Kresel Doal Gaz Senaryolar ve Trkiye Fatih DnmezBar

Küresel Doğal Gaz Senaryoları ve Türkiye Fatih Dönmez-Barış Sanlı EPDK Kurul üyesi - DEKTMK Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 1

İçerik • Giriş – Bazı basit ve tartışmalı kurallar • Dünya Doğal gaz piyasasına bakış – Doğalgazın oranı – LNG – Elektrik Tüketimi, Ulaştırma Senaryo Çalışması • Altın Çağ • Med Cezir • Durgunluk Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 2

Tartışmalı Kurallar • Kural 1: “Her petrol fiyat artışı, gelişmiş ülkelerdeki ekonomik kriz ihtimalini arttırır. ” Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 3

Kanıt 1 Kırmızı çizgiler, petrol fiyat artışları, gri taralı alanlar ekonomik durgunluklar veya krizler… Petrol Fiyat Şokları ve Durgunluklar, James Hamilton Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 2007 -2008 Krizi 4

Sebep 1 – Mikro açıdan • Ekonomik büyümenin temelinde orta sınıf var • Orta sınıf bütçesindeki enerji giderleri ne kadar artarsa, diğer harcama kalemlerinin oranları düşüyor. Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 5

Sebep 1 – Makro dengeler • Petrol fiyatları diğer emtia fiyatlarını da sürüklüyor • Ör : Türkiye gibi hammadde ithal eden ülkelerde, petrol ithalatı sıfırlansa da ithalat petrol fiyatları ile birlikte hareket eder. Çünkü petrol fiyat artışları ile gıda fiyat artışları ilişkili, insanların “gıda” ve “enerji” ihtiyaçları en temel ihtiyaçlardan. Bu da bizi ikinci sebebe getiriyor. Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 6

Tartışmalı Kurallar • Kural 2: “Her petrol fiyat tavanı, petrol ihraç eden ülkelerin bulunduğu bölgelerdeki politik krizlerin habercisidir. ” Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 7

Kural 2 - Örnekler • Latin Amerika: Venezuela (“Çokluk Paradoksu”) • Ortadoğu – İran devrimi – Fiyat artışı sonrası Suudi Arabistan Kralı’nın halkına verdiği paralar Gelirleri petrol kaynaklarına bağlı olan ülkelerin yoğun olduğu ülkelerde, petrol fiyat zirveleri sonrası hızlı fiyat düşüşleri bütçeleri darmadağın ediyor ve rant dağıtımı kararsız bir noktaya gidiyor. Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 8

Sebep 2 Petrol Gelirleri Mevcut üretimin artmaması Azalan Enerji Sektör ve Altyapı Yatırımları Bütçe Fazlası Arttırılan bedava hizmetler Petrol fiyatlarının ani düşüşü Gıda, Enerji de sübvansiyon Kırılan saadet zinciri Artan Gelir İhtiyacı Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 Artan Tüketim artışları 9

Arap Baharı Piyasaları Nasıl Etkiler? • Cevap: Geçmiş örneklere bakalım 7000 6000 İran - Petrol üretimi ( bin varil/gün) Ayaklanmalar ve 1979 devrimi 5000 4000 3000 2000 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 0 Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 İran hala devrimden önceki seviyesine çıkamadı 10

Ocak Mart Mayıs Temmuz Eylül Kasım Ocak Mart Mayıs Temmuz Eylül Kasım Ocak Mart Mayıs Temmuz Eylül Türkiye de Tüketici Güveni ve Uluslararası Petrol Fiyatları 160 120 140 100 120 100 80 80 Petrol Fiyatı 60 0 Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 60 Tüketici Güven 40 40 20 20 0 11

Temel Sorular • Fiyatların Yönü (Ucuz enerji bitti mi? ) • Polonya (Avrupa’nın en büyük Kaya gazı üreticisi olacak mı? ) , Avustralya (LNG) • Çin (Talep ve ekonomik büyüme yönü) • Petrol son kalesi olan ulaştırmayı doğal gaza kaptıracak mı? • Nükleer • En önemlisi Ekonomik Büyüme Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 12

Doğalgazın Oranı Giderek Artmaktadır. Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 13

Kömür ve Gaz Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 14

AB Gaz ve Petrol Faturası Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 15

Gaz Talebindeki Değişim Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 16

2035’e talep artışı Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 17

2035’e en büyük gaz üreticileri Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 18

