KREATIVNOST OIGLEDNOST I FORME RADA U NASTAVI AHA

KREATIVNOST, OČIGLEDNOST I FORME RADA U NASTAVI ŠAHA FM Goran Tomić

Didaktički principi Princip očiglednosti Princip postupnosti Princip naučnosti Princip svjesne aktivnosti Princip individualizacije i diferencijacije Princip trajnosti znanja Princip ekonomičnosti i racionalizacije znanja Princip optimalnog stimulansa

Nastavne metode • • Od izbora i primjene nastavnih metoda i oblika rada, kao i upotrebe odgovarajućih nastavnih sredstava, zavisi uspješnost i kvalitet nastavnog procesa. Jedan od kriterijuma izbora metode rada je psihološko-didaktički odnos percepcija i uspješnosti pamćenja, odnosno trajnosti znanja. Ljudi pamte približno: – 10% onog što pročitaju, – 20% onog što čuju, – 30% onog što vide, – 50% onog što čuju i vide, – 70% onog što kažu i napišu, – 90% onog što kažu dok nešto rade. • Važi staro didaktičko pravilo: reci, pokaži, uradi. •

Kreativnost • Najpotpuniju definiciju kreativnosti je dao R. Kvaščev: • • • Kreativnost je: osposobljavanje učenika da produkuju što veći broj ideja, usmjerava ih da obične stvari gledaju na nov način, da traže i pronalaze nove funkcije stvari i pojava, da rješavaju problemske pristupe na različite načine, da spontano mijenjaju usmjerenost mišljenja u toku rješavanja problema, da stavljaju činjenice u druge relacije i da otkrivaju različita moguća značenja sadržaja datih činjenica u drugim kontekstima, da pronalaze udaljene relacije problema, da kombinuju date informacije na različite načine, da inventivno redukuju podatke i preformulišu zadatke i da uključuju objekte u nove veze i otkrivaju njegov novi sadržaj. (Kvaščev, Radivoj: Psihologija stvaralaštva, Izdavački centar studenata, Beograd, 1981)

Metode razvoja kritičkog mišljenja (engl. RWCT - Reading and Writing for Critical Thinking) u nastavi šaha u osnovnoj školi • • • Na šahovski časovima se mogu primjenjivati metode razvoja kritičkog mišljenja. Kritičko mišljenje je dio kreativnog mišljenja koje uključuje složene procese mišljenja koji započinju informacijom a završavaju odlukom. Metode RWCT su pogodne i zato što su kritičko mišljenje i analiza sastavni dio šahovskog razmišljanja!

Metoda KOCKE (CUBING) na času utvrđivanja – Kretanje figura (4. i 5. čas programa Osnovi šaha) (10 minuta) • Pripremiti kocku (stranice 15 -20 centimetara) sa napisanim nazivom figure ili njenom slikom (crtežom) Konj Lovac Kraljica Top Pješak Nastavnik baca kocku učenicima. Učenik koji uhvati kocku opisuje kretanje figure koja je na kocki okrenuta prema njemu. Zatim vraća kocku nastavniku. Kocka se ponovo baca drugom učeniku i tako redom dok se sve figure ne opišu.

ČAS: PRAVILA KRETANJA FIGURA (5. čas programa Osnovi šaha) • Utvrđivanje znanja o pravilu kretanja figura Metoda Grozdova (CLUSTERING) 1. Učenici su podijeljeni u grupe (4 -5 učenika u svakoj grupi) 2. Svaka grupa bira vođu grupe i daje nazive svojoj grupi (npr. Majstori, Prvaci, Početnici i slično). Učenici imaju spremne papire za postere (hamer papir ili list iz bloka i flomastere) (5 minuta) 3. Nastavnik zadaje “ključnu frazu” KRETANJE FIGURA koju vođa grupe (ili odabrani učenik od strane vođe) upisuje u sredinu postera 4. Članovi grupe upisuju što više pojmova i ideja vezanih za KRETANJE FIGURAbez ograničenja 5. Učenici rade dok nastavnik ne označi završetak rada (otprilike 15 minuta) 6. Izložiti urađene GROZDOVE, (Metoda GALERIJE) učenici pregledaju, komentarišu; Ocjeniti najuspješnije radove (10 minuta)

