KRIMINAL I PRESTUPNIKO PONAANJE II ODRAVANJE REDA U

KRIMINAL I PRESTUPNIČKO PONAŠANJE II

ODRŽAVANJE REDA U RIZIČNOM DRUŠTVU n n n n Verovanje nekih sociologa i kriminologa da vidljive metode održavanja reda (patroliranje policije) deluje umirujuće na javnost Ričard Erikson, Kevin Hegerti: manja uloga održavanja reda u kontroli kriminala, naglasak na otkrivanju rizika i upravljanju rizikom Policajci kao “radnici za prenošenje znanja”: obrada podataka, pisanje izveštaja i saopštenja Razlikovanje “pravog policijskog posla” i “rintanja” u profesionalnoj subkulturi policajaca Osnov politike održavanja reda u rizičnom društvu: rast broja mera za održavanje reda u zajednicama i grupa za nadzor u susedstvima Podsticanje lokalnih stanovnika da se uključe u praćenje i upravljanje rizikom Grupa građana kao “posrednik” za dostavljanje obaveštenja

ODRŽAVANJE REDA U ZAJEDNICI n n n n Veza suzbijanja kriminala i straha od kriminala i stvaranja jakih zajednica Povezanost nestanka uobičajenog pristojnog ponašanja i kriminala Sve više pažnja javnosti usmerena na sitnija kriminalna dela i izazivanje nereda (napušteni automobili, grafiti, prostitucija, maloletničke bande) Različite reakcije pripadnika zajednice: fizička zaštita stanova, povlačenje (smanjenje društvenosti), preseljenje Nužnost saradnje policije sa zajednicama u promociji pristojnog ponašanja (putem sistema obrazovanja, ubeđivanja i savetovanja umesto zatvorskih kazni) Važnost uključivanja svih ekonomskih i etničkih grupa Pomenute strategije ne dovode u pitanje povezanost nezaposlenosti, siromaštva i kriminala (nužnost usaglašenog delovanja na unapređenju socijalne pravde)

ŽRTVE I POČINIOCI KRIVIČNIH DELA n n n Da li postoji veća sklonost nekih pojedinaca i grupa ka činjenju zločina a nekih drugih da budu žrtve? Muškarci češće čine krivična dela nego žene, mladi češće nego stariji Verovatnoća da neko postane žrtva povezana sa društvenom sredinom Oblasti sa izraženijom bedom imaju veću i stopu kriminala (siromašne četvrti naspram bogatijih predgrađa) Neravnomerna zastupljenost manjinskih etničkih grupa kao činilac većih stopa kriminala u kojem su žrtve pripadnici etničkih manjina

ROD I KRIMINAL n n n Zanemarivanje žena u ranijim kriminološkim istraživanjima Feministi: kritika dominacije muškaraca u kriminologiji i “nevidljivosti” žena u teorijskim i iskustvenim istraživanjima Uticaj feminizma od 1970 ih: ukazivanje da se prestupničko ponašanje žena i muškaraca odvija u različitim kontekstima Odnos pravosudnog sistema prema ženama pod uticajem shvatanja o rodnim razlikama i ulogama Značaj feminizma za isticanje raširenosti nasilja nad ženama i u privatnoj i u javnoj sferi

STOPE KRIMINALA KOD MUŠKARACA I ŽENA n n n n Veliku većinu osuđenih čine muškarci (83% 1997. u Engleskoj i Velsu) Žene 3% zatvorenika u V. Britaniji Razlike u vrsti kriminalnih dela: žene čine lakša kriminalna dela (retko nasilna) – sitne krađe po prodavnicama i remećenje javnog reda (pijanstvo i prostitucija) Oto Polak: izvesna kriminalna dela žena se ne prijavljuju Teza o “kavaljerskom ophođenju”: žene se ređe terete ili bivaju osuđene na blaže kazne “Ugovor između rodova” kao objašnjenje znatno nižih stopa kriminala žena – žena kao ekscentrična i impulsivna, a opet ranjiva (potrebna joj je zaštita) Različiti obrasci socijalizacije i angažovanja muškaraca u javnoj sferi kao objašnjenje razlika u učestalosti i vrsti kriminalnih dela

