Komentarz Tomasza z Akwinu do Liber de causis

Komentarz Tomasza z Akwinu do „Liber de causis” – odyseja tekstów i koncepcji przez kultury, epoki i szkoły filozoficzne Artur Andrzejuk

Liber de causis • Liber de causis to szereg wypisów z Elementów teologii Proklosa, skomentowanych przez nieznanego arabskiego autora. • Przełożona na łacinę przez Gerarda z Kremony przed rokiem 1187 i do Komentarza Tomasza z 1272 roku uważana w Europie za tekst Arystotelesa. Komentarz Tomasza z Akwinu do „Liber de causis” 2

„Odyseja” tekstu Proklos: Stoichéiosis theologiké • Proklos (ok. 410 – 485) • Neoplatonik (ucz. Plutarcha) • Scholarcha Akademii Wybór tez ze środkowej części dzieła • Wyciąg 32 (z 211) tez ze środkowej części dzieła Proklosa (propositio)) • Przełożony na łacinę prawdopodobnie z arabskiego bez znajomości wersji greckiej Liber de causis • Komentarz nieznanego autora arabskiego do wyciągu z Proklosa (commentum) Komentarz Tomasza z Akwinu do „Liber de causis” 3

„Odyseja” koncepcji Stoichéiosis theologiké Klasyczny neoplatonizm grecki (politeistyczny) Arabski wybór 32 tez Wybór stępia pogański i politeistyczny charakter dzieła Proklosa Liber de causis Komentarz Tomasza Komentarz do wyboru napisany zwolennik jest w duchu monoteistycznym i Arystotelesa kreacjonistycznym znajduje w Księdze interesujące go zagadnienia Komentarz Tomasza z Akwinu do „Liber de causis” 4

Przykład: problematyka esse • Liber de causis - IV twierdzenie: prima rerum creatarum est esse et non est • • ante ipsum creatum aliud (pierwsze z rzeczy stworzonych jest bytowanie i nie ma nic innego stworzonego przed nim) Stoichéiosis theologiké nr 138: Pa/ntwn tîn metexo/ntwn tÁj qe…aj „dio/thtoj kaˆ ™kqeoume/nwn prètisto/n ™sti kaˆ ¢kro/taton to o¦n (Byt stanowi pierwszą i najwyższą rzecz spośród tych wszystkich, które mają udział w boskości i dzięki temu doznają przebóstwienia). Tomasz z Akwinu: „Wydaje się jednak, że zamiarem autora nie jest powiedzieć o jakimś bytowaniu oddzielonym, tak jak mówili platonicy, ani też o bytowaniu w którym powszechnie uczestniczą wszystkie rzeczy istniejące, tak jak mówi Dionizy, lecz raczej o bytowaniu w którym uczestniczy się na pierwszym stopniu bytu stworzonego, które jest bytowaniem wyższym. A chociaż bytowanie wyższe znajduje się zarówno w inteligencji, jak i duszy, to jednak w samej inteligencji wcześniej jest rozważane właśnie samo bytowanie, niż zasada inteligencji, i podobnie w przypadku duszy. Z tego też powodu dodaje uprzednio, że takie bytowanie znajduje się „ponad” duszą i „ponad” inteligencją”. Komentarz Tomasza z Akwinu do „Liber de causis” 5

Problem przekładu esse w Liber de causis • Pierre Duhem, uważa, że jest to po prostu istnienie – zwraca uwagę, że dla arabskich neoplatoników zarówno byt, jak i istnienie oraz istota stanowią synonimy. • Etienne Gilson esse z Liber de causis tłumaczy jako byt – Rozwiązanie to jednakże nie wyjaśnia esse jednoznacznie, ale wyłącznie analogicznie, • Mieczysław Gogacz zaproponował termin „bytowanie” prima rerum creatarum est esse Komentarz Tomasza z Akwinu do „Liber de causis” 6

Tematyka Liber de causis KONTEKSTOWE IMMANANTNE Pierwsza przyczyna Inteligencje Dusze Pierwsze, najwyższe „esse” Pochodzenie bytów od „esse” w niższej sferze rzeczywistości Pochodzenie bytów od „esse” w wyższej sferze rzeczywistości Komentarz Tomasza z Akwinu do „Liber de causis” 7

