KTSAD BYME BLM 1 KTSAD BYME ktisat Blm

İKTİSADİ BÜYÜME BÖLÜM 1 İKTİSADİ BÜYÜME İktisat Bölümü 4. Sınıf N. Ö. -İ. Ö. DOÇ. DR. OKTAY KIZILKAYA

1. İKTİSADİ BÜYÜME Bir ülkenin genellikle bir yıl içinde üretim kapasitesinde veya reel gayrisafi yurt içi hasılasında (GSYH) görülen ve sayısal (niceliksel) olarak ölçülebilen reel artışlar olarak tanımlanır. Büyüme hem bir toplumdaki ekonomik faaliyetlerde meydana gelen artışı, hem de kişi başına gelir artışını ifade etmektedir. Bu artışların büyüme niteliği kazanabilmesi için sürekli olması gerekmektedir. İktisadi büyüme kısa dönemli statik bir olgu değil, uzun dönemli dinamik bir olgudur. Büyüme süreci ülkelerde farklı oranlarda gerçekleşmektedir. Bu farklılıklar ülkelerin sahip olduğu doğal kaynaklar, sermaye birikimi, işgücü(emek), teknoloji düzeyi gibi birçok faktörün her ülkede aynı seviyede olmaması sebebiyle oluşmaktadır. 2

1. İKTİSADİ BÜYÜME İktisadi büyümedeki artış oranı, bir ülkedeki üretim imkanları eğrisinin ne kadar arttığını ve dolayısıyla üretim imkanları eğrisinin bir önceki döneme göre ne kadar sağa kaydığını ifade etmektedir. Üretim imkanları eğrisi ve ekonomik büyüme 3

1. İKTİSADİ BÜYÜME Üretim faktörlerinin miktarının artması veya kalitesinin artması, teknolojinin ilerlemesi, okuma yazma oranının artması üretim olanaklarını sağa kaydırır. Üretim olanakları eğrisinin paralel olarak sağa kayması dengeli (sapmalı olmayan, yansız, nötr) büyüme anlamına gelir. Eğer üretim olanakları eğrisinde meydana gelen kayma bir malın lehine gerçekleşiyorsa dengesiz (sapmalı, yanlı) büyüme söz konusudur. Dönüşüm oranı, üretim olanakları eğrisinin eğimine eşittir. 4

1. İKTİSADİ BÜYÜME Ülkelerin hızlı bir büyüme başlangıcında ya da belirli bir kısa dönemde 8 -10% gibi hızlı bir büyümeden daha önemlisi ortalama çeyrekte veya yarım yüzyılda 5%, ya da bir yüzyıl boyunca 3% gibi bir büyüme hızını istikrarlı bir biçimde sürdürebilmeleri önem arz etmektedir. 5

1. İKTİSADİ BÜYÜME İktisadi büyüme iki şekilde gerçekleşir; i. Tam istihdamın altında kullanılan iktisadi kaynakların daha verimli kullanılmaya başlanmasıyla. ii. Tam istihdamda kullanılan kaynak miktarına yenilerin eklenmesi yoluyla. Üretim faktörlerinden bir veya bir kaçının artması sonucunda meydana gelen iktisadi büyüme, nitelikten ziyade nicelik bakımından değişiklikleri ölçmektedir. Ülkede yaşayan insanların refah düzeylerinin artırılmasının yanı sıra iktisadi ve sosyo-kültürel yapılarının geliştirilme gayretleri o ülkede ekonomik kalkınmanın varlığının göstergesidir. Kalkınma hem nicel hem de nitel değişmeleri kapsamaktadır. 6

1. İKTİSADİ BÜYÜME Gelişme sürecini henüz tamamlayamamış olan az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler için yapılması gereken hem gelişmiş ülkelerin milli gelir seviyesini yakalamak hem de sosyo-ekonomik ve kültürel yapıyı geliştirmektir. Bu sebepledir ki kalkınma teorilerinin konusu az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerdir. Büyümeyi kalkınmayla eş tutmak ve kişi başına düşen milli gelir düzeyini kalkınmışlık göstergesi olarak kabul etmek doğru bir yaklaşım değildir. Az gelişmiş ülkelerin GSYH ve bireysel gelirlerinin artışı kalkınma için tek başına yeterli değildir. 7

