LM VE YAS Hazrlayan skdar Rehberlik ve Aratrma
ÖLÜM VE YAS Hazırlayan Üsküdar Rehberlik ve Araştırma Merkezi Etkili Müdahale Ekibi Ergin Dikme Ceren Şimşek Mehtap Aslan Bilgen Yalçın ÜSKÜDAR REHBERLİK ARAŞTIRMA MERKEZİ 22. 11. 2020 1
BAŞLIKLAR Yas Nedir? II. Başlıca Yas Tepkileri III. Ölüm ve Yas Süreci IV. Ölümü Algılama Alt Bileşenleri V. Farklı Yaş Gruplarında Ölüm Karşısında Tepkiler VI. Kabullenme Süreci Aşamaları VII. Kaybın Yakınlığına Karşı Yas Tepkileri VIII. Patolojik Yas Tepkileri IX. Ölüm ve Kayıp Durumlarında Çocuğun Bilgilendirilmesi X. Ölüm ve Kayıp Durumlarında Okulda Dikkat Edilmesi Gerekenler XI. Okulda Ölümle İlgili Diğer Konular XII. MÜDAHALE ETKİNLİKLERİ(Okul Öncesi, İlkokul, Ortaokul ve Lise) I. ÜSKÜDAR REHBERLİK ARAŞTIRMA MERKEZİ 22. 11. 2020 2
YAS NEDİR? Yas geri dönüşü olmayan kayba karşı verilen doğal bir tepkidir. Yas denilince aklımıza sevdiğimiz bir kişinin ölümü sonrası yaşadıklarımız gelse de, yas değer verilen her türlü nesnenin kaybıyla Bildik T. 2013 ilgili olabilir. ÜSKÜDAR REHBERLİK ARAŞTIRMA MERKEZİ 22. 11. 2020 3
BAŞLICA YAS TEPKİLERİ Fiziksel Tepkiler Bilişsel Tepkiler Duygusal Tepkiler Midede boşluk hissi İnanamama ve inkar Şaşkınlık ve şok Ağlama Nefes Alamama Konfüzyon Üzüntü Dalgınlık Boğulacakmış gibi olma Ölen kişinin yaşadığı duyugusu Öfke Arama ve Çağırma Seslere aşırı Duyarlılık Ölen kişiyi görme isteği yada sesini duyma Kendini ve başkalarını suçlama Ölen kişiyi hatırlatan şeylerden kaçınma Enerjisizlik ve çabuk yorulma İşitsel halüsinasyonlar Yalnızlık Sosyal çekilme İştah artması yada azalması Görsel halüsinasyonlar Umutsuzluk Uyku bozukluğu ÜSKÜDAR REHBERLİK ARAŞTIRMA MERKEZİ 22. 11. 2020 Davranışsal Tepkiler Bildik T. 2013 4
ÖLÜM VE YAS SÜRECİ Ölümü Algılamanın Alt Bileşenleri 1. EVRENSELLİK: Ölümün bütün canlıların başına gelebileceğinin anlaşılması. ü Kapsayıcılık, Hiçbir canlının ölümden muhaf olmayacağıdır. ü Kaçınılmazlık, her canlının öleceğinin bilinebilmesi ü Öngörülemezlik Ölümün ne zaman gerçekleşeceğinin tam olarak bilinememesi ÜSKÜDAR REHBERLİK ARAŞTIRMA MERKEZİ 22. 11. 2020 5
Ölümü Algılamanın Alt Bileşenleri 2. GERİ DÖNDÜRÜLEMEZ OLMA: Bir canlının öldüğünde fiziksel, beden olarak hiçbir zaman tekrar hayatta var olunamayacağıdır. 3. İŞLEVSİZLİK: Ölümle birlikte tüm yaşamsal fonksiyonların ve yeteneklerin tamamının kesin olarak durduğunun anlaşılması. 4. NEDENSELLİK: Ölümün biyolojik bir nedene bağlı olarak oluştuğunun anlaşılması. Koytak N. S. 2012; Tümlü C. 2013 ÜSKÜDAR REHBERLİK ARAŞTIRMA MERKEZİ 22. 11. 2020 6