Hangi senaryo olursa olsun… • Ucuz gaz yok (Ama geçen seneki tahminlere göre fiyat öngörüleri düştü) $/mm. BTU Amerika Avrupa Japonya $/1000 m 3 (*39. 6) Amerika Avrupa Japonya 2010 2020 2030 4. 39 6. 1 7 8. 01 9. 5 10. 1 10. 91 11. 7 12. 3 2010 2020 2030 173. 844 241. 56 277. 2 317. 196 376. 2 399. 96 432. 036 463. 32 487. 08 Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 19

Doğal gaz talebi OECD talebi %25 artarken Asya talebi 3. 6 katına çıkarken, Çin talebi 7. 5 katına çıkıyor Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 20

1 milyar m 3 Doğal gaz = 6. 1 TWh Elektrik Üretimi (6. 1 milyar k. Wh) Mevcut durumda Nükleerden elektrik üretimi ve 2025’te nükleerden elektrik üretimi Nükleer Almanya Fransa Mevcut Üretim (TWh) 140 428 Senaryo 1 Senaryo 2 (2025) 0 321 0 214 Kapanan Nükleer Santralleri Karşılamak için gereken ekstra. Doğal gaz miktarı (BCM = milyar m 3) Almanya Fransa bcm 22. 9508 17. 541 35. 082 Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 21

Dünya Doğal Gaz Ticaretinin Değişimi Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 22

Bölgelerin Gaz İthalatları Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 23

LNG Ticaret Hacimleri Dünyada hem LNG hacmi, hem de LNG ticareti yapan ülke sayısı hızla artıyor. Ayrıca Pazar payları da hızla değişiyor. 1 ton LNG=1420 metre küp gaz Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 24

LNG İthalat ve İhracatçıları İhracat Endonezya’nın pazardaki payı düşerken, Katar liderlik koltuğunda Türkiye İhracatçılar arasında Japonya, Güney Kore, İspanya var… İthalat Dikkat! Çin daha pazara girmedi Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 25

Bazen İthalatçılar Herkese Eşit Fiyat Uygulamıyor Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 26

Gaz Fiyatlarının Geleceği Rekabetçi Fiyat Oluşumlarının geleceği daha parlak Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 27

LNG Fiyatları Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 28

Doğal gazlı Araç Sayıları Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 29

Doğu Akdeniz Recoverable reserves: 700 bcm Undisc OIL: 1. 7 Gb, GAS: 3. 5 Tcm Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 30

Kıbrıs’ta LNG üretimi olursa • 15 mtpa (Milyon ton per annum) (20 bcm) • Noble 44 -48 ay içinde tesisi kurabileceğini düşünüyor • Bir tek soğutma komprosörü için bekleme süresi 31 ay • 15 mtpa için 9 tane gerekiyor • Toplam maliyet 18 -24 milyar$ (buna kuyudan sahile boru hattı maliyeti dahil değil) • En erken 2017 gibi Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 31

Avustralya Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 32

Avustralya-Nüfus- Projeksiyonlar Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 33

Avustralya Gaz İthalatı 1000 PJ= 1 milyar GJ = 18 mton Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 34

• Wheatstone LNG (Batı Avustralya) US$29 Japon Şirketler ile anlaşıldı • Gorgon LNG (Batı Avustralya) US$37 billion in • Queensland had to be considered. • Gorgon 15 -16 milyon ton/yıl • Wheatstone 25 milyon ton/yıl • Queensland 10 -15 milyon ton/yıl Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 35

Yüzen LNG sıvılaştırma gemisi • Prelude FLNG • 3. 6 milyon ton/yıl Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 36

Senaryo Dünya Bölge Türkiye Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 37

Senaryolar(2012 -2030) Altın Çağ Petrol giderek yerini doğal gaza bırakırken, bir yandan doğal gaz yatırımları artar diğer taraftan doğal gaz piyasası likit bir piyasaya dönüşür. Med Cezir Petrol fiyatları yükselmeye devam eder, ama bu ekonomileri yavaşlatır, ekonomik yavaşlamalar fiyatları aşağı çeker. Fiyatlar bir dengeyi bulamaz, volatilite yüksektir. Durgunluk Ekonomik krizlerin etkisi azalsa da, dünya bir türlü 2000’li yıllardaki büyüme trendini yakalayamaz. Özellikle Asya bölgesinde, ekonomik büyüme ciddi oranda yavaşlar. AB bölgesi uzun dönemli bir yeniden yapılanmaya girer Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 38