1. İKTİSADİ BÜYÜME ‘Ekonomi zamanla iki yönde değişme gösterir: Bir taraftan gövdesi genişler. Diğer yandan, bünye ve çatısı değişir. Birincisi büyüme, ikincisi ise kalkınma olarak tanımlanır’ Alfred Amonn 8

2. İKTİSADİ BÜYÜMENİN ÖLÇÜLMESİ GAYRİ SAFİ MİLLİ HASILA GSMH, bir ülke vatandaşları tarafından belli bir dönemde üretilen tüm nihai mal ve hizmetlerin değeri olarak tanımlanır. GSYİH, bir ülke sınırları içerisinde belli bir dönemde üretilen tüm nihai mal ve hizmetlerin değeri olarak tanımlanır. GSMH=GSYH+Net Dış Faktör gelirler Dış alem faktör gelirleri; işçilerin dövizleri, müteşebbis gelirleri, kar transferleri, dış borç faiz ödemeleri ile faiz gelirlerinden oluşur. Net dış alem faktör gelirleri, ülkeye giren ve çıkan faktör gelirleri arasındaki farktır. GSMH’nin, GSYH’den büyük olması ülkenin vatandaşlarının yurt dışında, yabancıların o ülkede ürettiklerinden fazla katma değer üretiyor demektir. 9

2. İKTİSADİ BÜYÜMENİN ÖLÇÜLMESİ Ekonomik değerlendirmenin asıl ölçüsü olarak GSMH yerine GSYH kullanılır çünkü; i. Uluslararası ekonomik entegrasyonun yoğunlaşması, ii. Ekonomik sınırların siyasal sınırları tanımaması, iii. GSYH’nin ölçümünün daha kolay olması, iv. Ekonomik istihdam oluşturma gücünü GSYH’nin daha iyi temsil etmesi. 10

2. İKTİSADİ BÜYÜMENİN ÖLÇÜLMESİ GSYH üç farklı şekilde hesaplanır; 1 -Üretim Yöntemi: Ekononomide bir yıl içinde tüm firmaların ürettikleri mal ve hizmetlerin miktarları ile bunların fiyatları çarpılarak hesaplanmaktadır. Bu yöntemde amaç, bir ekonomide aynı mal ve hizmetleri üreten birimlerden meydana gelen faaliyet kollarındaki nihai mal ve hizmet üretim değerlerinin ölçülmesidir. 2 -Harcama Yöntemi: Faktör sahiplerinin üretilen mal ve hizmetlere yaptıkları harcamaların toplamından oluşur. 3 -Gelir Yöntemi: Üretime katılan faktör sahiplerinin üretimden aldıkları ücretler(emek), faizler(sermaye), karlar(girişmcilik) ve rantların(doğal kaynak) toplanması suretiyle GSYH’ye ulaşılacaktır. Her üç yöntemde de hesaplanan GSYH rakamları aynı değerleri verecektir. Ancak verilerin sağlandığı kaynaklarda bazı farklılıklar olabilecektir. Bu farklılıklar istatiksel hata kalemleriyle giderilir. 11

2. İKTİSADİ BÜYÜMENİN ÖLÇÜLMESİ ÜRETİM YÖTEMİYLE GSYH’NİN KALEMLERİ i. Madencilik ve taşocakçılığı ii. İmalat sanayi iii. Elektrik, gaz, su iv. İnşaat sanayi v. Balıkçılık vi. Tarım, avcılık ve ormancılık vii. Toptan ve perakende ticaret, motorlu araçların tamiri viii. Otel lokanta hizmetleri ix. Ulaştırma, depolama ve haberleşme x. Mali kuruluşlar xi. Gayri menkul kiralama ve iş faaliyetleri xii. Devlet hizmetleri, savunma, zorunlu sosyal güvenlik hizmetleri xiii. Eğitim xiv. Sağlık ve sosyal hizmetler xv. Diğer sosyal, toplumsal ve kişisel hizmet faaliyetleri xvi. Ev içi personel çalıştıran hane halkları xvii. (-) Dolaylı ölçülen mali aracılık hizmetleri xviii. Vergi-Sübvansiyon 12

