LETMELERDE BTNLEME VE BRLKLER I LETMELERDE BTNLEME 1

İŞLETMELERDE BÜTÜNLEŞME VE İŞBİRLİKLERİ

I. İŞLETMELERDE BÜTÜNLEŞME 1. Bütünleşmenin Önemi ve Gerekliliği Talebin arttığı, hızla büyüyen ekonomilerde işletmelerin büyümesi bir gereksinmedir. Büyüme yeni ya da ek işlevler getirir; bu ise örgütsel yapıda değişiklikleri getirir. Bu ek işlevler, örgütsel yapıyla uyumlu olmazsa, yeterince yürütülemezler ve tüm örgütü etkileyecek ikilemlere ve karmaşaya yol açarlar.

2. İşletmelerde Büyüme Biçimleri ve Yönleri Büyüme iç büyüme ve dış büyüme biçiminde olabilir. İç Büyüme: İşletmenin kendi içinde büyümesidir. Yönetim ve örgütlenme üzerindeki etkisi azdır. İşletmede görülen işlerin genişletilmesi, yoğunlaştırılmasıdır. Önceden görülebilen ve planlanarak uyum sağlanabilen zamana yayılmış bir büyümedir. İç büyümenin hızı genelde üst yönetim büyüme hızından düşüktür.

Dış Büyüme Dış büyüme, başka bir işletmeyi ele geçirmedir. Bir işletmenin başka bir işletmeyi yutması söz konusudur. İşletmeler aynı alanda faaliyet göstermeyebilirler. Ana işletme ile birleşen işletme arasındaki ilişkinin derecesi yönetim ve örgütlenmeyi etkiler.

Bir işletme ister iç isterse de dış büyüme şeklinde gelişsin belirli büyüme kalıpları içerisinde bulunur. Bu yönler şöyledir: YATAY DİKEY KARMA BÜTÜNLEŞME

A. YATAY BÜTÜNLEŞME Yatay Bütünleşme iki şekilde olabilir; 1. Aynı konuda üretim yapan bir işletmenin bir başka işletmenin denetimini ve mülkiyetini ele geçirmesi ya da ek olanaklar geliştirmesi. Örneğin; otomobil lastiği üreten bir şirketin, otomobil lastiği üreten başka bir şirketi satın alması. 2. Aynı dağıtım düzeyinde yer alan satıcıların satış eylemlerinin birleştirilmesi. Örneğin; Bir bölüm perakendeci tüccarın bir araya gelerek ortak bir büyük mağaza zinciri oluşturması.

YATAY BÜTÜNLEŞMENİN ŞEKİLLE GÖSTERİLMESİ Niceliksel bir büyüme ve yenileşme olurken niteliksel açıdan hiçbir değişim olmamaktadır. Üst yönetim Üst Yönetim Fabrika 1 Fabrika 2 Fabrika 3

Yatay bütünleşmenin yararları: 1. Yönetici personelden daha yoğun yararlanma 2. Müşterilere daha iyi hizmet sunabilme 3. Büyüyen pazar payına karşılık verebilme 4. Büyük işletmelerin üstünlüklerinden yararlanabilme (pazarlık gücü ve büyük girdi alımları) 5. Daha fazla kâr sağlayabilme 6. Riskin dağıtılması 7. İşletme birimlerini karşılaştırarak denetlemenin yapılabilmesi

Yatay Bütünleşmenin Sakıncaları • Sermayeye olan gereksinimin artması • İşçi-işveren ilişkilerinde daha fazla özen gerekmesi • İşletme sahibi, yönetici ve çalışanlar arasında ilişkinin zayıflaması