Metoda Grozdova (CLUSTERING) na času utvrđivanja – Kretanje figura (15 minuta) “Crnopoljac” Za jedno polje Kreće se po dijagonali U svim pravcima Kralj “Bjelopoljac” Kreće se pravo Lovac Kretanje figura Iz centra djeluje na 27 polja Top Po redu i liniji Skakač Dama Najjača figura Pješak Dva polja pravo i jedno sa strane Kao top i lovac zajedno Preskače figure Samo napred Za jedno polje Jede na koso Sa početne pozicije može se kretati dva polja

Čas: Mat kralju RADNI LISTIĆI (obrada, 14. čas Osnova šaha) Metoda - Razmisli i razmjeni u paru (think/pair/share) Jednostavna tehnika pogodna za pripremu učenika za grupni rad (ako nisu na to navikli) a može i da prethodi drugim tehnikama učenja. Vrlo je pogodna za obradu lekcija sa više dijagrama (npr. 14. lekcija Mat kralju, 19. lekcija Remi i sl. ) kada učenici obično spontano komentarišu i predlažu rješenja. Uz pomoć ove metode se unosi red u komentare učenika i usmjeravaju se na zadatak. Vrijeme trajanja: od nekoliko minuta do cijelog časa Veličina grupe: Minimalno jedan par učenika do maksimalno 10 parova učenika Potrebno pripremiti: Radne listiće sa dijagramima, demonstracionu tablu, šahovske garniture (može eventualno i kompjuter sa projektorom i pripremljenim pgn fajlom). 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Čas: Mat kralju Metoda - Razmisli i razmjeni u paru (think/pair/share) • • Učenici se rasporede u parove. Svaki učenik u jednom paru dobija radni listić sa istim dijagramom sa zadatkom da razmisli 2 -3 minuta dok ne nađe rješenje koje zapisuju na radni listić. Učenici mogu koristiti i šahovsku tablu da postave poziciju sa dijagrama. Zatim o svom rješenju diskutuje sa drugim članom para. Radni listić 1. Bijeli igra i daje mat 1. ____

Čas: Mat kralju Metoda - Razmisli i razmjeni u paru (think/pair/share) • Predstavnici parova koji to žele na demonstracionoj tabli pokazuju problem koji su rješavali i eventualno iznose diskusiju koju su imali oko rješenja. RADNI LISTIĆI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Čas: Remi. Anpasan (“en passant”). Rokada. (Utvrđivanje -24. čas predmeta Osnovi šaha) Metoda NASTAVNIČKA PITANJA • Nastavnička pitanja su važno oruđe u stimulisanju kritičkog mišljenja. Ona treba da od učenika traže da razmišljaju, nagađaju, rekonstruišu, stvaraju nove ideje. . . Analitička pitanja Sintetička pitanja Evaluacijska pitanja Uporedi, suprostavi, istakni, razlikuj, kategorizuj Dovedi u vezu, integriši, stavi zajedno, potiči na kreativno rješenje Prosudi, raspravi, ocijeni, odluči, odbrani, diskutuj 1) Da li potezom 1. c 4 bijeli matira crnog kralja? 1) Kojim potezima crni se u jednoj varijanti spašava a u drugoj gubi? 1) Za koji potez bi se bijeli trebao da odluči? 2) Bijeli je odigrao prethodni potez f 2 -f 4. Crni je na potezu. Da li je crni u patu? 2) Ako je bijeli taknuo kralja pa mora njime da igra, da li je remi? Mogući odgovori učenika 1) Ne, zato što može da uzme anpasan 1. bc 3 e. p. 1) Crni se spašava mata uzimanjem anpasan u prvoj varijanti a u drugoj uzimanjem anpasan gubi jer nije u patu 2) Nije jer može da uzme piona potezom anpasan g 4 xf 3 e. p. 2) Nije jer može da izvrši veliku rokadu i matira crnog. 1) 1. Db 7# 1. Td 1# 1. 0 -0 -0 (ako nisu prethodno pomjerani kralj i top!)

