MALYET MUHASEBESNN TEMEL KAVRAMLARI Do Dr Trker SUSMU

MALİYET MUHASEBESİNİN TEMEL KAVRAMLARI Doç. Dr. Türker SUSMUŞ Ege Üniversitesi İİBF İşletme Bölümü Muhasebe-Finansman AD Öğretim Üyesi E-mail: turker. susmus@ege. edu. tr 1

Finansal Muhasebe, Maliyet Muhasebesi ve Yönetim Muhasebesi ilişkisi 2

• Üretim işletmelerinde üretimle ilgili ve üretimle ilgili olmayan gider ayrımının önemi nedir? • Dönem maliyeti ve üretim maliyeti kavramlarının maliyet ve yönetim muhasebesindeki yeri ve önemi nedir? • Maliyet Muhasebesi sadece üretim işletmeleri için mi önemlidir? Niçin? • Hizmet işletmeleri açısından Maliyet Muhasebesinin önemi nedir? • Üretimle ilgili giderlerin, faaliyet giderlerinin satışların maliyeti - gelir tablosu - bilanço İlişkisini açıklayınız. (Sınıfta dağıtılan iki şekil) 3

MALİYET MUHASEBESİNİN TANIMI VE GÖREVLERİ İnsan ihtiyaçlarını gidermek, topluma hizmet etmek, istihdam yaratmak ve bunun sonucunda kar elde etmek isteyen işletmeler, üretmiş oldukları mamullerini doğru fiyattan satabilmek ve karlı yatırımlara yönelebilmek için maliyetleri doğruya en yakın bir şekilde tespit etmek isteyeceklerdir. 4

İster özel sektör olsun isterse kamu sektörü, ister üretim isterse hizmet işletmeleri olsun, ekonomide faaliyet gösteren tüm işletme ve kuruluşların gerçekleştirmiş oldukları tüm faaliyetlerin belirli bir bedeli veya maliyeti vardır. Bu yönüyle bakıldığında maliyet, yapılan faaliyetin, ilgili kişi ya da kuruma getirmiş olduğu mali veya finansal yüktür. 5

Maliyet muhasebesi de, yapılan bu faaliyetlerin maliyetini ölçen, sonuçları ilgili yöneticileri raporlayan, maliyet sürecini kontrol eden ve üst yönetimin geleceğe ilişkin alacağı kararlarda öncü görevi gören bir muhasebe türüdür. MALİYET MUHASEBESİNİN AMAÇLARI • Mamul ya da Hizmetlerin Maliyetlemesi • Maliyet Kontrolunun Sağlanmasına Yardımcı Olmak • Planlamaya Yardımcı Olmak • Alınacak Kararlara Yardımcı Olmak 6

HARCAMA-GİDER-MALİYET KAVRAMI Harcama, belirli bir varlığın elde edilmesi esnasında yapılan ödemedir. Bu ödeme nakit olabileceği gibi çek, senet, havale, EFT yoluyla da gerçekleştirilebilmektedir. Gider kavramı ile kastedilen faaliyet giderleridir. Esas itibariyle işletmelerin varlıklarını sürdürebilmeleri ve faaliyetlerini aksatmadan yürütebilmeleri için bir takım mal ve hizmetleri tüketmek zorundadırlar. İşte işletmelerin normal faaliyetlerini ve varlıklarını sürdürebilmeleri için belirli bir dönemde tükettiği mal ve hizmetlerin değeri de gider ya da faaliyet gideri kavramını ilgilendirmektedir. 7

Muhasebe sisteminde faaliyet giderleri şu şekilde sıralanmaktadır. • Araştırma-Geliştirme Giderleri • Pazarlama, Satış ve Dağıtım Giderleri • Genel Yönetim Giderleri Ayrıca finansman giderleri de faaliyet giderleri niteliğindedir. 8

