iy, sifat jihatidan inkor shaklida bo`lgan fikr (Ba`zi S - P emas).

Umumiy tasdiq mushohada “Hamma S-P dir” Umumiy inkor mushohada “Hech bir. S-P emas” Juz`iy tasdiq mushohada “Ba`zi S-P dir” Mushohadalarning miqdor va sifati ko`ra birlashgan tasnifi Juz`iy inkor mushohada “Ba`zi S-P emas”

Oddiy mushohadalarda terminlar hajmi Mushohada turlari Belgisi Hukmlarnibg formulasi Terminlar hajmi S P Умумий тасдиқ mushohada А “Ҳамма S-P дир” + Умумий инкор mushohada Е “Ҳеч бир S-P эмас” + + Жузъий тасдиқ mushohada I “Баъзи S-P дир” _ ± Жузъий инкор mushohada О “Баъзи S-P эмас” _ +

Mushohadalar o`rtasidagi munosabatning mantiqiy kvadratda ifodalanishi

XULOSA CHIQARISH BIR VA UNDAN ORTIQ CHIN MULOHAZALARDAN USULLAR BILIMLARNI YORDAMIDA MA`LUM YANGI KELTIRIB CHIQARISHDAN IBORAT TAFAKKUR SHAKLIDIR.

XULOSA CHIQARISH TARKIBI § ASOSLAR YOKI Xulosani keltirib chiqarishga xizmat qiladigan, ilgaridan ma`lum bo`lgan bilimlar XULOSA ASOSLAR MUNOSABATI DAN KELIB CHIQADIGAN BILIM

XULOSA CHIQARISH TURLARI BILVOSITA XULOSA CHIQARISH BEVOSITA XULOSA CHIQARISH BIR ASOSDAN MA`LUM USULLAR ORQALI YANGI HUKM HOSIL QILISHDIR ØAYLANTIRISH ORQALI XULOSA CHIQARISH ØALMASHTIRISH ORQALI XULOSA CHIQARISH ØPREDIKATGA QARAMAQARSHI QOYISH ORQALI XULOSA CHIQARISH ØMANTIQIY KVADRAT ORQALI XULOSA CHIQARISH IKKI VA UNDAN ORTIQ ASOSLARDAN MA`LUM USULLAR ORQALI YANGI HUKM HOSIL QILISHDIR ØDEDUKTIV XULOSA CHIQARISH ØINDUKTIV XULOSA CHIQARISH ØANALOGGIYA ORQALI XULOSA CHIQARISH 93