Čas: Istorijat šaha • • (obrada, 35. čas Osnovi šaha) Metoda “moždane oluje“ (brainstorming) Učenici u procesu evokacije zapisuju na tablu sve što znaju ili misle da znaju o istorijatu šaha (5 minuta) • INSERT metoda (Interactive Noting System Effective Reading and Thinking) Interaktivni način obilježavanja za uspješno čitanje i mišljenje • Svaki učenik dobija tekst o istorijatu šaha. Učenici se upoznaju sa načinom rada i oznakama koje trebaju da stavljaju na margine teksta: √ Stavite kvačicu na marginu ukoliko nešto ste pročitali POTVRĐUJE ono što ste znali + Upišite znak “plus” ako je informacija za vas NOVA _ Upišite minus ako neka informacija koju ste pročitali PROTIVURJEČI sa onim šta ste do sada znali ? Upišite upitnik ako bi željeli NEŠTO VIŠE da saznate o tome (5 minuta)

Čas: Istorijat šaha INSERT metoda • Učenici čitaju dobijeni tekst o istorijatu šaha služeći se načinom označavanja INSERT. (15 minuta) • ISTORIJAT ŠAHOVSKE IGRE Šahovska igra je nastala u Indiji √ Igra je nastala vjerovatno mnogo ranije od 7 vijeka, kada imamo i pisani zapis. Naime, u jednom slavospjevu kralju Shirhamu (618 - 650) i njegovoj miroljubivosti stoji: "Za njegovo vrijeme nije bilo drugih sporova osim onih među medobernim pčelama, nikome se stope nisu sjekle osim verzovima, nikakve vojske nisu bile uzdržavane osim onih na osmoredoj ploči. . . " Osmoreda ploča (Aštapada), to je šahovska ploča, a vojska (Čaturanga) ? na njoj, to su šahovske figure. Znači, igra se prvo zvala čaturanga u Indiji, a u Persiji se naziva čatrang (U rukopisu Karmanak se navodi da je Ardešir, osnivač dinastije Sasanida (3 vijek n. e. ) bio vješt i u igri čatrang). + Nakon osvajanja Persije od strane Arapa (642 god. ), igra je na arapskom nazvana šatrandž i Arapi su je razvili do prilične visine. +

Čas: Istorijat šaha INSERT metoda • • Učenici individualno rade tablicu sa izdvojenim najvažnijim činjenicama koja se zasniva na njihovim bilješkama (10 minuta) Učenici u parovima ili grupama raspravljaju gledajući tabelu (ili margine teksta). (10 minuta) √ Šah je nastao u Indiji + - ? -Čaturanga Prvi Sissa Ben u Indiji pisani Dahir -Čatrang zapis o u Persiji šahu -Šatranž u 7. vijeku na Aštapada – arapskom osmoreda ploča Arapi su dosta razvili šah Ambar sa zrnima 2 X duži od Zemlje do Sunca

ČAS: GREŠKE U OTVARANJU (37. čas predmeta Osnovi šaha) Metoda slagalice • 1. Podjeliti odjeljenje na nekoliko matičnih grupa (npr. 5), u svakoj po četiri učenika. Svaki učenik dobija broj od 1 do 4. Učenici daju ime svojoj matičnoj grupi npr. Kramnik, Fišer, Gligorić, Karpov, Kasparov. Učenici biraju vođu grupe. (Trajanje – 5 minuta) “GLIGORIĆ” 1 2 4 3 MATIČNE GRUPE “KRAMNIK” 1 2 3 1 2 “KARPOV” 4 3 4 1 2 3 “FIŠER” 4 2 1 “KASPAROV” 4 3