Üretim-sanayi işletmeleri açısından maliyet; üretim işletmelerinde üretilmesi amaçlanan mamulün elde edilebilmesi için kullanılan veya tüketilen mal ve hizmetlerin parasal olarak ifadesidir. Hizmet işletmelerinde maliyet; Hizmet işletmelerinde verilmesi amaçlanan hizmetin sağlanması için kullanılan veya tüketilen mal ve hizmetlerin parasal olarak ifadesidir. Ticari işletmeler için maliyet, satın alınan mal bedeli ile bu malın elde edilmesi için yapılmış olan tüm giderler toplamı (taşıma, sigorta, komisyon, depolama vb. gibi) o malın maliyetini oluştururken, 9

“MALİYETİN EN BELİRGİN ÖZELLİĞİ ÜRETİM İÇİN MAL VE HİZMET TÜKETİMİDİR” Sözü edilen tüketim biçiminde mal ve hizmetler tümü ile tüketilip, yok edilmemekte aksine, şekil değiştirerek yepyeni bir mamule dönüşmektedir. Maliyetler, üretilen malların satışı esnasında işletmeye tekrar gelir olarak geri dönmektedir. Mamuller satılmadıkları sürece işletmenin aktifleri içerisinde yer almaya devam ederler. 10

ÜRETİM MALİYETİ • Direkt İlk Madde ve Malzeme Giderleri • Direkt İşçilik Giderleri • Genel Üretim Giderleri DİMM Gid. ile Direkt İşçilik Giderlerinin toplamına muhasebe literatüründe birincil maliyet (prime cost), Direkt işçilik gid. ve GÜG’ nin toplamına da şekillendirme (dönüşüm) maliyeti (conversion cost) 11

ÜRETİM MALİYETLERİ Direkt İlk Madde ve Malzeme Giderleri: Direkt hammadde olarak adlandırılabilmektedir. Mamulün özünü oluşturan, mamulün bünyesine giren ve mamulle ekonomik ve mantıklı ilişkisi kurulabilen, yani birim mamul içerisindeki payı kolayca saptanabilen hammaddelerin elde edilme (satın alma) giderleri bu maliyet giderini oluşturmaktadır. Örneğin, bir otomobil montaj fabrikasında, otomobile monte edilen çelik saç ve tekerlekler otomobilin direkt hammaddesi olmaktadır. Aynı şekilde sandalye üretiminde kullanılan ahşapta direkt ilk madde ve malzeme (direkt hammadde) olarak nitelenirken, tutkal ve çivi gibi önemsiz maliyet kalemleri ise endirekt hammadde olarak değerlendirilip genel üretim giderleri içerisinde yer alırlar. 12

Direkt İşçilik Giderleri: Mamullerin üretilmesi için üretim departmanlarında fiilen çalışan işçilere ödenen ücretlerdir. Makine operatörleri ve montaj hattında çalışan işçilerin ücretleri direkt işçilik giderlerine örnek olarak verilebilir. Endirekt işçilik giderleri ise, direkt işçilik dışında kalan diğer tüm işçi ve memur ücretlerini kapsamaktadır. Bu gider türünün üretilen mamulle direkt ilişkisinin kurulması zor olduğundan, bu da endirekt hammadde giderleri gibi genel üretim giderleri içerisinde yer almaktadır. Örnek olarak da, fabrikada çalışan temizlik işçileri ve güvenlik görevlilerinin ücretleri verilebilir. 13

c) Genel Üretim Giderleri: Genel üretim giderleri, direkt ilk madde ve malzeme ve direkt işçilik olarak ayrı tanımlanan maliyetler dışındaki tüm üretim maliyetlerini kapsar. Bu durumda, endirekt ilk madde ve malzeme ile endirekt işçilik giderleri genel üretim giderleri içerisinde yer almaktadır. 14

Endirekt ilk madde ve malzeme, yardımcı madde ve işletme malzemesi olarak iki kısımda incelenmekte olup, Yardımcı madde; üretilen mamülün özünü oluşturmamakla birlikte üretimin gerçekleştirilmesine katkıda bulunan boya, tutkal ve çivi gibi malzemelerden oluşur. İşletme malzemesi ise üretimin kesiksiz akışını sağlayan benzin, yağ ve motorin gibi giderleri içermektedir. Ayrıca, işçiye ödenen sosyal yardımlar ve fazla mesai ücretleri, nezaretçi ücretleri, kira, amortisman ve bakım onarım giderleri gibi maliyetler de genel üretim giderlerini oluşturur. 15