2. İKTİSADİ BÜYÜMENİN ÖLÇÜLMESİ 2 -Harcama Yöntemi: Faktör sahiplerinin üretilen mal ve hizmetlere yaptıkları harcamaların toplamından oluşur. HARCAMA YÖNTEMİYLE GSYH’NİN ANA BİLEŞENLERİ i. ii. Yerleşik Hanehalklarının Tüketimi. Devletin Nihai Tüketim Harcamaları. (Maaş, Ücret, Mal ve Hizmet Alımları) iii. Gayri Safi Sabit Sermaye Oluşumu. (Makine. Teçhizat)(İnşaat) iv. Stok Değişmeleri v. Mal ve Hizmet İhracatı vi. (-)Mal ve Hizmet İthalatı 13

2. İKTİSADİ BÜYÜMENİN ÖLÇÜLMESİ 3 -Gelir Yöntemi: Üretime katılan faktör sahiplerinin üretimden aldıkları ücretler(emek), faizler(sermaye), karlar(girişmcilik) ve rantların(doğal kaynak) toplanması suretiyle GSYH’ye ulaşılacaktır. GELİR YÖNTEMİYLE GSYH’NİN ANA BİLEŞENLERİ i. Üretim ve İthalat Vergileri (net) • Üretim ve İthalat Vergileri • (-) Sübvansiyonlar ii. Sabit Sermaye Tüketimi iii. İşgücü Ödemeleri iv. İşletme Artığı (faiz, kar ve kira) 14

2. İKTİSADİ BÜYÜMENİN ÖLÇÜLMESİ t döneminde üretilen bütün malların miktarları ile o dönemdeki fiyatların çarpımlarının toplamıyla nominal(cari) GSYH elde edilir. t döneminde üretilen bütün malların miktarları ile baz alınan yıldaki (Türkiye için 1998) fiyatların çarpımlarının toplamıyla reel(sabit) GSYH elde edilir. Cari fiyatlarla ölçülen GSYH’yi sabit fiyatlarla ifade edilen reel değişkenlere dönüştürmede bir fiyat endeksi türü olan GSHY Deflatörü’nden yararlanılmaktadır. Reel GSYH = (Nominal GSYH) / (GSYH Deflatörü) 15

2. İKTİSADİ BÜYÜMENİN ÖLÇÜLMESİ YILLAR İTİBARİYLE TÜRKİYE’NİN SABİT VE CARİ FİYATLARLA GSYH DEĞERLERİ 16

2. İKTİSADİ BÜYÜMENİN ÖLÇÜLMESİ TÜRKİYE VE AB ÜLKELERİNİN YILLAR İTİBARİYLE GSYİH DEĞERLERİ 17 Ekonomi. gov. tr

2. İKTİSADİ BÜYÜMENİN ÖLÇÜLMESİ İktisadi Büyüme Hızının Hesaplanması 18

2. İKTİSADİ BÜYÜMENİN ÖLÇÜLMESİ 19

2. İKTİSADİ BÜYÜMENİN ÖLÇÜLMESİ TÜRKİYE’NİN YILLIK GSYH BÜYÜME ORANLARI YILLAR 1. ÇEYREK 2. ÇEYREK 3. ÇEYREK 4. ÇEYREK YILLIK 2010 7, 0 8, 1 8, 7 9, 7 8, 5 2011 11, 7 11, 5 11, 6 9, 9 11, 1 2012 6, 8 5, 0 3, 6 4, 2 4. 8 2013 8, 5 9, 8 8, 9 6, 9 8, 5 2014 8, 7 2, 9 3, 7 5, 9 5, 2 2015 3, 6 7, 2 5, 8 7, 5 6, 1 2016 4, 8 4, 9 -0, 8 4, 2 3, 2 2017 5, 4 11, 3 7, 4 2018 7, 4 5, 6 2, 3 -2, 8 2019 -2, 4 -1, 5 Ekonomi. gov. tr 20