Yaşa Göre Çocuklarda Ölüm Algısı 0 -2 YAŞ Ø Bu yaş aralığındaki bebekler yaşanan bir kaybı doğrudan anlayamazlar. Bakım veren kişinin üzerinden yası algılarlar. Eğer bakım veren yas sürecini aşırı tepkisel bir şekilde yaşıyorsa bebekte bu tepkisel durumdan etkilenir. Ø Yaşamın ilk yıllarında bebek annesini kaybederse annenin yokluğunu hisseder. Ancak bu durumu ölüm ile ilişkilendiremez. ÜSKÜDAR REHBERLİK ARAŞTIRMA MERKEZİ 22. 11. 2020 7
Ø Küçük çocuklar için dışsal nedenlerle meydana gelen ölümlerin anlaşılması daha kolaydır. Doğal ölümler için yeterli deneyimleri yoktur. TPD-UNİCEF, 2013 ÜSKÜDAR REHBERLİK ARAŞTIRMA MERKEZİ 22. 11. 2020 8
Yaşa Göre Çocuklarda Ölüm Algısı 2 -5 YAŞ � 3 -4 yaşında ölüm kavramı, sürekli ve geri dönülmez bir olgu olarak algılanmaz �Bu yaş dönemindeki çocuklar ölüm kavramını anlayabilirler ancak ölümü kişiye özgü bir durum olarak görürler. Yaş dönem özellikleri sebebiyle yaşananlardan kendini suçlayabilirler. �Bu dönemde oluşmaya başlayan ölüm korkusunun altında yetişkinden farklı olarak, 22. 11. 2020 yalnız kalma korkusu yatar. ÜSKÜDAR REHBERLİK ARAŞTIRMA MERKEZİ 9
Yaşa Göre Çocuklarda Ölüm Algısı 6 -11 Yaş �Bu yaş dönemindeki çocuklar ölümün evrenselliğini ve kaçınılmazlığını anlamaya başlarlar. Kayıpların geri dönülmezliğinin farkındadırlar. � 9 -10 yaşlarında ancak ölenin kaybına bir neden bulabildiği ve bunu kavrayabildiği zaman kendi suçluluk duygusundan uzaklaşır, ölümün ona verilen bir ceza olmadığı çıkarımından ve çevresini suçlamaktan kurtulur. �Bu dönemde çocuklarda kayba karşı uyku problemleri, yeme bozuklukları, içe kapanma gibi tepkilerle karşılabilir. � 11 yaşından sonra ölüm kavramının, yetişkin ÜSKÜDAR REHBERLİK ARAŞTIRMA MERKEZİ 22. 11. 2020 10 düzeyine ulaştığı görülür.
Yaşa Göre Çocuklarda Ölüm Algısı Ergenlik Dönemi �Bu yaş dönemindeki bireyler ölümün geri dönüşü olmayan, tüm canlılarda yaşanan bir durum olduğunu anlarlar. �Bu dönemdeki bireyler ölüme felsefi bir bakış açısıyla bakar. Dölek N. 2012 ÜSKÜDAR REHBERLİK ARAŞTIRMA MERKEZİ 22. 11. 2020 11
Çocukların Ölüme Tepkileri Çocukların ölüm sonrası tepkileri çeşitli olmasına karşılık temelde 4 aşamada tanımlanmaktadır. �I. Aşama ölüm anında şok, inanamama, inkar aşamasıdır. � 2. Aşama protesto aşamasıdır. Çocukların çalkantılı bir ruh hali sergiledikleri, huzursuz oldukları, ağladıkları ve ya ölen kişiyi aradıkları aşamadır. � 3. Aşama hüzün, özlem, kızgınlık, öfke ve suçluluk duygusuyla beraber umutsuzluk aşamasıdır. � 4. Aşama kabul ve karar aşamasıdır. ÜSKÜDAR REHBERLİK ARAŞTIRMA MERKEZİ 22. 11. 2020 12
Kabullenme Sürecinin Aşamaları Bu Süreç 6 aşamada gerçekleşir. 1. Kaybı Tanımak • Ölümü kabul etmek • Ölümü anlamak 2. Ayrılığa Gösterilen Tepki • Hissetmek, tanımlamak, kabul etmek ve kayba dair tüm psikolojik reaksiyonları bir şekilde ifadelendirmek �Acıyı deneyimlemek �İkincil kayıpları tanımlamak ve onların yasını tutmak ÜSKÜDAR REHBERLİK ARAŞTIRMA MERKEZİ 22. 11. 2020 13