Altın Çağ – Küresel Değişimler Parametre Açıklama Petrol Fiyatları Petrol fiyatlarının yükseliş trendi devam eder, fakat bu yükseliş sert değildir. Bu da diğer teknolojileri ve kaynakların şansını arttırır. Piyasalar daha entegredir. Ekonomik büyüme çok yüksek olmasa da, yeterli seviyededir. Doğalgaz Fiyatlarının Petrol Fiyatlarına Endekslenmesi Doğalgaz fiyatlarının petrole endekslenmesi giderek azalır. Artık daha fazla spot piyasa fiyatı konuşulur. Bu üretici ülkelerde rahatsızlığa sebep olur ama kaya gazı (shale)’nın piyasaya girişi ile eski etkilerini bulamazlar. Bu süreçte bir kısım kontrat hala petrole endekslidir ama spot parametreler de içerir. LNG hacmi hızla artar. Asya piyasası canlanır. LNG Nükleer Elektrik Ulaştırma (Araçlar) Kontratlar Nükleer santraller, OECD ülkelerinde giderek daha fazla sistem dışına itilir. Bu senaryo da, doğalgaz sadece bu nükleer santralleri değil, bir kısım kömür santrallerini de ikame eder. Doğalgaz kaynaklarının hızla devreye girmesi ile elektrik daha fazla doğal gaza bağımlıdır. Elektrik talebi de kararlı ve yüksek olmayan doğal gaz fiyatları sebebi ile hızla artar. Ulaştırmada, başta Kuzey Amerika olmak üzere bir çok yerde doğal gazlı arabaların sayısı artar. Artık petrolün son kalesi olan ulaştırmada da doğal gazın payı hızla artmaktadır. Yeni kontratlar- yeni formüller. Kontratlarda spot fiyatlar ve esneklikler arttırılmıştır. Bir satıcılar piyasası değil, alıcılar piyasası oluşur. Yani fiyat Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 avantajı tüketen taraftadır 39

Altın Çağ – Türkiye Parametre Türkiye - Açıklama Talep Artışı Doğalgaz talebi hem elektrik kaynaklı hem de sanayi ve konut kaynaklı olarak hızla artar. Çeşitlendirme Enerji Güvenliği Akdeniz, Karadeniz, Irak gazları da devreye girer, Türkiye’nin imkanları artmıştır. Satıcı ülkeler Avrupa’ya en ekonomik ve güvenli yol olarak Türkiye’yi görürler. Bu da Türkiye’nin arz güvenliğine de katkı sağlar Gaz Ticareti İstanbul Commodity Exchange üzerinden, Irak, İran, Azerbaycan gazlarının ticareti, future, forward, Elektrik Piyasası Elektrik fiyatları daha fazla doğal gaz fiyatları ile ilintilidir. Fiyatlarda azalan bir artış vardır. Elektrikte doğal gazın oranı %65’lere çıkar. Yerli kömür azalır. Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 40

Med Cezir– Küresel Değişimler Parametre Açıklama Petrol Fiyatları Petrol fiyatları bir düşüp bir çıkmaktadır. Enerji fiyatlarındaki bu belirsizlik herkesi kötü etkilemektedir. Ama ekonomik büyüme güçlü olmasa da devam etmektedir. Fiyatlar bir tepe bir taban yapmaktadır. Belirsizlik hakimdir. Bu da yatırımları geciktirmektedir. Piyasa istikrarı düşüktür. Doğalgaz Fiyatlarının Petrol Fiyatlarına Endekslenmesi LNG Nükleer Fiyatlar yükseldikçe: Tüketici ülkeler formülasyonda esneklik isterken Fiyatlar düşerken: Üretici ülkeler formülasyonu destekler Spot piyasa hacmi artar ama LNG kontratları daha çok uzun vadelidir. Herkes önünü görmek istemektedirler. LNG ve boru hattı üzerinden ticaretler eşit miktarda artar Nükleer santrallerin devreden çıkışı azalır. Elektrik Çevre ve iklim konuları gündemdeki yerini korur. Kömür santralleri yapımı yavaşlar. Fakat doğal gaza aşırı bir talep de yoktur. Ulaştırma (Araçlar) Ulaştırmada mevcut trend devam eder, elektrikli ve doğal gazlı arabalar hala marjinal seviyededir. Kontratlar Take or paylerde esneklikler Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 41