2. İKTİSADİ BÜYÜMENİN ÖLÇÜLMESİ Kişi Başına Düşen Reel GSYH, miktarının ülke nüfusuna bölünmesiyle elde edilir. Bir ülke pozitif bir büyümeye sahip olsa da, nüfus artış hızının üretimdeki artış hızından büyük olduğu durumlarda, kişi başına üretim azalacak ve bu da kişisel düzeyde refahın azalmasına neden olacaktır. Üretimdeki artış hızından nüfustaki değişmenin çıkartılması gerçek büyüme hızını hesaplamanın en doğru yoludur. Bir ülkenin amacı, sadece ekonominin büyümesini sağlamak değil, daha da önemlisi kişi başına düşen milli gelir düzeyini artırmak olmalıdır. Bir ülkede kişi başına gelir dağılımı küçük bir azınlığının lehine giderek zenginleşiyorsa, o ülkede refahın arttığından bahsetmek mümkün olmayacaktır. 21

2. İKTİSADİ BÜYÜMENİN ÖLÇÜLMESİ İSVEÇ vs. HİNDİSTAN -Hindistan yaklaşık olarak İsveç’ten 3. 5 kat daha büyük bir ekonomiye sahiptir. -Hindistan’ın nüfusu İsveç’ten yaklaşık olarak 125 kat daha büyüktür. -Hindistan daha büyük GSYH’ye sahip olmasına rağmen, 1180 dolar kişi başına gelir düzeyine sahipken İsveç 48930 dolar kişi başına gelir ile oldukça yüksek bir refah düzeyine sahiptir. Bir ülkenin amacı, sadece ekonominin büyümesini sağlamak değil, daha da önemlisi kişi başına düşen milli gelir düzeyini artırmak olmalıdır. Kuveyt’te kişi başına düşen milli gelir yüksek olmakla birlikte, milli gelirin büyük bir bölümü küçük bir azınlıkta toplanmıştır. 22

2. İKTİSADİ BÜYÜMENİN ÖLÇÜLMESİ Satın Alma Gücü Paritesine Göre GSYH Ülkelerin refah seviyelerinin karşılaştırılmasında dolar cinsinden kişi başına düşen GSYH kullanılır. Az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin döviz kurlarının itibarının olmaması, döviz kurlarına dışarıdan politikacılar vasıtasıyla müdahale imkanının olması uluslararası karşılaştırmalarda döviz kurunun güvenilirliğini azaltıcı etki yapar. Ülkeler arasında iç fiyatlar dikkate alındığında, iç fiyat seviyesi düşük olan ülkenin 1 dolarla satın alabileceği mal ve hizmet miktarı, iç fiyat seviyesi yüksek olan ülkenin sahip olduğu 1 doların satın alabileceği mal ve hizmet miktarından daha yüksek olacaktır. 23