KRIMINAL I “KRIZA MUŠKOSTI” n n n n Pripadnost bandama od samog detinjstva u siromašnijim gradskim oblastima Subkulture u kojima je kriminal način života (težnja dečaka za avanturom, uzbuđenjem i druženjem) Teza o “krizi muškosti”: doživotna zaposlenost i uloga hranioca porodice ostaju san Sve veća profesionalna i finansijska nezavisnost žena Konel: “hegemonistička muškost” – nasilje i agresija kao sastavni deo identiteta Veza nezaposlenosti i kriminala (provale i nasilje) kod mladih muškaraca (16 -29 godina) Stvaranje kriminalaca od karijere – muškarci ne “prerastaju” kriminalno ponašanje kao ranije zbog nesigurnog zaposlenja

KRIVIČNA DELA U KOJIMA SU ŽRTVE ŽENE n n n n n Nasilje u porodici, seksualno uznemiravanje, silovanje – fizička ili društvena nadmoć muškaraca nad ženama Znatno ređi obrnuti slučajevi Procena o jednoj četvrtini žena kao žrtvama nasilja u životu Nasilje kao neposredna ili posredna pretnja Dugogodišnje pravosudno zanemarivanje pomenutih krivičnih dela Nezahvalne procene raširenosti silovanja u nekom društvu (procena od 118 hiljada do 295 hiljada silovanja i pokušaja silovanja u V. Britaniji 2000. godine) Rast udela silovanja koji čine poznati napadači Do 1991. u V. Britaniji se nisu priznavali slučajevi silovanja u braku Razlozi neprijavljivanja seksualnog nasilja policiji: težnja da se zaboravi, ponižavajući postupak medicinskog, policijskog i sudskog ispitivanja

KRIVIČNA DELA U KOJIMA SU ŽRTVE ŽENE n n n n Zalaganje ženskih pokreta za promenu stava sudskih organa o silovanju – karakterisanje ne kao seksualnog prestupa nego kao težeg krivičnog dela Napad na integritet i dostojanstvo osobe – izjednačavanje muškosti sa silom, dominacijom i snagom Veza između seksualnosti i osećanja moći i superiornosti Ključno u činu silovanja – poniženje žene i osećaj bespomoćnosti Shvatanje o svim ženama kao žrtvama silovanja – osećaj anksioznosti kao kod pravih žrtava Strah od izlaska noću na ulicu, strah od ostajanja kod kuće Suzan Braunmiler: silovanje kao deo sistema muškog zastrašivanja svih žena Potreba žena za dodatnom opreznošću koja prerasta često u pomenutu anksioznost

KRIMINALNA DELA U KOJIMA SU ŽRTVE HOMOSEKSUALCI n n n Veliki udeo žrtava nasilja među gej i lezbejskom populacijom (trećina prvih i četvrtina drugih) Trećina izložena pretnjama nasiljem, a blizu ¾ javno vređano Prisutan stav u javnosti da homoseksualci nisu nevine žrtve i da zaslužuju da trpe nasilničko ponašanje Heteroseksualnost kao opšteprihvaćena norma a homoseksualnost kao privatna stvar pojedinaca Otkrivanje homoseksualne orijentacije kao vid izazivanja – “zasluženo nasilje” Pravna odbrana na načelu “panike izazvane homoseksualcima” – mogućnost prekvalifikacije ubistva sa predumišljajem u ubistvo iz nehata

MLADI I KRIMINAL n n n n Tradicionalni strah od “uličnog” kriminala (krađe, provale, fizički napadi, silovanja) – povezivanje sa mlađim muškarcima iz radničke klase Isticanje “moralnog pada” mladih: nasilničko ponašanje, izostanci iz škole i zloupotreba droge – često poistovećivanje mladih sa kriminalom Primer ubistva dvogodišnjeg Džejmsa Balgera od strane dvojice desetogodišnjaka Etiketiranje počinilaca kao “demona”, “čudovišta” i “životinja” Rano uočena sklonost ka nasilju i samoagresiji kod jednog od počinilaca nije imala adekvatnu reakciju institucija Opšteprihvaćeno mišljenje o povezanosti većine prestupa mladih sa drogom Da li je ekstazi “način života” (u okviru pojedinih subkultura) ili skupi oblik zavisnosti? Antisocijalno ponašanje, subkulture i nepriznavanje opšteusvojenih normi od strane mladih nisu kriminal