Kabullenme Sürecinin Aşamaları Ölen Kişi ve Onunla Olan İlişkiyi yeniden Hatırlamak ve Yeniden Deneyimlemek • Gerçekçi bir şekilde gözden geçirmek ve hatırlamak • Duyguları canlandırmak ve yeniden deneyimlemek 4. Ölen Kişi İle Eski Bağları ve Geçmişte Kalan, Farz Edilen Dünyayı Bırakmak 5. Geçmişi Unutmadan Yeni Düzenlemeler Yapabilme • Farz edilen dünyayı yeniden düzenlemek • Ölen kişi ile yeni bir ilişki geliştirmek • Dünyada var olabilmek için yeni yollar benimsemek • Yeni bir kimlik oluşturmak 6. Yeniden Yatırım Yapmak, Yeni Gelecek Planları Yapmak Rando T. 1996 3. ÜSKÜDAR REHBERLİK ARAŞTIRMA MERKEZİ 22. 11. 2020 14
Kaybın Yakınlığına Göre Çocuğun Ölüme Tepkisi Anne-Baba Kaybı �Çocuğun anne babasının hep onunla kalacağı, onu koruyacağına dair inançları sarsılabilir. ‘Ben yanlış bir şey mi yaptım, bana mı kızdılar’ tarzında kendini suçlamalar görülebilir. �Dalgalanmalar ve tepkilerde tutarsızlıklar olabilir. �Kendilerine olan güvenleri azalabilir. � Çoğunlukla geçmişten bir bağları kopmuş gibi hissederler. ÜSKÜDAR REHBERLİK ARAŞTIRMA MERKEZİ 22. 11. 2020 15
Kaybın Yakınlığına Göre Çocuğun Ölüme Tepkisi Kardeş Kaybı �Çocukta suçluluk duygusu uyanabilir. (Rakibim öldü, Ben kazandım ama nasıl bir kazanma) �Anne, baba ve diğer yakınların ölen kardeşle ilgili “Çok iyi bir çocuktu. ” şeklinde anmaları diğer çocuğu daha iyi olma çabasına sürüklediği için çocuğa ağır gelebilir. � Çocukta ‘Demek ben de her an ölebilirim’ düşüncesi oluşabilir. ÜSKÜDAR REHBERLİK ARAŞTIRMA MERKEZİ 22. 11. 2020 16
PATOLOJİK YAS TÜRLERİ Ø Kronik yas, çok uzun süre şiddetinde herhangi bir azalma olmadan yasın devam etmesi Ø Gecikmiş yas, Ø Abartılı Yas, Ø Maskelenmiş Yas, ÜSKÜDAR REHBERLİK ARAŞTIRMA MERKEZİ 22. 11. 2020 17
PATOLOJİK YAS TEPKİLERİ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Geleceğe ilişkin anlamsızlık hissi, duygusal tepkisizlik, kopukluk, donukluk hissi, taşlaşma hissi, şok, ölümü kabulde güçlük, hayatın anlamsız ve boş olduğu hissi, ölen olmadan da yaşamın anlamlı olabileceğini hayal edememe, ÜSKÜDAR REHBERLİK ARAŞTIRMA MERKEZİ 22. 11. 2020 18
PATOLOJİK YAS TEPKİLERİ 9. bir parçasının yok olduğu hissi, 10. dünyanın darmadağın olduğunu düşünme, 11. emniyette olmama, güvensizlik hissi, 12. ölen kişiye zarar verdiğine ilişkin gerçek olmayan düşünceler, 13. ölümle ilgili aşırı öfke, acı ve huzursuzluk hissi Tanı koyabilmek için bu belirtilerden en az 4’ünün bulunması gerekir. DSM 5, 2015 ÜSKÜDAR REHBERLİK ARAŞTIRMA MERKEZİ 22. 11. 2020 19