2. İKTİSADİ BÜYÜMENİN ÖLÇÜLMESİ Satın Alma Gücü Paritesine Göre GSYH Dolayısıyla, iç fiyatlar dikkate alındığında, ucuz olan ülkelerin refahı, pahalı ülkelere göre, göründüğünden daha yüksek olabilmektedir. Belirli bir sepetin her iki ülkedeki fiyatını dolar bazında eşitleyen döviz kuru demek olan satın alma gücü paritesi (SGP) üzerinden yapılan bir dönüştürme işlemi, 1 doların her iki ülkedeki satın alma gücünü tanım gereği eşitler. 1 kilo domatesin fiyatı ABD’de ve Türkiye’de 2 dolar ve 4 TL ise, 1 kilo domatesten oluşan bir sepetin her iki ülkedeki fiyatını eşitleyen döviz kurusatın alma gücü paritesi 1 dolar = 2 TL olacak ve bu döviz kuru üzerinden 1 doların ABD’deki ve Türkiye’deki satın alma gücü bir kilo domatestir ve dolayısıyla da aynıdır. SGP, kişi başına düşen dolar cinsinden GSYH’nin iç fiyat seviyesinde satın alabileceği mal ve hizmet değerini göz önüne aldığından, dolar cinsinden bir ülkenin kişi başına düşen GSYH’sini hesaplamada doğru bir yöntemdir. 24

TUİK. GOV. TR 25

26

2. İKTİSADİ BÜYÜMENİN ÖLÇÜLMESİ İnsani Gelişme Endeksi Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı(UNDP) her yıl İnsani Gelişme Raporları(HDR) hazırlamaktadır. Bu raporlarda ülkeler arası sosyoekonomik gelişmişlik düzeyini karşılaştırmak amacıyla İnsani Gelişme İndeksi(HDI) geliştirilmiştir. UNDP yayınladığı raporlarda ülkeler arası gelişmişlik düzeyinin hesaplanmasında kişi başına düşen milli gelirin yanında diğer faktörlere de bakılması gerektiğini vurgulayarak insani gelişme indeksinin önemine vurgu yapmıştır. İnsani Gelişme İndeksi aşağıdaki kriterler vasıtasıyla hesaplanmaktadır • Doğumda Yaşam Beklentisi(Yıl) • Yetişkin Okuryazarlık Oranı(%) • Brüt Okullaşma Oranı(%) • Kişi Başına GSYİH(SGP)(Dolar) 27

2. İKTİSADİ BÜYÜMENİN ÖLÇÜLMESİ İnsani Gelişme İndeksi aşağıdaki kriterler vasıtasıyla hesaplanmaktadır Kriter Maksimum Değer Minimum Değer Doğumda Yaşam Beklentisi(Yıl) 85 25 Yetişkin Okuryazarlık Oranı(%) 100 0 Brüt Okullaşma Oranı(%) 100 0 Kişi Başına GSYİH(SGP)(Dolar) 40, 000 100 28

2. İKTİSADİ BÜYÜMENİN ÖLÇÜLMESİ 29

2. İKTİSADİ BÜYÜMENİN ÖLÇÜLMESİ İnsani Gelişme Endeksi Puanı i. İndeks puanı 0. 900 ve yukarısı: Çok Yüksek Düzeyde İnsani Gelişmeye Sahip Olan Ülkeler ii. İndeks Puanı 0. 800 – 0. 899 : Yüksek Düzeyde İnsani Gelişmeye Sahip Olan Ülkeler iii. İndeks Puanı 0. 500 – 0. 799 : Orta Düzeyde İnsani Gelişmeye Sahip Olan Ülkeler iv. İndeks Puanı 0. 000 – 0. 499 : Düşük Düzeyde İnsani Gelişmeye Sahip Olan Ülkeler 30

2. İKTİSADİ BÜYÜMENİN ÖLÇÜLMESİ İnsani Gelişme Endeksi 1990 yılından itibaren UNDP tarafından her yıl yayınlanan İnsani Gelişme Raporları, ekonomik büyüme ve üretime dayalı göstergelerden farklı olarak, insanların sağlıklı bir yaşam, gelir ve eğitim olanaklarına sahip olup olmadıklarını göstermekte ve ülkeleri bu çerçevede değerlendirmektedir. UNDP’nin İnsani Gelişme Yaklaşımı, insani gelişmenin her aşaması için tüm insanlara üç temel seçenek sunar: i. Sağlıklı ve uzun bir ömür ii. Bilgi edinmek iii. Makul bir yaşam standardı için gerekli kaynaklara erişebilmek Bu seçeneklerin olmadığı ülkeler diğer fırsatlara erişemeyecek ve birçok olanaktan yararlanamayacaktır. İnsani gelişmeyi bu seçeneklerle sınırlandırmamak gerekir. Birçok insan tarafından çok değer verilen tercihler, siyasal, ekonomik ve sosyal özgürlüklerden başlayıp yaratıcı ve üretken olabilme fırsatı edinmeye, kendine saygı duymaya ve insan haklarından yararlanmaya kadar uzanır. 31