Genel üretim giderleri, değişken ve sabit olmak üzere iki biçimde ele alınabilir. Değişken genel üretim giderleri, üretim miktarı ile doğru orantılı olarak artıp -azalan gider türleridir. Enerji, yardımcı malzeme ve endirekt işçiliğin büyük bir bölümü bu türe örnek gösterilebilir. Sabit genel üretim giderleri ise, üretim miktarına bağlı olarak artıp-azalmayan, belirli bir dönem veya belirli bir kapasitede değişmeyen gider türleridir. Fabrika binasının kirası, sigorta, emlak vergisi ve amortisman giderleri bu gruba girmektedir. Fakat bazı giderler yarı değişken (bakım-onarım, temizlik ve telefon giderleri gibi) , bazıları ise yarı sabit gider (amortisman giderleri gibi) özelliği taşımaktadır. 16

GİDER TÜRLERİ, GİDER YERLERİ VE GİDER TAŞIYICILARI GİDER TÜRLERİ Üretim faaliyetlerini hesapsal olarak izlemek, üretim maliyetlerini ayrıntılı ve düzenli bir biçimde hesaplamak ve üretim maliyetlerini gider yerlerine ve gider taşıyıcılarına yükleyerek hesaplamalara dahil etmek amacıyla yapılan çahşmalar maliyet dağıtımını ifade etmektedir. Bu nedenle, üretim faaliyetlerinde kulanılarak tüketilen varhk ve hizmetlerin maliyetleri, önce türlerine göre ayrılır. Böylece türlerine ayrılan giderler, dağıtım anahtarları aracılığıyla kolayca gider yerlerine aktarılarak dağıtımın birinci aşaması tamamlanmış olur. 17

Türkiye'deki muhasebe uygulamaları için tek düzen hesap planında belli başlı gider türleri belirlenmiş ve şu şekilde sıralanmıştır: İlk Madde ve Malzeme Giderleri Mal ve hizmetlerin üretilmesini, işletme faaliyetlerinin sürekliliğini sağlamak amacıyla tüketilen her türlü direkt ilk madde ve malzeme, endirekt malzeme ve üretimle ilgili dışarıya yaptırılan işleri kapsar. 18

İşçi Ücret ve Giderleri İşletme faaliyetlerini yürütmek, üretim ve hizmetleri gerçekleştirmek amacıyla çalıştırılan işçiler için tahakkuk ettirilen(direkt işçilik, fazla mesai, üretim primleri, ikramiyeler, yıllık izin ücretleri, sosyal sigorta işveren primi, gece primi, hafta tatili ve genel tatil ücretleri, her türlü sosyal yardımlar ve işçilere ait diğer giderler gibi) her türlü tutarları içerir. Memur Ücret ve Giderleri İşletme faaliyetlerini yürütmek, üretim ve hizmetleri gerçekleştirmek amacıyla çalıştırılan yönetici, memur, büro personeli vb. nin ücretlerini içerir. 19

Dışarıdan Sağlanan Fayda ve Hizmetler İşletme faaliyetlerini yürütmek, üretim, pazarlama ve diğer hizmetleri gerçekleştirmek amacıyla dışarıdan sağlanan fayda ve hizmetler (elektrik, su, gaz, bakım ve onarım, haberleşme, nakliye ile diğer fayda ve hizmetler) için yapılan giderleri içerir. Çeşitli Giderler Yukarıda belirtilen giderler dışında, işletme faaliyetlerini devam ettirmek için yapılması gerekli olan giderleri kapsar. Sigorta, kira, yolluk giderleri, dava, icra ve noter giderleri, iştirak payı ve aidat giderleri gibi çeşitli giderler bu grupta yer alır. 20

