Landafri I Glsur bls 4 7 o Landafrin

Landafræði I

Glósur bls 4 -7 o Landafræðin er sú fræðigrein sem reynir að svara spurningum eins og: n n Hvers vegna eru lönd og landsvæði ólík? Hvernig getur maðurinn notfært sér umhverfi sitt? o Landafræðin brúar samfélagsgreinar (saga- félagsfræði) og náttúrufræði (líffræði-jarðfræðieðlisfræði). o Í landafræði er reynt að einfalda raunveruleikann. o Landakort eru mikilvægustu hjálpargögnin í landafræði.

Bls 9 -12 o Allt frá tímum Grikkja hafa menn reynt að gera kort af jörðinni. o Vegna lögunar jarðar eru kort alltaf á einhvern hátt afmyndun af raunveruleikanum. o Það kallast kortvörpun þegar jarðkúlan er flutt yfir á flatt kort.

Bls 9 -12 frh. o Þrjár algengustu aðferðirnar til kortvörðunar heita eftir höfundum sínum n n n Kortvörpun MERCATORS Kortvörpun PETERS Kortvörpun WINKELS o Ef við viljum fá rétta mynd af jörðinni þurfum við að skoða hnattlíkan.

Kortvörpun Mercators o Hér er kortið hornrétt þannig að lögun landanna er rétt. o Gallinn við þessa kortvörpun er að hún sýnir ekki rétt flatarmál.

Kortvörpun Peters o Þetta kort sýnir rétt flatarmál en er ekki hornrétt og sýnir því ekki rétta lögun landanna.

Kortvörpun Winkels o Þetta kort er málamiðlun hinna tveggja, hvorki horn né flatarmál er alveg rétt.

Bls 9 -12 frh o Breiddarbaugarnir liggja hringinn í kringum jörðina í austur – vestur. Þeir eru samtals 180 talsins og liggja samhliða hver öðrum. Lengsti breiddarbaugurinn er miðbaugur. o Lengdarbaugarnir eru alls 360 talsins og liggja á milli heimsskautanna. o Jörðinni er skipt niður í tímabelti sem hvert um sig nær yfir 15 lengdarbauga.

Breiddar- og lengdarbaugar

Tímabeltin o Jörðinni er skipt í tímabelti. Nær hvert þeirra yfir 15 lengdargráður.

Daglína jarðar

Glósur bls 19 -21 o Talið er að jörðin hafi orðið til fyrir u. þ. b. 4, 6 milljörðum ára. o Venja er að skipta jarðsögunni niður í 4 tímabil n n Frumlífsöld Fornlífsöld Miðlífsöld Nýlífsöld

Bls 19 -21 frh o Frumlífsöld: n Er um fjórir milljarðar ára. Líf kviknar á jörðu en þróunin er mjög hæg. o Fornlífsöld: n U. þ. b. 400 milljónir ára. Láglend strandhéruð þakin skógum sem síðar áttu eftir að verða að steinkolum. Plöntur og dýr færa sig upp á land. Tvær miklar fellingamyndanir. o Miðlífsöld: n Stóð í 160 milljónir ára. Var tími risaeðlanna. Er skipt í 3 tímabil p p p Tíras Júra Krít o Nýlífsöld: n Síðustu 70 milljón árin. Menn koma til sögunnar. Er skipt í 2 tímabil. p p Tertíer Kvarter (tími manna á jörðunni og tími síðustu ísaldar. )

Glósur bls 21 -23 o Lögun og stærð jarðar er stöðugt að breytast vegna n n Innrænna afla Útrænna afla o Landrekskenning Alfred Wegener er einn af hornsteinum nútíma jarðfræði. o Jörðin var eitt sinn glóandi hnöttur sem nú hefur kólnað. Sá hluti jarðar sem liggur yfir sjávarmáli er vel kannaður.

Flekakenning Wegeners o Samkvæmt kenningu Wegeners er jarðskorpan búin til úr 6 meginlandsflekum og 12 minni flekum. o Þessir flekar fljóta ofan á bráðnu hrauni sem er í möttli jarðar.

Bls 21 -23 frh o Jarðskorpan er gerð úr mismunandi bergtegundum. o Bergtegundirnar skiptast í þrjá flokka eftir uppruna þeirra n n n Storkuberg Setberg Myndbreytt berg

Glósur bls 24 -25 o Landrek n n n Meginlöndin eru á hreyfingu en þó er hraðinn svo lítill að það sést ekki eða um 2 cm á ári. Jarðskorpan er sett saman úr sex meginflekum og tólf minni flekum Straumar úr iðrum jarðar koma flekum á hreyfingu.