KRIMINAL BELIH OKOVRATNIKA n n n n Edvin Saderlend (1949): kriminal belih okovratnika – kriminal pripadnika bogatijih slojeva društva Utaje poreza, nezakonita prodaja, malverzacije sa hartijama od vrednosti i u prometu nekretnina, pronevere, proizvodnja ili prodaja opasnih proizvoda Teže uočavanje nego drugih oblika kriminala (nepojavljivanje u zvaničnim statistikama) Moguće razlikovanje kriminala belih okovratnika i kriminala moćnih Kriminal belih okovratnika: korišćenje statusa srednje klase ili profesionalnog položaja za nezakonite aktivnosti Kriminal moćnih: korišćenje položaja u vlasti radi vršenja kriminalnih dela (primanje mita državnih zvaničnika) SAD: šteta od kriminala belih okovratnika 40 puta veća nego od uobičajenih krivičnih dela protiv imovine (pljačke, provale, krivotvorenje, krađa automobila)

KORPORACIJSKI KRIMINAL n n n 1. 2. 3. 4. 5. 6. n Korporacijski kriminal: zagađenje, pogrešno obeležavanje proizvoda, kršenje zdravstvenih propisa i propisa o bezbednosti na radnom mestu Veliki značaj zbog rasta moći i uticaja velikih kompanija – prirodna okolina i finansijska tržišta Šest vrsta kršenja propisa: Administrativno (administrativni poslovi ili nepridržavanje propisa) Kršenje propisa u vezi sa zaštitom čovekove okoline Finansijsko (neplaćanje poreza, nezakonite isplate) Kršenje propisa o radu (radni uslovi, praksa zapošljavanja) Kršenje propisa u proizvodnji (bezbednost proizvoda, stavljanje pogrešnih etiketa) Nelojalna trgovačka praksa (kršenje načela konkurencije, lažno reklamiranje) Moguće ozbiljne posledice korporacijskog kriminala

TRGOVINA DROGOM n n 1. 2. n Zašto je droga toliko dostupna u društvu? Zašto napori u cilju smanjivanja trgovine drogom nemaju više uspeha? Isuviše snažan motiv profita za sve učesnike u proizvodnji i trgovini drogom Korišćenje prednosti globalizacije od strane trgovaca drogom: 1. Savremene tehnologije 2. Globalizacija finansijskog sektora – mogućnost elektronskog transfera i “pranja” novca 3. Slobodniji protok ljudi i robe preko granica omogućava i mogućnosti krijumčarenja droge Sa druge strane, uticaj globalizacije na nove mogućnosti zajedničke borbe država protiv trgovine drogom

ORGANIZOVANI KRIMINAL n n n n Krijumčarenje, nezakonito kockanje, trgovina drogom, prostitucija, velike krađe, iznuđivanje reketa. . . Najčešće povezivanje organizovanog kriminala sa nasiljem Povezivanje sa kulturom pojedinih zemalja, ali sve više transnacionalna pojava Najrazvijeniji u SAD: nezakonito klađenje Kasni 19. vek: “lopovski baroni” – eksploatacija jeftine radne snage doseljenika u očajnim radnim uslovima i uz kombinaciju korupcije i nasilja Raširena mreža kriminala u Londonu: “trijade” (bande iz Jugoistočne Azije) i “jardiji” (dileri droge sa vezama na Karipskim ostrvima) Druge grupe iz Istočne Evrope, Južne Amerike i Zapadne Afrike: pranje novca, trgovina drogom. . .

PROMENA OBLIKA ORGANIZOVANOG KRIMINALA n n n n Manuel Kastels: Kraj milenijuma (1998) – sve izraženiji međunarodni karakter organizovanog kriminala Koordinacija kriminalnih aktivnost uz pomoć IT preko državnih granica kao osnovna karakteristika nove globalne privrede Stvaranje fleksibilnih međunarodnih mreža za trgovinu drogom, trgovinu ljudima i ljudskim organima Strateški savezi kriminalnih grupa uz koncentrisanje aktivnosti u zemljama “niskog rizika” – zemlje bivšeg SSSR Nova ruska mafija kao najopasnija mreža organizovanog kriminala na svetu – opasnost međunarodnog krijumčarenja nuklearnog oružja i materijala Opstajanje trgovine narkoticima kao najrasprostranjenijeg oblika međunarodnog kriminala Mreže trgovine: Daleki Istok (Južna Azija), Severna Afrika, Srednji Istok, Latinska Amerika. . .