Vergi, Resim ve Harçlar Mevzuat gereğince tahakkuk ettirilen gider niteliğindeki vergi, resim ve harçları içerir. Amortisman ve Tükenme Payları Maddi ve maddi olmayan duran varlıklar ile, özel tükenmeye tabi varlıklar için ayrılan amortisman giderleri ile tükenme paylarını içerir. Finansman Giderleri İşletmenin gerek yatırım gerekse işletme sermayesi ihtiyacını karşılamak üzere yaptığı kısa veya uzun vadeli borçlanmaların faiz, komisyon ve kur farklarını içerir. 21

GİDER YERLERİ Her işletme, faaliyet konusuna, üretim tekniğine, büyüklüğüne ve organizasyon yapısına göre çeşitli bölümlerden oluşur. Bunun sebebi, üretim işleminin uzun bir süreçte gerçekleşmesi ve buna dayalı olarak maliyetlendirme çahşmalarının karmaşıklaşmasıdır. Üretimin akışını düzenli olarak izlemek, maliyetlendirme çalışmalarına kolaylık ve güvenilirlik sağlamak amacıyla işletmeler, çeşitli esaslar dahilinde gider yerlerine ayrılır. Gider yeri, üretim ve üretime ilişkin hizmetlerin yapıldığı ve giderlerin oluştuğu, örgütün birimini ya da birim içindeki bir yeri ifade eder. 22

Gider yerleri ayrımının temel amacı, mamullere direkt olarak yükleme olanağı olmayan genel üretim giderlerini mamullere daha doğru bir biçimde yükleyebilmektir. Fakat, bunlardan direkt ilk madde ve malzeme ile direkt işçilik giderlerinin hangi mamul için yapıldığı kolaylıkla saptanabildiği halde, genel üretim giderleri ancak yapıldıkları gider yerleri itibariyle toplanıp onlar üzerinden mamullere yüklenebilmektedir. Bu açıdan, gider yerleri ayrımı ne derece derinleştirilmişse, hesaplanacak maliyetler de o derece doğru olur. 23

Giderlerin gider yerleri itibariyle izlenmesi hem Yönetim muhasebesi, hem de genel muhasebe açısından bir çok yararlar sağlar. Bu yararlar, aşağıdaki şekilde özetlenebilir: a) Her bir gider yerinin giderlerinin bilinmesi bölüm bütçelerinin ve dolayısıyla master bütçesinin hazırlanmasına önemli katkılarda bulunur. b) Giderler gider yerleri itibariyle hesaplanabildiğinde, herhangi bir gider artışının nerede ortaya çıktığn ve bundan kimlerin sorumlu tutulacağı daha kolay bir şekilde anlaşılacağından, maliyet kontrolünde etkinlik sağlanır. 24

c) Giderlerin gider yerleri itibariyle izlenmesi çeşitli aşamalarda üretime tabi tatulan mamullerin maliyetinin saptanmasına imkan sağlar. Böylece, bir yandan işletmedeki yarı mamul stoklarının değerlenmesi, diğer yandan da bir kısım yönetim kararlarının daha sağlam esaslara oturtulması sağlanmış olur. Gider yerlerinin belirlenmesinde genellikle işletmelerin organizasyon şeması esas alınır. Fakat üretimin akışına göre gider yerleri ayrımına gidilmesi daha doğru olacaktır. Tek düzen hesap planında, gider yerleri aşağıdaki gibi bölümlenmektedir. 25

Esas Üretim Gider Yerleri İşletmenin esas faaliyeti doğrultusunda, üretim çalışmalarının fiilen gerçekleştirildiği ve üretimle ilgili giderlerin toplandığı yer, bölüm ya da departmanlardır. Üretim gider yerleri, aynı zamanda, üretim bölümleri (departmanları) olarak da adlandırılmaktadır. . Yardımcı Üretim Gider Yerleri Yardımcı üretim gider yerlerinin iyi anlaşılması için esas üretim gider yerleri ile farkının iyi anlaşılması gerekmektedir. Yardımcı üretim gider yerlerinde üretim yapılmaktadır, ancak yapılan üretim işletmenin asıl faaliyet konusu olmayıp, daha çok esas üretim gider yerleri için yapılan yardımcı nitelikteki üretimlerin yapıldığı gider yerleridir. 26