Glósur bls 26 -27 o Eldstöðvar n Þær er að finna á sprungusvæðum þar sem flekar jarðskorpunnar mætast. o Til eru mismunandi tegundir eldstöðva: n Dyngjur p Hraunkvikan er þunnfljótandi og breiðist yfir stórt svæði, gos eru róleg. n Eldkeilur p Hraunkvikan seigfljótandi og hleðst upp, myndar strýtulaga fjöll, stundum sprengigos (t. d. Martinique bls 26. )

Glósur bls 27 -29 o Jarðskjálftar n n n Jarðskjálftar myndast þegar flekar jarðskorpunnar rekast á eða núast saman. Jarðskjálftar getar einnig orðið þar sem flekar eru að færast í sundur og þá oftast í sambandi við eldgos. Allir jarðskjálftar eru mældir á svonefndum Richterskvarða. Mesti styrkleiki hans er 8, 9 stig. Með nákvæmum mælingu mælast yfir milljón jarðskjálfta á ári. Harðir jarðskjálftar valda oft miklu tjóni.

Náttúra og loftslag jarðar Bls 36 -63

Gufuhvolf jarðar bls. 37 -38 o Gufuhvolfið er þunnur lofthjúpur umhverfis jörðina. Ef þess nyti ekki við gæti ekkert líf þrifist á jörðinni. o Auk gufuhvolfsins eru: n n Stinnhvolfið – jarðskorpan Vatnshvolfið – sjórinn p Þessi 3 hvolf mynda lífsrými okkar – lífhvolfið. o Líf kviknaði í hafinu þegar súrefni tók að myndast við ljóstillífun plantna og súrefnið fór út í lofthjúpinn.

frh o Ósonlagið varð til út af súrefnis- mynduninni, en það er öllu lífi nauðsynleg vörn gegn skaðlegri útfjólublárri sólgeislun. o Gufuhvolfið er gert úr nitri 78% og súrefni 21% auk annarra sjaldgæfra efnasambanda. o Mest áhrif á loftslag á jörðinni er í neðstu lögum lofthjúpsins, einkum vatn í hvaða formi sem er og koltvíoxíð.

frh o Andrúmsloftið þynnist eftir því sem ofar dregur og hið þunna loft myndar minna viðnám en vanalega. o Aðdráttarafl jarðar heldur gufuhvolfinu í skorðum og gerir það að verkum að hann þéttist sem nær dregur jörðu, en sá hluti sem næstur er jörðu nefnist veðrahvolfið. o Veðrahvolfið nær upp í 10 km hæð. Hitinn lækkar um 2°C á hverja 300 m. o Ósonlagið er í 20 -35 km hæð.

Áhrif manna á andrúmsloftið bls 39 -41 o Með iðnvæðingunni á 19. og 20. öld hefur loftmengun aukist. Áhrifin á andrúmsloftið eru slík að ósonlagið er að þynnast og magn koltvíoxíð í andrúmsloftinu eykst æ meir. o 1985 uppgötvuðu breskir vísindamenn þynningu í ósonlaginu yfir Suðurskautslandinu.

Frh o Helsta eyðingin kemur frá lofttegundinni freon sem losuð er út í andrúmsloftið. o Freon eru lofttegundir sem innihalda klór. n n Er notað í kæliskápa og önnur kælikerfi. Einnig í þrýstiefni í úðabrúsa, gerð frauðplasts og hreinsun tölvubúnaðar. o Ef þynningin heldur áfram veldur það skaðlegri útfjólublárri sólgeislun sem stöðvast ekki í gufuhvolfinu heldur berst í æ meira mæli til jarðar en nú og ónæmisvörn manna laskast.

Frh o Of mikill hiti í andrúmsloftinu orsakast vegna loftmengunar og veldur sk. Gróðurhúsaáhrifum. o Helsta orsök þeirra eru 400 milljónir bensínknúinna bíla, úðun freons og metangas sem jurtir og dýr mynda í náttúrunni.

Frh o Aðalhætta gróðurhúsaáhrifanna er að meðalhiti á jörðinni hækkar. Þá bráðna jöklar og yfirborð sjávar hækkar. Heitustu landssvæðin verða þurrari o. s. frv. o Þær ráðstafanir hafa verið gerðar til að hindra gróðurhúsaáhrifin eru m. a. að banna freon, leggja gjald á losun koltvíoxíð frá orkuverum og verksmiðjum og auka heldur sólarorku til ýmissa hluta.