B. DİKEY BÜTÜNLEŞME Üretici işletmenin, kullandığı girdilerden herhangi birini kendisine satan bir işletmeyi satın alması ya da kendi ürettiği malı satan bir işletmeyi örgütüne katması durumunda DİKEY BÜTÜNLEŞME gerçekleşmiş olur. Girdi kaynaklarına yönelik olarak gerçekleştirilen genişleme geriye doğru bütünleşme adını alır. İşletmeyi ürettiği malı kullananlara doğru bir adı daha yaklaştıran genişleme ileriye doğru bütünleşme adını alır. Tam bir dikey bütünleşme örneğine hiçbir zaman rastlanılmaz.

a. Dikey Bütünleşmenin Nedenleri: 1. İşletmelerin hammaddelerin nicelik, nitelik ve özellikleri üzerinde denetim yapma isteği 2. Daha uygun pazar payına kavuşmak 3. Rekabette üstün bir konuma gelmek 4. Dağıtım yöntemleri üzerinde daha iyi bir denetim sağlama isteği Dikey bütünleşme ile; Daha düşük maliyet giderlerine Ar-ge olanaklarına ulaşılır. Bununla birlikte; Büyük bir parasal kaynak aktarmayı, yeni riskler üstlenmeyi, örgütün eşgüdümlenmesi sorunlarını ortaya çıkarır.

Geriye doğru bütünleşme İleriye doğru bütünleşme Uzmanlaşmış Üst yönetim Uzmanlaşmış yönetim Hammadde üretimi Mal üretimi İleriye ve geriye doğru bütünleşme Üst yönetim Hammadde üretimi Mal satışı

b. DİKEY BÜTÜNLEŞMENİN SINIRLARI Bütünleşilen bölüm Bütünleşilemeyen bölüm

C. KARMA BÜTÜNLEŞME Yatay ve dikey bütünleşmenin karması olan bütünleşmeler iki çeşittir: a. YANSAL BÜTÜNLEŞME: İlgisiz ürünlerin ya da yan ürünlerin üretimini ya da pazarlamasını gerçekleştirme YANSAL büyümedir. b. ÇEŞİTLENDİRİCİ BÜYÜME: İşletmenin ana ürün kuşağı ile ilgili ya da rakip olan ürünlerin eklenmesi ile gerçekleşen büyüme ÇEŞİTLENDİRİCİ büyümedir.

II. İŞLETMELERDE BİRLEŞME VE İŞBİRLİĞİ ÇEŞİTLERİ (DIŞ BÜYÜME) Birleşmenin amaçları • Güçlerin birleştirilmesi ile verimliliği arttırmak üzere üretim ilişkilerinin düzenlenmesi amacı • Kredi ve finansman olanaklarının arttırılması • Pazarda ekonomik bir güç oluşturma isteği • Riski dağıtabilme isteği • Vergi yükünü azaltabilmek

İşletmelerin çeşitli düzeydeki anlaşma ve birleşmelerini yediye ayırarak inceleyebiliriz. 1. Centilmen Anlaşmaları 2. Konsorsiyum 3. Kartel 4. Konsern 5. Tröst 6. Tam Birleşme (merger, füzyon) 7. Holding

1. CENTİLMEN ANLAŞMALARI Belirli bir ya da birkaç konuda anlaşma yapan ve anlaşma koşullarına uymayı karşılıklı söze ve güvene dayalı olarak yüklenen kişilerin yaptıkları anlaşmalardır. • Hammadde ve satış pazarlarını paylaşmak, fiyat rekabetini ortadan kaldırmak, satış koşulları, üretim, personel gibi konularda işbirliğine gitmek gibi alanlarda uzmanlaşmaya çalışırlar. • Anlaşmaya uymamanın doğrudan bir yaptırımı olmamakla birlikte anlaşma ile sağlanabilecek pazar egemenliği ve tekelci gücün yitirilme tehlikesi en güçlü yaptırımdır. • Bu anlaşmalar, yasaların kartel ve benzeri anlaşmaları yasakladığı ya da kamuoyu baskısının yoğun olduğu ülkelerde kullanılmaktadır. • Anlaşma; yazılı-sözlü, sürekli-geçici olabilir.