Komentarz św. Tomasza • Komentarz Tomasza z expositio – wykładem • czuje się wyraźny dystans Tomasza do jego treści, wiązanej przez niego jednoznacznie z poglądami „platoników” • samą treść Księgi wyjaśnia zazwyczaj odniesieniami do Proklosa. Komentarz Tomasza z Akwinu do „Liber de causis” 8

Problematyka esse w Komentarzu do Liber de causis - punkt wyjścia • Henri-Dominique Saffrey - w Księdze o przyczynach nie występuje problem istnienia • Louis Rougier - logiczne rozróżnienie Arystotelesa z jego Analityk Tomasz uznał za różnicę realną i w ten przewrócił cały arystotelizm • Aimé Forest - wieloznaczne stwierdzenia Liber de causis Tomasz interpretuje na korzyść swojej teorii Komentarz Tomasza z Akwinu do „Liber de causis” 9

Główne interpretacje PROBLEMATYKA ESSE W KOMENTARZU DO LIBER DE CAUSIS Komentarz Tomasza z Akwinu do „Liber de causis” 10

Marie-Dominique Roland. Gosselin • podstawy tego odróżnienia w tym, że człowiek otrzymuje najpierw esse, potem życie (vita) i wreszcie inteligencję. W tym wyróżnieniu esse, vita i intelligencji można by dostrzec różnicę między esse i essenta (vita i intelligentia) • drugim źródłem pomysłu Tomasza mogła być teoria „yliathim”, reprezentowana w Księdze o przyczynach przez złożenie inteligencji z esse i formy Komentarz Tomasza z Akwinu do „Liber de causis” 11

Mieczysław Albert Krąpiec • Tomasz niezgodnie z tekstem Księgi zinterpretował ją na korzyść swojej koncepcji esse • podstawy odróżnienia esse i essentia mogą też znajdować się w neoplatońskim przeciwstawieniu prajedni i wielości Komentarz Tomasza z Akwinu do „Liber de causis” 12

Mieczysław Gogacz • w duszy nie ma złożenia z materii i formy; dusze i inteligencje stanowi esse i forma. • Bóg nie wchodzi w strukturę rzeczy stworzonych jako ich esse, lecz jest odrębnym samoistnym istnieniem • istnienie substancji duchowych jest w pewien sposób ograniczone, gdyż pochodzi od wyższego esse, i od niego się różni Komentarz Tomasza z Akwinu do „Liber de causis” 13

Paweł Bany • esse jest aktem bytu decydującym o jego istnieniu • byt jednostkowy posiada wyłącznie jeden akt esse w swej ontycznej strukturze • Bóg jest wyłącznie aktem istnienia (ipsum esse subsistens), co sytuuje go na wyjątkowej pozycji bytowej oraz umożliwia stwarzanie, czyli udzielanie esse bytom pochodnym Komentarz Tomasza z Akwinu do „Liber de causis” 14

Paweł Milcarek • w De ente et essentia, Akwinata wykorzystuje swoje rozumienie „yliathim” na poparcie tezy o różnicy pomiędzy istnieniem i istotą w bycie; „nie dyskutując z tą terminologiczną nieścisłością wykorzystał możliwą interpretację do przedstawienia swej własnej tezy”. • „Wpływ Księgi o przyczynach na odkrycie aktu istnienia jest więc wciąż przedmiotem dyskusji. Faktem bezspornym pozostaje jedynie to, że Akwinata legitymował swoją doktrynę odwołaniami do De causis. – Nie były one jednak nigdy tak liczne, jak w przypadku Awicenny czy Boecjusza Komentarz Tomasza z Akwinu do „Liber de causis” 15

Podsumowanie i wnioski • Tomasz w swoim Komentarzu szuka „prawdy rzeczy” • jest nią teza o esse jako akcie bytu • prawdą jest także, że problematyka esse była podejmowana w wielu nurtach filozoficznych • Tomasz z Akwinu starał się że filozoficzne doświadczenie esse jest wspólne wielu filozofom – Arystoteles – Analityki wtóre – Boecjusz – odróżnienie entia quod – Awicenna – Neoplatonizm i Komentarz Tomasza z Akwinu do „Liber de causis” 16