PATOLOJİK YAS TEPKİLERİ Bu durumlarda uzmana yönlendirilebilmekle birlikte kaybın kişiye yakınlığı ve aralarındaki bağın gücü göz önünde bulundurulmalıdır. Bu tür durumlarda yas sürecinin beklenilenden uzun sürmesi olağandır. Ayrıca belirtiler sosyal, mesleki ve yaşamın diğer önemli alanlarında işlev bozukluğuna neden olmalıdır. ÜSKÜDAR REHBERLİK ARAŞTIRMA MERKEZİ 22. 11. 2020 20
Ölüm Ve Kayıp Durumlarında Çocuğun Bilgilendirilmesi Çocuklar canlıların ölümünün farkındadırlar. Eğer çocuklarla bu konuda konuşulur ve ihtiyaçları olan bilgiler verilirse yaşayacakları herhangi bir ölüm/kayıp durumuna hazırlanmaları ve bu durumun üstesinden gelmelerine yardımcı olunabilir. ÜSKÜDAR REHBERLİK ARAŞTIRMA MERKEZİ 22. 11. 2020 21
Ölüm Ve Kayıp Durumlarında Çocuğun Bilgilendirilmesi 1. Açık ve dürüst iletişim �Çocuğun yaşına uygun açıklamalar yapın �Soyut açıklamalardan kaçının �Ölümü yolculuk veya uyku biçiminde tanımlamayın. �Kayıp haberini duygusal olarak çocuğa en yakın kişi söylemelidir. Hayatında ilk kez gördüğü profesyonel biri söylememelidir. ÜSKÜDAR REHBERLİK ARAŞTIRMA MERKEZİ 22. 11. 2020 22
Ölüm Ve Kayıp Durumlarında Çocuğun Bilgilendirilmesi 2. Kaybı bilişsel olarak algılayabilmeleri için yapılabilecekler: �Soru sormasına ve konuşmasına olanak tanıyın. �Soru sorması için çocuğu cesaretlendirin, konuşmak istemediğinde zorlamayın. �Çocuğun cenaze ve gömülme törenlerine katılmasına izin verin ama gitmek istemediğinde zorlamayın. ÜSKÜDAR REHBERLİK ARAŞTIRMA MERKEZİ 22. 11. 2020 23
Ölüm Ve Kayıp Durumlarında Çocuğun Bilgilendirilmesi 3. Kaybı somut gerçek olarak kavraması için destekleyin • Gerçeği söyleyin. (Hastanede veya seyahatte vs. demeyin) �Gitti yerine öldü kelimesini kullanın. �Çocuğun yanında duygularınızı gösterin, doğal olun. �Evde ölen kişiye ait kimi özel eşyaların muhafaza edilmesine izin verin. ÜSKÜDAR REHBERLİK ARAŞTIRMA MERKEZİ 22. 11. 2020 24
Ölüm Ve Kayıp Durumlarında Çocuğun Bilgilendirilmesi 4. Duygusal başa çıkma becerilerini güçlendirin. �Çocuğun ev, okul ve sosyal hayatında sürekliliğe özen gösterin. �Çocuğun acılarına duyarlı olun, duygularını paylaşmasına fırsat verin. (Suçluluk duygusu, diğer yakınlarını da kaybetme korkusu gibi…) �Çocukla uzun süreli ve keyfi ayrılıklardan kaçının. Çocuk yas sürecinde ihmal edilmemeli. ÜSKÜDAR REHBERLİK ARAŞTIRMA MERKEZİ 22. 11. 2020 25
Ölüm ve Kayıp Durumlarında Okulda Dikkat Edilmesi Gerekenler Ø Öncelikle kayba ilişkin bilgilendirmenin öğrencinin kendini en güvende hissettiği yerde yapılması uygundur. Ancak okulda haberin verilmesinin zorunlu olduğu durumlarda aşağıdaki hususlara dikkat edilmelidir. Ø Haberin doğruluğu kontrol edilir ve detayları öğrenilir. Haberi verecek kişinin duygusal kontrolünü sağlaması konusunda destek sunulur. ÜSKÜDAR REHBERLİK ARAŞTIRMA MERKEZİ 22. 11. 2020 26