Yardımcı Üretim Gider Yerleri • Kazan Dairesi (Buhar) • Elektrik Üretim (Jeneratör) • Kompresör • Ozon Üretimi (Ambalajlanmış içme suyu üretiminde) Yardımcı Hizmet Gider Yerleri Bu gider yerleri işletmenin esas amacını oluşturan mamul üretiminin fiilen yapılmadığı mamul üretimiyle direkt ilişkisi olmayan, fakat üretimin kesiksiz ve düzenli sürdürülmesine katkıda bulunan, yardımcı hizmetlerin üretildiği gider yerleridir. Bu gider yerlerinde asıl faaliyet konusu mamul üretilmemesine rağmen üretimde düzeni ve akılcılığı, sağlamak amacıyla işletmede bulunması gereken ve hizmet üreten gider yerleridir. 27

Yardımcı hizmet gider yerlerinin alt bölünüşü aşağıdaki gibi olabilir. • Yardımcı Hizmet Gider Yeri • Bakım Onarım (Mekanik) • Bakım Onarım ( Elektrik) • Laboratuar • Kalite Kontrol • Kreş • Yemekhane 28

Yatırım Gider Yeri Genellikle uygulamada unutulan veya ihmal edilen bir gider yeridir. Genel muhasebe kayıtlarında 258 - Yapılmakta Olan Yatırımlar Hesabı’nı ilgilendiren maliyetlerin izlendiği gider yeridir. İşletme içinde şu veya bu nedenle yapılan yatırımlar bu gider yerinin alt bölümü biçiminde izlenebilir. Bu gider yerinin açılmaması durumunda; işletmenin gider türlerinden pay alması gereken yatırımlara pay verilemez. Örneğin; her hangi bir bina inşaatı ortak özellikteki elektrik, su, haberleşme ve benzeri giderlerden pay almamış olur. 29

Bu gider yerinin bölünüşü işletmenin yaptığı yatırımlar göre aşağıdaki gibi olabilir. • Yatırım Gider Yerleri • Batar kat İnşaatı • Depo İnşaatı • Pres Makinesi Yapım • Asansör Yapım vs. 30

Üretim Yerleri Yönetimi Gider Yerleri Üretim yerleri yönetimi gider yeri genellikle üretimden sorumlu teknik elemanların, teknik müdürlerin kullandıkları ofis vb. yerlerde oluşan giderlerdir. Birden fazla gider yeri ile ilgili veya tüm üretim bölümüyle ilgili teknik genel müdür yardımcısı veya üretim müdürünün, planlama müdürünün maaşı, sekreter veya memurların ücretleri ile birlikte oluşturduğu giderlerden oluşan gider yeridir. İşletmenin özeliğine göre birden fazla alt bölüme ayrılabilir. Örneğin; Üretim Yerleri Yönetimi Gider Yeri • Planlama • Teknik Genel Müdür Yardımcısı Ofisi • Üretim Müdürü Ofisi vb. 31

Araştırma Geliştirme Gider Yeri Gider dağıtım tablosunda ayrı bir gider yeri olarak açılması gerekir. Aksi söz konusu olduğunda; işletmede oluşan giderlerin bir kısmı bu gider yerine yüklenemeyebilinir. İşletmenin özelliğine ve ihtiyacına göre alt bölümlere ayrılabilir. Pazarlama, Satış ve Dağıtım Gider Yerleri İhtiyaca göre çeşitli alt bölümlere ayrımı söz konusu olabilir. Pazarlama Satış Dağıtım Gider Yerleri • İstanbul Bölgesi Satış • İzmir Bölgesi Satış • İç Anadolu Bölgesi Satış • Akdeniz Bölgesi Satış 32

Genel Yönetim Gider Yerleri Genel yönetim gider yeri, üst düzey yöneticilerinin ofislerinin giderlerinden oluşan gider yeridir. Bu ofisle şöyle sıralanabilir; yönetim kurulu, genel müdürlük, sekreterya, muhasebe , finansman, tedarik, insan kaynakları vb. gider yeri bu yaklaşımla daha alt bölümlere ayrılabilir. Genel Yönetim Gider Yerleri • Genel Müdürlük Ofisi • Sekretarya • Tedarik • Muhasebe • İnsan Kaynakları vb. 33