Med Cezir– Türkiye Parametre Türkiye - Açıklama Talep Artışı Doğalgaz talep artışı, fiyat artışları olduğu dönemlerde yavaşlarken, petrol fiyatları düşerken hızlanır. Talep artışı ekonomik büyümeye paralel seyreder. Çeşitlendirme devam ederken, marjinal fiyatta kalan kontratlar artık devam ettirilmez. Ucuz kaynakların çeşitlendirilmesi Çeşitlendirme Enerji Güvenliği Gaz Ticareti Elektrik Piyasası Bir piyasa oluşturma fikri vardır ama uluslar arası piyasalara olan güvensizlik, gaz piyasası oluşumunu yavaşlatır. YEK Alım garantilerine talep artar. Elektrik spot fiyatlarında anı sıçramalar gözlenir. Doğal gaz marjinal fiyat olduğu dönemlerde üretim yapma imkanı bulamaz Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 42

Durgunluk– Küresel Değişimler Parametre Açıklama Petrol Fiyatları Fiyatlar kısa vadede hafif artarken, ekonomik yavaşlama ile birlikte hızla düşer, dünya ekonomisi uzun süreli bir durgunluk-düşük büyüme sürecine girer. Enerji talebi büyümesi durur. Asya bölgelerindeki ekonomilerde sorunlar gözlenir. Petrol fiyatları da 80$ da altına düşer, bir süre orda kalır. Dönem başındaki petrol fiyat tartışmaları dönem sonunda yerini mevcut formüllerin devam yönünde bir sessizliğe bırakır. Enerji sorunları artık ikinci plandadır. Formülasyonlu kontratlar konumlarını muhafaza eder. Take or pay’lerde indirim olur. LNG’de yeni yatırımlar durur/azalır. LNG boru hattı gazı ile rekabet etmeye çalışır. Bir çok LNG sıvılaştırma tesis yatırımı ötelenir. Doğalgaz Fiyatlarının Petrol Fiyatlarına Endekslenmesi LNG Nükleer santraller konusunda AB adım atarak, santrallerin kapatılmasını engeller. Eski santraller renove edilerek, üretimlerine devam ederler. Elektrikte, çevre/yenilenebilir ikinci plandadır. Kömür üretimleri artmaktadır. Ulaştırma (Araçlar) Ulaştırmada, düşen petrol fiyatları sebebi ile alternatiflerin girişi imkansız hale gelmiştir. Kontratlarda al ya da öde miktarlarında müzakereler olur. Esneklikler artar. Formül değişiklikleri gözlenir. Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 43

Durgunluk– Türkiye Parametre Türkiye - Açıklama Talep Artışı Doğalgaz talebi artış hızı düşer. Çeşitlendirme Enerji Güvenliği Gaz Ticareti Çeşitlendirme konusunda projelerin gerçekleşme hızı yavaşlar. Farklı projeler gündemdedir ama gerçekleşmeler uzun sürmektedir. Elektrik Piyasası Doğal gazın elektrikteki üretimi düşer, alım garantileri ve YEK artar. Elektrik talebindeki artış da yavaşladığı için, pahalı doğalgaz fiyatları ile üretim ihtimali düşer Gaz ticareti konusunda istekli müşteri de satıcı da bulmakta zorluk çekilmektedir. Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 44

Sonuçlar Altın Çağ Med Cezir Durgunluk Gelecek belki de bu üç geleceğin karışımı, optimist-pesimist ve kararsız Çıkarılacak sonuçlar 1. Türkiye’nin önemi tüm senaryolarda artmaktadır. 2. Doğu akdeniz gazının boru hattı ile pazarlara açılması en mantıklı ve risksiz yöntemdir 3. Bir İstanbul Commodity Exchange üzerinden Irak, İran, Akdeniz, Azerbaycan, Rusya gazlarının pazarlandığı bir Doğal Gaz Süpermarketi 4. Elektrikte doğal gazın önemi 5. Karar alma ve hareket etme süreçlerinin hızlandırılması Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 45

Teşekkürler Fatih Dönmez Barış Sanlı Fatih Dönmez - Barış Sanlı - 2012 46