ČAS: GREŠKE U OTVARANJU (37. čas) Metoda slagalice • EKSPERTSKE GRUPE 2. Učenici iz matičnih grupa prelaze u tzv. ekspertske grupe. Svi učenici koji su dobili broj 1. formiraju ekspertsku grupu “jedinica”, učenici koji su dobili broj dva formiraju grupu “dvojki”, učenici sa brojem tri formiraju grupu “trojki” i oni učenici koji su dobili broj četiri formiraju grupu “četvorki”. 1 1 2 2 2 Grupa “jedinica” Grupa “dvojki” 3 Grupa “trojki” 3 3 3 4 4 3 Grupa “četvorki” 4 4 4

ČAS: GREŠKE U OTVARANJU Metoda slagalice Učenici su dobili zadatak da u ekspertskoj grupi nauče po jedan primjer greške u otvaranju. (Trajanje – 10 minuta) Ekspertska grupa 1. Mat u dva poteza 1. f 3 e 5 2. g 4 Dh 4 mat

ČAS: GREŠKE U OTVARANJU Metoda slagalice Ekspertska grupa 2. “Šuster mat” 1. e 4 e 5. 2. Lc 4 Lc 5 3. Dh 5 Sf 6 4. Df 7 mat

ČAS: GREŠKE U OTVARANJU Metoda slagalice Ekspertska grupa 3. Legalov mat 1. e 4 e 5 2. Sf 3 d 6 3. Lc 4 h 6 4. Sc 3 Lg 4 5. Se 5 Ld 1 6. Lf 7 Ke 7 7. Sd 5 mat

ČAS: GREŠKE U OTVARANJU Metoda slagalice Ekspertska grupa 4. Loša odbrana pješakom 1. e 4 e 5 2. Sf 3 f 6 3. Se 5 fe 5 4. Dh 5 Ke 7 5. De 5 Kf 7 6. Lc 4 Kg 6 7. Df 5 Kh 6 8. d 4 g 5 9. h 4 Kg 7 10. Df 7 Kh 6 11. hg 5 mat

ČAS: GREŠKE U OTVARANJU Metoda slagalice • Rad u matičnim grupama. Učenici se vraćaju u svoje matične grupe (“Kramnik”, “Gligorić”, “Fišer”, “Karpov”, “Kasparov”) Učenici dobijaju 4 flomastera različite boje za zapisivanje partija i poster (hamer papir ili list iz bloka) Primjer: Rad u matičnoj grupi “Fišer” Učenik broj 1 pokazuje ostalim članovima grupe partiju koju je zapamtio u ekspertskoj grupi broj 1: 1. f 3 e 5 2. g 4 Dh 4 mat. Vođa grupe zapisuje (ili određuje nekog člana grupe koji će zapisati poteze) na poster! Zatim učenik broj 2. pokazuje grupi partiju koju je zapamtio u ekspertskoj grupi 2: 1. e 4 e 5. 2. Lc 4 Lc 5 3. Dh 5 Sf 6 4. Df 7 mat. Partija se zapisuje na poster Učenik broj 3. pokazuje grupi partiju koju je zapamtio u ekspertskoj grupi 3: 1. e 4 e 5 2. Sf 3 d 6 3. Lc 4 h 6 4. Sc 3 Lg 4 5. Se 5 Ld 1 6. Lf 7 Ke 7 7. Sd 5 mat. Partija se zapisuje na poster. Učenik broj 4. pokazuje grupi partiju koju je zapamtio u ekspertskoj grupi broj 4: 1. e 4 e 5 2. Sf 3 f 6 3. Se 5 fe 5 4. Dh 5 Ke 7 5. De 5 Kf 7 6. Lc 4 Kg 6 7. Df 5 Kh 6 8. d 4 g 5 9. h 4 Kg 7 10. Df 7 Kh 6 11. hg 5 mat Partija se zapisuje na poster. (Trajanje – 20 minuta)