Ölüm ve Kayıp Durumlarında Okulda Dikkat Edilmesi Gerekenler �Haber açık ve doğrudan fakat yavaş ve sakin bir biçimde kişiyi hazırlayarak verilmesi. �Haber verme işinin ertelenmemesi. �Öğretmen ve okul personeli olarak yaklaşımlarımız kaybı yaşayan ailenin içinde bulunduğu kültüre uygun olması. �Ölüm sonrası öğrencinin kendisi veya diğer öğrencilerde öğrenmeye ilişkin gerilemelere karşı toleranslı ve hoşgörülü olunması. ÜSKÜDAR REHBERLİK ARAŞTIRMA MERKEZİ 22. 11. 2020 27
OKULDA ÖLÜMLE İLGİLİ DİĞER DURUMLAR Okuldan bir öğrencinin kaybı �Öğrencinin adını mesaj sisteminden ve sınıf listelerinden çıkarın. Öğrencinin evine okuldan yanlışlıkla duyuru (veli toplantısı, disiplin cezası, ara karne davetiye, vb. ) gitmemesine dikkat edin. • Öğrencileri düzenlenecek cenaze ve ya etkinliğe katılmaları için teşvik edin. (İntihar durumunda özel tören düzenlenmez) ÜSKÜDAR REHBERLİK ARAŞTIRMA MERKEZİ 22. 11. 2020 28
�Çocuğun sırası bir süre boş bırakılabilir. Bu sürenin ardından çocuğa ait sıra sınıftan çıkarılabilir ve süreç diğer öğrencilerinde katıldığı bir vedalaşma törenine dönüştürülebilir. �Öğrencinin kaybını takip eden yakın zaman dilimi içerisinde, öğrenci ile vedalaşma veya duygusal dışavurumlara imkan verilmeli. Ancak mektup yazma, duygularının resmini çizme, hislerini paylaşma, gelecekte neler olacağına dair paylaşımları, v. b. etkinliklerin abartılı veya ölümü özendirici biçimde sergilemekten kaçınılmalıdır. ÜSKÜDAR REHBERLİK ARAŞTIRMA MERKEZİ 22. 11. 2020 29
OKULDA ÖLÜMLE İLGİLİ DİĞER DURUMLAR Bir Okul Çalışanının Kaybı: Ø Okul çalışanlarını ve öğrencilerini kayıp hakkında açık ve net bir şekilde, sakince bilgilendirin. Ø Öğrenci ve çalışanların düzenlenecek cenaze ve ya etkinliğe katılmaları için teşvik edin. Ø Aileyle iletişim kurun, destek sağlayın. Ø Öğrenci ve çalışanlara, vedalaşma veya duygusal dışavurumlara imkan verin. Mektup yazma, duygularının resmini çizme, hislerini paylaşma gibi etkinlikler için ortam hazırlayın. ÜSKÜDAR REHBERLİK ARAŞTIRMA MERKEZİ 22. 11. 2020 30
MÜDAHALE ETKİNLİKLERİ ÜSKÜDAR REHBERLİK ARAŞTIRMA MERKEZİ 22. 11. 2020 31
OKUL ÖNCESİ ÖĞRENCİLERİ İÇİN ETKİNLİKLER Duygunu Çiz: Çocuklardan akıllarından geçen şeyi ve duygularını çizmeleri istenir. Çizdikleri resmi sınıf arkadaşlarına anlatmaları, göstermeleri istenir. (Sınıfın, resmi yargılayıcı ifadeler kullanmamaları için önlemler alın. ) ÜSKÜDAR REHBERLİK ARAŞTIRMA MERKEZİ 22. 11. 2020 32
OKUL ÖNCESİ ÖĞRENCİLERİ İÇİN ETKİNLİKLER � Canlandırma Oyunları-Drama: Yaşanan kaybın özelliğine göre çocukların, olayı oyunla tekrar canlandırmalarına izin verin. Bu oyunlar kaybın türüne göre kaza, hastalık, doktorculuk hatta cenaze oyunu olarak planlanabilir. Bu oyunlar sırasında kukla ve bebek kullanımı duygularını ifade etmelerini kolaylaştırır. Oyunlar boyunca çocuklar yaşadıklarını ve duygularını anlatmaya teşvik edilir. ÜSKÜDAR REHBERLİK ARAŞTIRMA MERKEZİ 22. 11. 2020 33