2. KONSORSİYUM İki ya da daha çok kuruluşun, hukuksal ve ekonomik bağımsızlıklarını yitirmeksizin belli bir amacı gerçekleştirmek üzere, geçici olarak işbirliğine girmeleridir. İşletmeler finansal olanaklarını, teknolojik üstünlüklerini birleştirir ve bir konsorsiyum oluştururlar.

KARTELLER Kartel, aynı üretim dalındaki girişimlerin rekabeti ortadan kaldırmak ya da azaltmak yoluyla pazarı etki altında bırakmak üzere ve bağımsız hukuksal varlıklarını koruyarak birleşmeleridir.

Kartelin ögeleri şöyle özetlenebilir. 1. Birden fazla bağımsız işletmelerin bağımsızlıklarını koruması 2. Aralarındaki rekabeti sınırlandırmayı amaçlamaları 3. Aynı üretim dalındaki işletmelerin yer alması 4. Pazar payının çoğunluğunu sağlayan işletmelerin bir araya gelmesi Kartelin üyesi olmamakla birlikte kartel üyesiymiş gibi kartelin almış olduğu kararlara aynen uyan işletmelere gölge girişimler denir. Ancak kartelin alacağı kararlara karşı çıkabilecek güçteki işletmeler kartelle rekabet edebilir.

A-KARTEL ÇEŞİTLERİ A. Koşul Kartelleri B. Kota ya da kontenjan kartelleri C. Fiyat Kartelleri D. Satış Kartelleri E. Uluslararası Karteller

a-Koşul kartelleri: Bu kartellerde üyelerin uygulamak zorunda oldukları gönderme ve ödeme koşulları düzenlenir ve üyelerce aynı biçimde uygulanır. Fiyatlar konusunda herhangi bir düzenlemeye gidilmez. Bu tür bir karteli giderleri satış fiyatı içinde olan işletmeler gerçekleştirirler.

b-Kota ya da Kontenjan Kartelleri: Amaç • Fazla üretimin elde kalmasını önlemek • Üretim ve satışları kısarak öncekinden daha fazla kâr elde etmek. Kota ya da Kontenjan K. Denetlenir Üretim ve satışın sınırlandırılması O pazardaki toplam malın niceliğininin sınırlandırılması sonucunu doğurur. Fiyat yükselir. Daha fazla kâr elde etme imkanı

c-Fiyat Kartelleri İşletmelerin, mallarını belirli bir fiyattan aşağı satmamak üzere anlaşmalarıdır. Fiyat kartelleri tekele benzerler. Anlaşmanın yapılabilmesi için; • Anlaşmada bulunan işletmelerin belirli bir büyüklüğü aşmış olması • Ürettikleri malın nitelik olarak birbirinden çok farklı olmaması gerekir. Amaç: Zararları azaltmak ya da kârları yükseltmektir. Bu amaçla pazarda belli bir mal için tek bir fiyat vardır ve bu fiyat kartel öncesinde geçerli olan fiyattan çok daha yüksektir. Zorlukları: • Tüm işletmelerde maliyet giderlerinin tekdüze olmaması. Türleri: Ekonomik bunalım kartelleri, açık eksiltme kartelleri ve fiyat indirme kartelleridir.

d-Satış Kartelleri: Özel bir satış örgütüne sahip olan ve üyelerine bağımsız satış işlemlerinde bulunma yetkisi tanımayan bir kuruluştur. • Kartellerin en yoğun ve en katı türüdür. • Fiyat kartellerinin aksayan yönlerini ortadan kaldırmak amaçlanmıştır.

e-Uluslararası Karteller: Uluslararası pazarlardaki rekabeti sınırlandırmak ya da kaldırmak amacıyla kurulan ve dışalım, dışsatım ya da hem dışalım hem de dışsatım yapmayı amaçlayan kartellerdir. Kartelin Yararları: 1. Kartel satışları arttırıp, kapitalin kârlılığını yükseltir. Rekabet savaşlarını ortadan kaldırır. 2. Sermayenin iyi kullanımı üretimi ucuzlatır. 3. Üretim istenildiği gibi ayarlandığından riskler azalır. 4. Satışların düzenli olması çalışanlar için bir güven yaratır.