Mism. varmageislun jarðar o Þegar skýjahula þekur jörðina endurvarpast minni hiti út úr gufuhvolfinu. o Í stað þess endurvarpast hitinn aftur til jarðar. o Þetta gerist við gróðurhúsaáhrif

Veður og loftslag bls 41 -43 o Veðráttan skiptir höfuðmáli fyrir flesta á jörðinni. o Veður er: n vindur, úrkoma og hitastig. o Veðurmynstur sem haldast lengi eru kölluð loftslag. o Veðurfar jarðar ræðst af geislum sólar. Jörðin er hnattlaga og dreifast geislar sólarinnar ekki jafnt um alla staði. Hitastigið fer eftir því hve margir sólargeislar ná til hverrar einingar á yfirborðinu.

Bls 41 -43 o Köldustu svæði jarðar eru við heimskautin. Þar eru geislar sólarinnar mjög hallandi. o Á næturnar þegar geislum sólar nýtur ekki við kólnar jörðin. Jörðin geislar því líka frá sér hita. o Halli mönduls jarðar sem er 23, 5° veldur því að munur er á árstíðum.

Frh o Sólin er í hvirfilpunkti á mismunandi breiddargráðum eftir því hvenær ársins er vegna halla jarðarinnar. o Á norðurheimskautinu er bjart allan sólahringinn yfir sumartímann og sólin sest aldrei. Á sama tíma er heimskautanótt á suðurpólnum.

Möndulhalli jarðar o Möndulhalli jarðar er 23, 5°. o Án þessa halla væri enginn hitamunur á vetri og sumri. o Dagur og nótt væru tólf tímar allt árið um kring alls staðar á jörðinni.

Leið jarðar og árstíðaskiptin

Hitafar bls 43 -46 o Sólin ein ræður ekki hitafari á jörðinni. Það eru fleiri þættir sem hafa áhrif á hitann. n n Skýjahjúpurinn, dregur úr geislum sólar. Hnattstaðan, staðsetning hverju sinni. Hæð yfir sjávarmáli, ca. 2°C á hverja 300 m upp. Hafið, jafnar út hitann.

Frh o Þegar sólin er í hvirfilpunkti yfir Sahara getur hitinn farið yfir 55°C í forsælu. o Mesti hiti sem mælst hefur var 57, 8°C í borginni Aziziu í Líbíu sumarið 1922. o Fimm sinnum meiri sólarvarma þarf til að ylja upp yfirborð sjávar en lands. n Hafið heldur kulda sínum lengur en landið á veturna og hitanum lengur á sumrin. o Hafstraumar flytja með sér óhemjumagn af hlýjum og köldum sjó sem hefur áhrif á hitastigið. n Sbr. Golfstraumurinn við Ísland.

Frh o Verkhojanskborg lengst austur í Síberíu sem er góðan spöl fyrir norðan heimskautsbaug, á svipaðri breiddargráðu og Kolbeinsey, á kuldametið. Þar hefur mælst -68°C. n Hitamismunur sumars og vetur er mikill í Verkhojansk eða allt að 105°C o Heimsmetið er -89°C sem er rétt hjá veðurathugunarstöðinni Vostok. o Sífreri er frost í jörðu sem aldrei þiðnar.

Vindar og loftþrýstingur bls 46 -48. o Vindar eru loft á hreyfingu, sólin hitar upp loftið sem við það léttist og stígur upp á við. Á svæði sem loft stígur er lágur loftþrýstingur, þ. e. lágþrýstisvæði eða lægð. o Þetta jafnar hitamun því vindarnir færa varma frá miðbaug í átt að heimskautunum. n Vindáttin er sú sama.

Frh o Við miðbaug hitnar loftið mikið og stígur, en smám saman kólnar loftið og víkur út til hliðanna, til N og S, þar sem mikill hluti þess fellur niður hjá hvarfbaugunum, hverfa aftur inn að miðbaug og nefnast staðvindar. o Vindar eru alltaf kenndir við áttina sem þeir koma úr. n Vindur sem blæs úr norðri er því nefndur norðlægur vindur.

Mismunandi tegundir vinda o Vindar á milli 30. og 60. breiddargráðu bæði á suður- og norðurhveli jarðar eru vestlægir, vegna snúnings jarðar. o Á norðurhveli jarðar er ekki ávallt vestanátt, en þó flesta dagar er vestlæg átt sem er misöflug. o Á suðurhveli jarðar er stöðug vestlæg átt sem stendur af hafi, mun hvassari en á norðurhveli. o Hættulegasta sjóleiðin er á Hornhöfða á suðuroddi S-Ameríku sem er á suðurhveli jarðar.