KRIMINAL U SAJBERPROSTORU (SAJBERKRIMINAL) n n n 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Kriminal u sajber prostoru: kriminalna dela počinjena uz pomoć informacionih tehnologija Povećanje izloženosti kriminalu pod uticajem razvoja IT sektora Devet glavnih tipova tehnološkog kriminala: Nelegalno priključivanje na telekomunikacione sisteme (lakše prisluškivanje) Elektronski vandalizam i terorizam Krađa telekomunikacionih usluga Kršenje autorskih prava Širenje pornografskih i uvredljivih sadržaja na internetu Porast broja prevara putem telemarketinga Povećan rizik prevara u elektronskom transferu novca Elektronsko pranje novca Podrška unapređivanju kriminalnih zavera

KRIMINAL BUDUĆNOSTI n Procena o temeljnim promenama odlika kriminala pod uticajem tehnološkog napretka (nepostojanje gotovog novca, obeležavanje lične imovine elektronskim čipovima, lični identitet kao najviša vrednost) n Manja privlačnost automobila, računara i drugih dobara koja su “personalizovana”čipovima, PINovima i šiframa n Očekivanje porasta slučajeva “krađe identiteta”

ZATVORI: ODGOVOR NA KRIMINAL? n n n Svrha zatvora i zatvorskih kazni da “poprave” (rehabilituju) pojedince koji su prekršili zakon? Važno sredstvo suzbijanja kriminala? Život u zatvorskim uslovima pre udaljava zatvorenike od ostatka društva nego što ih rehabilituje i pomaže im da prihvate društvene norme – “univerziteti za kriminal” Visoke stope recidivizma (ponovnog vršenja krivičnih dela zatvorenika) Uprkos tome – zahtevi za povećanjem broja zatvora i pooštravanjem kaznene politike Suprotni predlozi: promena u pravcu restorativnog prava – ukazivanje prestupnicima na posledice njihovih krivičnih dela “izdržavanjem kazne” u zajednici (programi izmirenja počinilaca i žrtava)

ZATVORI: ODGOVOR NA KRIMINAL? n n n Da li zatvori funkcionišu ili ne? Nemaju uspeha u procesu rehabilitacije ali verovatno delimično odvraćaju od kriminala Nerešiv problem: ako su zatvori “neprijatni” onda će biti relativno uspešni u odvraćanju ali neuspešni u rehabilitaciji i obrnuto Sklanjanje opasnih pojedinaca od ostatka društva kao važna funkcija zatvora Važnost ispitivanja dugoročnih efekata insistiranja na rehabilitaciji ili alternativnim načinima kažnjavanja (obavljanje društveno korisnog rada i slično) Nužnost pronalaženja i dubljih i dugoročnijih rešenja: smanjenje siromaštva i društvene isključenosti, pogotovo mladih i pripadnika marginalnih društvenih grupa

KAZNENA POLITIKA: SLUČAJ SAD n n n n n Najstroži sistem kaznenog prava na svetu Udeo stanovništva SAD u svetskoj populaciji 5% a američkih zatvorenika 25% u ukupnom broju zatvorenika na svetu Velika izdvajanja vlade za finansiranje zatvora i trend privatizacije kaznenog sistema Stvaranje razvijenog “zatvorsko-industrijskog kompleksa” Porast zalaganja za smrtnu kaznu u SAD (uticaj odluke Vrhovnog suda iz 1977. godine) Trend pada ukupnog broja krivičnih dela – sistem radi? Druga objašnjenja: snažna privreda i niska nezaposlenost kao ključni činioci pada stope kriminala Kritika visokih zatvorskih kazni – povećanje porodičnih i ukupnih društvenih razdora Primer: više od četvrtine Afroamerikanaca ili u zatvoru ili na uslovnoj slobodi

ZAKLJUČAK: KRIMINAL, PRESTUPNIČKO PONAŠANJE I DRUŠTVENI POREDAK n n n Važno društveno prihvatanje pojedinaca čije su vrednosti i norme unekoliko drugačije (inovatori i inicijatori promena) “Štetna devijantnost” kao cena značajne slobode nekonformističkih pojedinaca? Visoke stope kriminala povezanog sa nasiljem kao cena za postojanje ličnih sloboda? Suprotan primer Holandije: izražene lične slobode (i tolerancije za prestupništvo) ali niske stope teških kriminalnih dela Važnost povezivanja ličnih sloboda sa socijalnom pravdom i ideja o jednakosti

ŠIRA LITERATURA n Ignjatović Đorđe. 2011. Kriminologija. Beograd: Dosije studio. n Jugović Aleksandar. 2009. Teorija društvene devijantnosti: paradigme i implikacije. Beograd: Službeni glasnik. n Milosavljević Milosav. 2004. Devijacije i društvo. Beograd: Draganić.