Genel yönetim gider yerinin ve diğer gider yerlerinin bölünüşünde sorumluluk muhasebesi yaklaşımı ile hareket edilip, her alt bölüm bir sorumluluk merkezi gibi düşünülebilir. Hesap planı hazırlanırken de aynı yaklaşımla hareket edilirse maliyetler sorumluluk merkezleri itibariyle izlenebilir ve bütçeler ile karşılaştırma yapılabilir. Gider Yerleri Ayrımında Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar 1. Üretim Koşullarının Homojen Olması 2. Sorumluluk Alanlarının Ayrılması 3. Üretimin Yer Olarak Dağılışı 34

MALİYET GİDERLERİNİN SINIFLANDIRILMASI Maliyet Giderlerinin Üretim Hacmiyle İlişkilerine Göre Gruplandırılması a. Sabit Maliyet Giderleri (Fixed Cost) Belirli bir zaman dönemi içerisinde üretim veya satış miktarı ile artış veya azalış göstermeyen ve sürekliliğini koruyan maliyet gideridir. Bu maliyet giderlerine örnek olarak fabrika binasının sigorta giderlerini, kirasını veya amortismanını, fabrika genel müdürünün maaşı verilebilir. 35

b. Değişken Maliyet Gideri (Variable Costs) Doğrusal Değişken: Değişken maliyet giderleri üretim veya satış miktarına doğru orantılı bir şekilde artış ve azalış gösteren maliyet giderleridir. Yani; değişken maliyet giderleri üretim veya satış miktarının artması ile artış, azalması ile azalış göstermektedirler. 36

Degresif Giderler: Azalarak artan maliyetlerdir. Örneğin, direkt hammadde giderleri bu duruma en tipik örnek teşkil etmektedir. Normal koşullarda hammadde giderleri üretim miktarı ile doğrusal bir değişim gösterir. Ancak hammadde alımlarında miktar indirim ya da iskontosundan yararlanılması durumunda hammadde giderleri ile üretim miktarı aynı oranda değişim göstermez. Bu tür giderlere de "degressif giderler" adı da verilir. 37

Progresif Giderler: Değişken maliyet giderleri üretim miktarındaki artıştan daha hızlı bir biçimde artış da gösterebilir. Örnek: • Fazla çalışma nedeniyle ortaya çıkan firelerden dolayı hammadde giderlerindeki artışı • Fazla mesai yapılması nedeniyle ödenen zamlı ücretleri • Elektrik tüketim miktarının artmasıyla söz konusu olabilecek zamlı tarife uygulaması 38

c. Yarı Değişken Maliyet Giderleri (Semi-Variable Costs) Yarı değişken maliyet giderleri, hem değişken hem de sabit maliyet giderlerinin özelliklerini içeren yapıdadırlar. Yarı değişken maliyet giderlerinin içerisinde yer alan sabit kısmı üretim mevcut olsa da, olmasa da ortaya çıkabilen maliyet gideri özelliğindedir. Üretimin sıfır olduğu noktada bile bu maliyet giderlerinden kaçınmak mümkün değildir. Bu maliyetlerin değişken kısmı ise üretim hacmi arttıkça artış gösterme özelliğindedir. 39

Bu maliyet giderlerine en çarpıcı örneklerden birisi bakım ve onarım giderleridir. Makineler bir dönem boyunca hiç çalıştırılmasa bile makinaların paslanma ve benzeri dış etkilere karşı devamlı olarak bakımlarının yapılması gerekmektedir. Bu bakım gideri yarı değişken giderlerin sabit kısmını oluşturmaktadır. Üretim için makinaların çalıştırılması durumunda, üretim akışının doğal süreci içerisinde arıza ve buna bağımlı olarak tamir giderleri ortaya çıkacaktır. Bu tür giderlerin üretimin artmasıyla artış göstermesi doğaldır. 40

d. Yarı Sabit Maliyet Giderleri (Step - Fixed Costs) Sabit maliyetler, sonsuza dek sabit özellikte kalamazlar ve uzun dönemde sabit olma özelliğini kaybederler. Ayrıca, sabit maliyetler belirli bir üretim aralığında sabit kalırlar, bu üretim aralığının altında veya üstünde bir üretim seviyesine çıkıldığında, azalma veya çoğalma gösterirler. 41