Vestanvindar o Vindar á milli 30. og 60. breiddargráðu bæði á suður og norðurhveli harðar eru vestlægir, vegna snúnings jarðar. o Á norðurhveli jarðar er ekki ávallt vestanátt, en þó flesta daga en hún er misöflug. o Á suðurhveli jarðar er stöðug vestlæg átt sem stendur af hafi, mun hvassari heldur en á norðurhveli. o Hættulegasta sjóleiðin er á Hornhöfða á suðurodda S-Ameríku, á suðurhveli jarðar.

Vindakerfi jarðar

Monsúnvindar o Monsúnvindar eru árstíðavindar, á sumrin blæs vindur stöðugt í sömu átt, inn yfir landi, en á veturna blæs vindur staðfastlega í hina áttina. o Orsökin er að landið hitnar yfir sumartímann og heita loftið stígur upp og þá myndast tómarúm sem loft utan af hafi í suðri og austri fylla. n Þá myndast lágþrýstisvæði –lægð– en á veturna snýst þetta við og þá myndast háþrýstisvæði –hæð–.

Fellibyljir o Fellibyljir verða til í hitabeltinu yfir heitu hafi í grennd við miðbaug þar sem yfirborð sjávar fer yfir 27°C. n Það eru heitir og rakir, stígandi loftmassar sem valda fellibyljum. o Hitabeltisfellibyljir eru öflugustu veðurfyrirbæri á jörðinni. n Aftakaveðrin í hitabeltinu verða mun hatrammari en þeir stormar sem geisa á öðrum stöðum á jörðinni.

Fellibyljir –frh. o Þeir fellibyljir sem hafa valdið mestum skaða eru: n n Vera; geisaði 1959 yfir Japan í samtals 2 klukkustundir. Æddi yfir borgina Nagoya, mölbraut varnarveggi, byggingar hrundu eins og spilaborgir, 5300 manns létust, 17, 700 hættulega slasaðir og 1, 4 milljón manna heimilislausir. Gilbert; geisaði í september, upptök í Atlantshafi. 500. 000 manns urðu heimilislausir á Jamaica, 350 manns létu lífið í Mexíkó og um 1 milljón manna urðu heimilislaus.

Úrkoma o Þar sem vatn er að finna verður til vatnsgufa, þ. e. uppgufun. n Gufan stígur upp í loftið, kólnar og myndar ský. Þau rekur undan vindi, kólna enn meir og þéttast. Að lokum falla þau niður sem regn eða snjór. o Ef regn fellur yfir landi verður hluti þess efst í jarðveginum sem næring fyrir plöntur og hluti þess rennur áfram niður, bætist við grunnvatnið og að lokum rennur það út í sjó eða stöðuvatn með ám eða lækjum

Úrkoma frh. o Cherrapunji er borg í NA-Indlandi. Borgin er í 1400 m hæð og er talin vera regnsælasti staður á jörðinni eða með um 11, 000 mm (11 m) úrkomu á ári. Árið 1860 var sett þarna heimmsmet í rigningu eða 26, 461 mm (26 m). Meðalúrkoma í Reykjavík á ári er um 800 mm (80 cm). o Allt regn sem fellur í Cherrapunji fellur í apríl-sept. yfir sumarmonsún tímann. Það er bæði til góðs og ills. Gott fyrir hrísgrjónarækt bænda en slæmt fyrir þá sem búa við Ganges og Brahmapuntra í Bangladesh því þar hækkar í fljótum og þau flæða yfir bakka sína. o Árið 1988 var mikið regn yfir sumartímann og ¾ hlutar Bangladesh fóru undir vatn. Heimili 30 milljóna manna fóru á kaf og um 500 manns drukknuðu

Mismundandi tegundir úrkomu o Regn orsakast alltaf af því að rakt loft er knúið upp á við. o Við það kólnar það um leið og vegna þess að skýið kólnar getur það ekki haldið vatnsgufunni sem þéttist aftur og fellur til jarðar. o Á Íslandi fáum við mismunandi tegundir úrkomu. n Regn, slyddu og snjókomu.