ČAS: GREŠKE U OTVARANJU Metoda slagalice GALERIJA • • • Učenici koji su završili pisanje poteza diskutuju i dopisuju svoj komentar koji je princip narušen i zašto je došlo do brzog mata. Lijepe se posteri na tablu po redoslijedu kako ih grupe dovršavaju. U zadnjoj fazi časa učenici gledaju i komentarišu izložene postere. Nastavnik ocjenjuje postere i pohvaljuje najbolje (Trajanje – 10 minuta) “GLIGORIĆ” 1. f 3 e 5 2. g 4 Dh 4 mat. “KASPAROV” “KARPOV” “KRAMNIK” “FIŠER” 1. e 4 e 5. 2. Lc 4 Lc 5 1. f 3 e 5 2. g 4 Dh 4 mat. 3. Dh 5 Sf 6 4. Df 7 mat 1. f 3 e 5 2. g 4 Dh 4 mat. 1. e 4 e 5. 2. Lc 4 Lc 5 1. e 4 e 5 2. Sf 3 d 6 1. e 4 e 5. 2. Lc 4 Lc 5 3. Dh 5 Sf 6 4. Df 7 mat 3. Lc 4 h 6 4. Sc 3 Lg 4 3. Dh 5 Sf 6 4. Df 7 mat 1. e 4 e 5 2. Sf 3 d 6 5. Se 5 Ld 1 6. Lxf 7 Ke 7 1. e 4 e 5 2. Sf 3 d 6 3. Lc 4 h 6 4. Sc 3 Lg 4 7. Sd 5 mat. 3. Lc 4 h 6 4. Sc 3 Lg 4 5. Se 5 Ld 1 6. Lxf 7 Ke 7 1. e 4 e 5 2. Sf 3 f 6 3. Se 5 fe 5 7. Sd 5 mat. 5. Se 5 Ld 1 6. Lxf 7 Ke 7 7. Sd 5 mat. 4. Dh 5 Ke 7 5. De 5 Kf 7 7. Sd 5 mat. . e 4 e 5 2. Sf 3 f 6 3. Se 5 fe 5 7. Sd 5 mat. 1. e 4 e 5 2. Sf 3 f 6 3. Se 5 fe 5 6. Lc 4 Kg 6 7. Df 5 Kh 6 1. e 4 e 5 2. Sf 3 f 6 3. Se 5 fe 5 4. Dh 5 Ke 7 5. De 5 Kf 7 1. e 4 e 5 2. Sf 3 f 6 3. Se 5 fe 5 8. d 4 g 5 9. h 4 Kg 7 4. Dh 5 Ke 7 5. De 5 Kf 7 6. Lc 4 Kg 6 7. Df 5 Kh 6 10. Df 7 Kh 6 11. hg 5 mat 8. d 4 g 5 9. h 4 Kg 7 6. Lc 4 Kg 6 7. Df 5 Kh 6 8. d 4 g 5 9. h 4 Kg 7 Što prije razvijati 10. Df 7 Kh 6 11. hg 5 mat 8. d 4 g 5 9. h 4 Kg 7 10. Df 7 Kh 6 11. hg 5 mat lake figure! 10. Df 7 Kh 6 11. hg 5 mat Paziti na osjetljivu tačku f 7! Voditi računa o centru Treba prvo razvijati skakače pa lovce! Rokirati što prije!

Za kraj časa ali i prezentacije. . . Poslušajte rusku romansu koju pjeva sedmi svjetski šampion Vasilij Smislov! Goran Tomic, prof. biologije FIDE majstor Zelenika, Herceg Novi 067 301 030 031/ 680 -440 E- mail: tomicvd@t-com. me Web site: http: //sah. paracin. co. yu/index. htm Skype Name: gorantomic 4538