Kartelin Sakıncaları 1. Rekabetin olmaması üretimin akılcı(ussal) yürütülmesini engeller. 2. Fiyatların yapay olarak yüksekliği verimsiz işletmeleri ayakta tutar. 3. Kartel dışında kalan işletmelerin yaşama olanağı yoktur. 4. Niteliksiz mallar bile yüksek fiyatlarla satışa sunulur. 5. Tekel oluşturan karteller ülkelerin ekonomik, toplumsal yapısına zarar verirler. Hatta siyasal bir güç unsuru da olabilirler.

4 - KONSERNLER Konsernler, bağımsız hukuksal varlıkları olan işletmelerin, ortaklaşa bir ekonomik yönetim altına girmeyi kabul etmeleri ile meydana gelen işletmeler kümeleşmesidir. Her işletme adını korumakla birlikte konserne girdikten sonra ekonomik bağımsızlığını kaybeder. İşletmelerin bir konsernin altında toplanması çeşitli yollarla gerçekleşir. En çok uygulanan; • Eski ve maliyet giderleri düşük işletmeleri satın alıp kapatmak • Üretimi en verimli, en başarılı işletmelerde yürütmektir.

5 - TRÖSTLER İki ya da daha çok işletmenin doğrudan tekel kurmak amacı ile hukuksal özerkliklerini yitirerek, kapital ve yönetimlerini birleştirmesi ile oluşur. Özellikleri: O zamana kadar ekonomik ve hukuksal bağımsızlıkları olan işletmeler bütünleşir ve ortadan kalkarlar. • Tekelci fiyat uygularlar. • Yüksek kâ k rlar sağlarlar. • Kendi çıkarlarına ters düşen buluşların uygulanmasını engellerler. • Bu nitelikleri ile tröstler bir çok ülkede yasa dışı olarak tanımlanmıştır.

Tröstlerin Başlıca Çeşitleri A- Yatırım tröstleri: Yatırım tröstü bir tasarruf ve finansman kuruluşudur. B- Oylama tröstü: Belli bir alanda çalışan çeşitli işletmelerin yönetimlerini, genel kurullarda çoğunluk oylarına sahip olma yoluyla ele geçirmeyi amaçlayan kuruluşlardır.

6. Tam Birleşme İki ya da daha fazla işletmenin bir araya gelerek bir tek işletmeyi meydana getirmesidir. İki yolla oluşur: 1. İşletmeler kaynaklarını ve varlıklarını bir araya getirerek yeni bir büyük işletme oluştururlar. 2. Bir işletme başka bir işletmeyi satın alır ve ana işletme içinde eritir.

İşletmeler bu birleşme ile; • Satış ve reklam giderlerini azaltma • Ar-ge çalışmalarını ortak yürütebilme • Genel yönetim giderlerinden artırım sağlama olanağı elde ederler. Bu tür işletmeler, tekel oluşturabilme özellikleri nedeniyle çeşitli ülkelerde yasalarla engellenir.

7. HOLDİNG Başka işletmelerin yönetim ve denetimini ele geçirmek amacıyla. O şirketlerin oy hakkına sahip pay senetlerini ellerinde bulunduran şirketlere HOLDİNG adı verilir. Bir holdinge bağlı şirketler iki çeşide ayrılır: 1. Ana şirket: Çok sayıda şirketin oy hakkına sahip pay senetlerinin büyük bir bölümüne sahip olarak, bu şirketlerin yönetim ve denetimlerini ele geçiren şirkettir. 2. Yavru şirket: Ana şirketin denetimi altında bulunan ve hukuksal bağımsızlığını koruyan şirkettir

A-HOLDİNG ÇEŞİTLERİ İşlevleri yönünden holdingler: a-Saf Holding: Başka şirketlere katılma amacı ile kurulan holdinglerdir. İşlevleri katıldıkları şirketlerin yönetim ve denetimine katkıda bulunmak ya da egemen olmaktır. b-Karma holding: Çeşitli şirketlere katılmalarının yanı sıra doğrudan doğruya mal ya da hizmet üretme işlevini de üstlenen holdinglerdir.