Mism. tegundir úrkomu frh o Monsúnregnið í SA-Asíu er dæmi um rigningu þegar að stórfelld ský rekast á fjöll eða hæðir. o Rakir vindar koma utan af hafi, steyta á fjallinu og eru þvingaðir til að stíga. n Þá kólna þeir og sleppa regni. o Landsvæði handan úrkomuríkra fjalla verða mjög þurr. n Þau eru í regnvari af fjöllunum.

Mism. tegundir úrkomu frh o Þegar kaldir og heitir loftmassar mætast myndast skil, kuldaskil, þegar kaldur loftmassi rekst á heitan, en hitaskil þegar heitur massi rekst á kaldan. o Hlýtt loft er knúið upp á við þar sem það kólnar og það fer að rigna. Úrkoma á Íslandi stafar aðallega frá skilum.

Mism. tegundir úrkomu frh o Yfir heitum og rökum landflæmum gufar rakinn upp, stígur upp ávið og myndar ský sem hrannast upp á himninum og gellur síðla dags of fer að rigna. o Þessi tegund af regni er algeng við miðbaug í regnskógum hitabeltisins.

Loftslags- og gróðurbelti jarðar o Loftslag setur gróðri náttúrleg mörk og skiptir jörðinni í mismunandi gróðurbelti. o Á heimskautaslóðum og eyðimörkum vex nánast ekkert, en í hitabeltisregn-skógi er geysilegur gróður og hraður vöxtur. o Þetta orsakast af mismunandi loftslagi. o Í hverju loftslagsbelti eru náttúruauðlindir sem menn nýta sér. n Eyðing skóga og jarðvegs er hraðari en endurnýjun þeirra.

Loftslags- og gróðurbelti frh. o Kuldabeltin, heimskautaloftslag alstaðar þar sem meðalhiti í heitasta mánuði fer ekki yfir +10°C og lítil úrkoma, veður er svalt og bjart, háþrýstisvæði. o N-heimskautasvæðið er mest megnis haf, N-Íshafið o S-heimskautasvæðið er í kuldabeltinu syðra og er að mestu samanþjappaður ís.

Loftslags- og gróðurbelti frh.

Loftslags- og gróðurbelti frh. o Íbúar á norðurslóðum eru um 250 þúsund á Grænlandi og í N-Ameríku. o Þessir íbúar lifðu á því sem náttúran gaf af sér. o Í dag stunda flestir inúítar peningabúskap. n Ástæður þess er breitt heimsmynd. Líf á norðurslóðum breyttist og ný samfélög urðu til. Þær öru breytingar á lifnaðarháttum sem urðu sköpuðu vandamál fyrir marga frumbyggja. o Nyrsti oddi heims er Morris Jesupshöfði á Grænlandi o Syðsti oddi heims er Suðurskautslandið.

Einkenni loftslagsbeltanna o Hitabeltið n Hitinn yfir árið breytist mjög lítið og fer aldrei undir 15 °C. Við miðbaug rignir mikið. Það dregur úr rigningunni þegar nær dregur heittempruðu beltunum. o Heittempruðu beltin: n Í heitasta mánuði ársins er meðalhitinn meiri en 20 °C. Í kaldasta mánuði ársins er meðalhitinn ekki minni en +3 °C. Vegna ríkjandi háþrýstisvæðis (lofts sem fellur niður) rignir lítið og víða eru stór þurrkasvæði. Þar sem rignir er það árstíðabundið. o Tempruðu beltin: n Í júlí er meðalhitinn meiri en 10 °C og hitamunur milli árstíða er mikill. o Kuldabeltin: n Meðalhitinn í heitasta mánuði ársins fer ekki yfir +10 °C. Lítil úrkoma.

Regnskógar o Sumstaðar í hitabeltisregnskógum búa mjög smávaxnir kynstofnar sem nefnast Pygmýjar. o Regnskógar eru á undanhaldi. n n Sérstaklega í suður og mið Ameríku, Afríku, SA-Asíu. Á hverri sekúndu glatast landssvæði á stærð við fótboltavöll. o Hverjar eru orsakir þessarar þróunar? n Íbúum fjölgar of hratt á hitabeltissvæðum n Skógum eytt til að fá beitilönd. n Skógum eytt til að fá hráefni í trjávörur. n Þegar gróður er fjarlægður fer næringin forgörðum sem aftur hefur þau áhrif að nýr gróður á erfitt uppdráttar.