DİREKT VE ENDİREKT MALİYET GİDERLERİ (DİRECT - INDİRECT COSTS) Mamullerin üretilmesi esnasında bazı maliyet giderlerinin üretimi gerçekleşen mamul ile veya mamulün üretiminin gerçekleştirildiği üretim bölümü ile ilişkisini kurabilmek kolaydır. Örneğin; Montaj bölümünde çalışan işçinin ücreti direkt işçilik (dolaysız - doğrudan) özelliğindedir. Bu maliyet gideri ile mamul arasında veya üretimin gerçekleştiği montaj bölümü arasında kolay açıklanabilen bir ilişki bulunmaktadır. Bu nedenledir ki; montaj bölümüne veya mamul maliyetine direkt olarak yüklenmektedir. 42

Direkt giderlerin aksine endirekt giderler ile üretilen mamul veya mamulün üretildiği gider yeri arasındaki ilişkiyi açıklamak daha zor olmaktadır. Bu nedenle endirekt giderleri genel üretim gideri olarak dikkate alıp mamul maliyetine yüklenmesinde bazı dağıtım anahtarları veya dağıtım yöntemleri kullanılması gerekmektedir. 43

TOPLAM MALİYET (TOTAL COST) VEYA BİRİM MALİYET (UNİT COST PRODUCT COST - AVERAGE COST) • Üretim maliyetleri açısından toplam maliyet kavramını tanımladığımızda; belirli bir miktar mamul üretmek için harcanan mal ve hizmetlerin toplamının parasal ifadesidir diyebiliriz. • Toplam maliyetler, üretilen mamul sayısına bölündüğünde birim maliyet elde edilir. 44

KONTROL EDİLEBİLME AÇISINDAN MALİYET GİDERLERİ Maliyet giderleri arasında bu tür bir ayrıma da, sorumluluk muhasebesi anlayışıyla örgütlenmiş işletmelerde rastlanabilir. Sorumluluk muhasebesi, “işletmenin bölüm ya da alt bölümlerinde sorumluluk yüklenen yöneticilerin, bölümsel düzeyde faaliyet ve başarılarının ölçülebilmesini sağlamak için, işletmenin örgüt yapısı ve sorumluluk temeline göre düzenlenmesi” şeklinde tanımlanabilir. Kontrol edebilmek açısından maliyet giderleri sınıflaması, maliyet giderlerinin, sorumluluk merkezi yöneticilerinin kontrolünde olma veya olmamasına göre yapılmaktadır. 45

a. Kontrol Edilebilen Maliyet Giderleri (Controllable Costs) Kontrol edilebilen maliyet giderleri kavramı bir sorumluluk merkezi yöneticisinin inisiyatifinde bulunan maliyet giderleri için sözkonusudur. Başka bir ifade ile, bir sorumluluk merkezi yöneticisi kendi sorumluluk merkezinin konusuna giren faaliyetlere ilişkin ortaya çıkan maliyet giderlerinin satın alınmasından ve kullanılmasından yetkili kılınmış ise, bu maliyet gideri o sorumluluk merkezi yöneticisi için kontrol edilebilir maliyet gideridir. Örneğin; …. 46

b. Kontrol Edilemeyen Maliyet Giderleri (Uncontrollable Costs) Bu gider türünde ise, sorumluluk merkezi yöneticisinin kontrolünde olmayan maliyet giderleri sözkonusu olmaktadır. Diğer bir ifade ile, ilgili sorumluluk merkezi yöneticisi yapılan bu maliyet giderlerinin satın alınıp kullanılmasından yetkili ve sorumlu bulunmamaktadır. Yani bu giderler o sorumluluk merkezi yöneticisinin insiyatifi altında değildir. Örneğin; … 47