2. İKTİSADİ BÜYÜMENİN ÖLÇÜLMESİ Harita Üzerinde Ülkelerin HDI Değer Aralıklarının Gösterilmesi 32 tr. wikipedia. org

2. İKTİSADİ BÜYÜMENİN ÖLÇÜLMESİ Türkiye’nin 1980’den Günümüze HDI Değerlerinin Grafik Yardımıyla Gösterimi 33 Hdr. undp. org

34

35

36

37

3. İKTİSADİ BÜYÜMENİN ÖZELLİKLERİ i. iii. iv. v. vi. İktisadi büyüme kantitatif bir olgudur. Rakamlarla ifade edilir. İktisadi büyüme uzun döneme dayalı bir olgudur. İktisadi büyüme nominal değil reel artışı ifade eder. İktisadi büyüme gelir dağılımını iyileştirici bir özelliğe sahip değildir. İktisadi büyüme dinamik bir kavramdır. İktisadi büyüme ekonominin tamamını kapsar. Makro bir olgudur. 38

4. İKTİSADİ BÜYÜMENİN TÜRLERİ i. Spontane Büyüme: Devletin ekonomiye müdahalesi minimumdur. Üretim faktörleri kendiliğinden harekete geçer. ii. Planlı Büyüme: Etkinlik ve verimlilik amaçlanır. Belirli bir plan dahilinde yürütülür. iii. Kapalı Büyüme: Devletin her yönüyle müdahalesi görülür. Ülkenin öz kaynakları kullanılır. iv. Açık Büyüme: Serbest piyasa ekonomisi tercih edilir. v. Durgun Büyüme: GSYİH artış hızının nüfus artış hızına eşit olması halinde gerçekleşir. vi. Biyolojik Büyüme: Büyüme önce hızlı bir şekilde artmakta, sonrasında ise yavaşlayıp durmakta ve gerilemeye başlamaktadır. 39

4. İKTİSADİ BÜYÜMENİN TÜRLERİ iv. Dengeli Büyüme: Kaynak israfının önlenmesi amaçlanır. Her üretilen mal veya hizmet çıktısına azar bulmak zorundadır. v. Dengesiz Büyüme: Öncü sektör ve bölgeler, diğer bölge ve sektörleri peşine takarak katkı sağlar. ix. İşsiz Büyüme: Büyümeye rağmen istihdam oluşturulamaz. x. Acımasız Büyüme: Bu süreçte gelir dağılımı adaletsiz bir hal alır. xi. Sessiz Büyüme: Büyümeyle ile birlikte bireysel hak ve özgürlük kötüleşir. Büyümenin siyasal ve sosyal hayata yansımamasıdır. xii. Köksüz Büyüme: Büyüme esnasında kültürel kimlik kaybı gerçekleşir. xiii. Geleceksiz Büyüme: Ekonomik büyüme sonucunda doğal çevrenin tahrip edilmesiyle gelecek nesillere kötü bir miras bırakmasıdır. 40

5. İKTİSADİ BÜYÜMENİN ETKİLERİ i. iii. iv. v. GSYİH’nın sektörel dağılımı iktisadi büyümeden etkilenir. İşgücü kentlerde birleşir. Kentlerde yoğunlaşma artar. Tarımda istihdam edilen nüfus azalır. Geleneksel davranışlar yerini yeni davranış biçimlerine bırakır. Gösterişli ve lüks tüketimi teşvik eder. 41

Dinlediğiniz İçin Teşekkürler….