Regnskógarnir frh. o Helmingur allra dýra og jurtategunda eru í regnskógunum. n Ca. ein jurta og/eða dýrategund hverfur á hverjum degi. o Eyðing regnskóganna breytir loftslaginu. o Við bruna skóganna eykst koltvíoxíð í andrúmsloftinu og sk. gróðurhúsaáhrif aukast. o Uppgufun frá skógum veldur rigningu. o Víða gætir vatnsskorts í heiminum.

Bláa reikistjarnan o Nálægt ¾ af heildaryfirborði jarðar eða um 71% er haf. o Stærstu úthöfin eru n n n Kyrrahaf Atlantshaf Indlandshaf o Hafsbotninn greinist í n Landgrunnshlíðar n djúpsjávarsléttur

Frh. o Hringrás vatns á jörðinni n Vatn gufar upp n Fellur sem regn til jarðar n Rennur til hafs og út í vötn o Orsök hafstrauma eru vindar og snúningur jarðar. o Uppsjórinn hreyfist í 5 stóra hringi. n n n 2 á Kyrrahafi 2 á Atlantshafi 1 á Indlandshafi

Frh. o Hafstrauma er að finna á hvaða dýpi sem er. o Uppsjórinn er auðugur að súrefni sem lífverur hafsins neyta. o Golfstraumurinn skiptir sköpum fyrir loftslag á Íslandi. n Upptök hans eru við miðbaug, þaðan fer hann um Karíbahaf, síðan Mexíkóflóa áður en hann fer út í hið eiginlega Atlantshaf. o Labradorstraumurinn er kaldur straumur við norðausturströnd Bandaríkjanna.

Frh. o Sjávaröldur eru einungis á yfirborðinu. o Ölduhæð ræðst af n n n Vindstyrk Sjávardýpi Stærð hafsins o Ölduhæð getur farið í allt að 20 metra t. d. suður og suðvestur af Íslandi.

Frh. o Aðdráttarafl tunglsins á jörðina veldur sjávarföllum. o 2 sinnum á sólahring verður flóð og fjara. o Aðdráttarafl sólar hefur líka áhrif á jörðina en ekki jafn mikil og tunglsins. o 2 sinnum í mánuði eru sól og tungl í sömu átt frá jörðu. Þá er flóðhæð hærri en vanalega. n Stórstreymi o Ef það er mikið hvassviðri á sama tíma og stórstreymi er myndast sk. stormflóð.

Frh. o Flestir nytjamálmar jarðarinnar finnast í eða undir höfunum. n Gull, magnesíum, mangan, nikkel og kóbolt eru málmar sem eru til í miklu mæli í höfunum. o Til eru tvær aðalaðferðir til að vinna orku úr hafinu. n Virkjun sjávarfalla p T. d. n Orkuver í Frakklandi og Rússlandi Ölduorka.

Frh. o Á sama hátt og í landbúnaði greinist vatnabúskapur í plönturækt og dýrarækt. n n Plönturækt er mest þörungar. Dýrarækt eru ýmsar fisktegundir bæði í ferskvatni og í sjó.

Möguleikar hafsins o Þá ¾ hluta af yfirborði jarðar sem eru undir hafi þekkjum við minna en yfirborð tunglsins. o Fyrir 10. 000 árum hófu menn jarðrækt á landi sínu. o Nú er komið að því að stunda hafrækt. o Meirihluti afla sem veiddur er í iðnvæddum löndum fer til mjölgerðar og er notaður í dýrafóður. o Afli fátæku þjóðanna (þróunarlanda) fer að mestu til manneldis.

Orkugjafar o Fyrsti mikilvægi orkugjafi mannsins var viður sem hægt var að brenna. n Til að elda mat og til upphitunar og lýsingar. o Næstu mikilvægu orkugjafar voru: n Reið og dráttardýr n Rennandi vatn og vindur n Gufuvélin á 18. öld n Raforkan á 19. öld o Helstu orkugjafar nútímans eru olía, jarðgas, kol og úran.

Frh. o 99% af allri orku á jörðinni má rekja til sólarinnar. o Sólarorka verður til við sk. kjarnasamruna. o Íbúar þróunarlandanna hafa ekki efni á að nota aðkeypta orku og nota því enn mest við til brennslu. o Fólksfjölgunin í þessum löndum veldur því mikilli gróðureyðingu. o Olía er mikilvægasta orkuhráefnið sem notað er í heiminum í dag.

Mism. varmageislun jarðar o Þegar skýjahula þekur jörðina endurvarpast minni hiti út úr gufuhvolfinu. o Í stað þess endurvarpast hitinn aftur til jarðar. o Þetta gerist við gróðurhúsaáhrif