Denetledikleri Şirketler Yönünden işletmeler: a- Tek aşamalı Holding: Ana şirket bir kez katılımda bulunur, katılımda bulunduğu şirketlerin başka şirketlere katılımı söz konusu değildir. Ana Şirket Yavru şirket A Yavru şirket B Yavru şirket C Yavru şirket D

b-Çok Aşamalı Holding( Salkım Holding): Aşamalı holdingde aşamalı şirketin de başka şirketlere katılımı vardır. Ana Şirket Ara Holding Yavru. Şirket. A Yavru Şirket B Ara Holding Yavru Şirket C Yavru Şirket D Yavru Şirket E

B- KARŞILIKLI KATILIMLAR YÖNÜNDEN HOLDİNGLERİN ŞEMATİK OLARAK GÖSTERİLMESİ A- Bir yavru şirket aracılığıyla katılım Ana Şirket Yavru şirket Bu katılım biçiminde herhangi bir şirket herhangi bir holdingin çatısı altına girmekte ve böylelikle holdinge belli ölçülerde katılmış olmaktadır. Yavru şirket

B-İki yavru şirket aracılığı ile katılım: Ana şirket Yavru Şirket Yavru Şirket

C- Ana şirket aracılığı ile karşılıklı katılım: Bu katılımda ana şirketin ortak olduğu yavru şirketlerin birbiriyle karşılıklı ilişkileri ve katılımları söz konusudur. Ana şirket Yavru şirket

D-Ana şirket aracılığı ile ortaklaşa katılım Bu tür bir katılımda ana şirket her bir yavru şirkette pay sahibi olmakta, yavru şirketler arasında ortaklaşa katılım bulunmaktadır. Ana Şirket Yavru Şirket

C-HOLDİNGLERDE ÖRGÜTSEL YAPI Genel Kurul Denetçiler Yönetim kurulu Finans komitesi Genel koordinatör Denetleme Planlama Teknik komite

D-HOLDİNGLERİN YARARLI ve SAKINCALI YÖNLERİ Holdinglerin İşletmelere Sağladığı Yararlar: • Küçük bir sermaye ile büyük bir sermaye denetlenebilir. • Öz kaynakların kârlılığı artar. • Risk dağıtılır. • Büyük işletmelerin sahip oldukları tüm üstünlüklere sahiptirler. • Sermayenin büyümesini ve sermaye pazarlarının gelişmesini sağlarlar. • Ana şirket, yavru şirketlerin gelir vergisi stopajlarının ödeme tarihini bir yıl ya da daha çok geciktirebilir.

HOLDİNGLERİN YOL AÇTIĞI SAKINCALAR 1. Katlanılan risk artar. 2. Güç ve denetim belli kişi ve kümelerin ellerine geçer. 3. Yavru şirketler ana holdingin çıkarı doğrultusunda kullanılabilir. 4. İşletme varlıklarının değerinin olduğundan daha yüksek gösterilebilir. 5. Pazarda tam rekabet koşullarının oluşmasına izin vermezler. Bu yüzden pazara yeni girmek isteyen ya da ekonomik yönden güçsüz işletmelere yaşam şansı tanımazlar. 6. Yönetimde azınlıkta kalan ortaklar etkinliklerini yitirmektedirler. 7. Çeşitli ayrıcalıklar holdinglere yarar sağlarken devlet gelirlerinin azalması sonucunu da doğurmaktadır. 8. Holdingler tekel oluşturarak ülkenin ekonomik ve toplumsal yapısına zarar verirler.