İLKÖĞRETİM ÖĞRENCİLERİ İÇİN ETKİNLİKLER Yeniden Canlandırma Etkinlikleri Kuklalar Veya Dolaylı Sağaltım Etkinlikleri: Konuyu doğrudan konuşmak ketlenmelere sebep olabileceğinden, kuklalarla veya oyuncaklarla duygularını ifade etmeleri, soru sormaları daha rahat olacaktır. Hikaye Anlatma: Aile ve çocukların, stresli durumlarla baş edebildiği, zor zamanlarda birlik içinde çalıştığını anlatan hikayeleri yüksek sesle okuyun ya da çocukların okumasını sağlayın. ÜSKÜDAR REHBERLİK ARAŞTIRMA MERKEZİ 22. 11. 2020 34
DAHA BÜYÜK ÖĞRENCİLER İÇİN ETKİNLİKLER Yaratıcı Yazım: Öğrencilerden olayla ilgili hatırladıkları en çarpıcı anı yazmaları istenir. Edebiyat ve Okuma: Öğrenci, benzer zorluklarla baş eden kişiler veya ailelerini konu eden kitaplar veya öyküleri okumaları konusunda teşvik edilir. Kitap okunduktan sonra kitaptaki karakterler ve karakterlerin davranışları konusunda paylaşım yapılır. ÜSKÜDAR REHBERLİK ARAŞTIRMA MERKEZİ 22. 11. 2020 35
�Akran desteği �Sanat dersleri(resim, drama, müzik, vb)kullanılabilir. �Duvar resmi çizdirme, �Ölenle ilgili mektup yazdırma, �Gevşeme egzersizleri yaptırma, �Güvenli yer etkinliği yapma ÜSKÜDAR REHBERLİK ARAŞTIRMA MERKEZİ 22. 11. 2020 36
�Ölüm sürecinde uzmana başvurma ölümü takip eden birkaç aydan sonraki süreçte olmaktadır. Başlangıçta sosyal desteğin varlığı ruhsal desteğe duyulan ihtiyacı azaltmaktadır. Kaybı takip eden aylarda akran desteği vb. müdahaleler daha fazla önem kazanmaktadır. ÜSKÜDAR REHBERLİK ARAŞTIRMA MERKEZİ 22. 11. 2020 37
ØÖLMEKTEN DEĞİL YETERİNCE YAŞAMAMIŞ OLMAKTAN KORKUYORUM. Mr. Nobody / Bay Hiçkimse (2009) ÜSKÜDAR REHBERLİK ARAŞTIRMA MERKEZİ 22. 11. 2020 38
TEŞEKKÜRLER MUTLU VE UZUN BİR ÖMÜR DİLERİZ ÜSKÜDAR REHBERLİK ARAŞTIRMA MERKEZİ 22. 11. 2020 39
KAYNAKÇA � Bildik T. 2013, Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi, Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı, İzmir, Türkiye, , Cilt 52, Sayı 4, Sayfa(lar) 223 -229 � Koytak N. S. 2012, 7 -11 yaş çocuklarının ölüm kaygısının araştırılması, İstanbul Üniv. Psikoloji A. B. D. Yüksek Lisans Tezi, � Tümlü C. 2013, 5 -12 yaş çocukların ölüm algılarını ifade ediş biçimlerinin incelenmesi, İnönü Üniversitesi, Eğitim Bilimleri A. B. D. Yüksek Lisans Tezi � Dölek N. � TPD-UNİCEF 2013, Çocuklarda Yas Anne Baba El Kitabı � Rando T. 1996, Treatment of Comlicated Mourning (1993) Alnt. Koytak N. S. 2012 � DSM 5, 2015, Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal El Kitabı � Ergün N. 2005, Doğu Anadolu Bölgesi ÜSKÜDAR REHBERLİK ARAŞTIRMA MERKEZİ Araştırmaları 22. 11. 2020 40
- Slides: 40