Koalicje plemienne przed Czyngis Chanem Kolebka pastwa mongolskiego

Koalicje plemienne przed Czyngis Chanem

Kolebka państwa mongolskiego na tle późniejszego impperium

Tybet za dynastii Song (960 -1279)

Początki imperium mongolskiego – podboje za życia Czyngis-chana

Mongolski kawalerzysta

Rozrost imperium Czyngis Chana

Tybet na początku inwazji mongolskiej

Kampania mongolska przeciwko Chinom dynastii Song - obozowisko

Podporządkowanie Tybetu przez imperium mongolskie • W 1246 r. mnich, znany jako Sakya Pandita Kunga Gyältsän / Sa-skya pandi-ta kun-dga’rgyal-mtshan / ས་ས་པནདཏ་ཀན་དགའ་རལ་མཚན་ , przeor klasztoru Sakya (w latach 1243 -1247) i zarazem zwierzchnik jednej z głównych szkół buddyzmu, udał się do Liangzhou (dzisiejsze Wuwei w prow. Gansu, choć część źródeł pisze o Kukunor) na spotkanie z synem Czyngis-chana - Gujukiem / Güyük i wnukiem – Göden-chanem, mając na celu wyperswadowanie mongolskim wodzom inwazji na Tybet (dotarł w 1247 r. ). • Göden-chan uznał Sakya Panditę za tymczasowego władcę Trzynastu Prowincji (Trikor Czuksum / Khri-skor bcu-gsum / ཁ་སར་བཅ་གསམ་ ) Tybetu w zamian za uiszczanie trybutu na rzecz chanatu i w 1249 r. przekazał mu władzę nad Ü-Cangiem, tj. centralnym Tybetem (prowincje Ü i Tsang / d. Bus i g. Tsang / དབས་གཙང་ ) z zachowaniem całej istniejącej miejscowej struktury i tytulatury administracyjnej. • Nie zawierano żadnego formalnego porozumienia, które sankcjonowałoby ową specyficzną relację. Mongołowie nie podbili Tybetu, lecz zadowolili się nadzorem nad tamtejszą władzą polityczną, sprawowaną jednak przez samych Tybetańczyków. • Krok uczyniony przez Sakya Panditę znamionował początek hołdowniczej postawy tybetańskich hierarchów wobec obcej władzy politycznej. narodziła się koncepcja dualistycznej instytucji lamy wyposażonego w prerogatywy polityczne (tyb. lama pönpo / bla-ma dpon-po / བ ་མ་དཔན་པ་ ) w ramach specyficznego systemu harmonijnego współistnienia elementów duchowych i politycznych (tyb. czösi ńiden / chos-srid gnyisldan / ཆས་སད་གཉས་ལ་ lub czösi sungdrel / chos-srid zung-’brel / ཆས་སད་ཟང་འབལ་ ), a kler zdobył władzę kosztem suwerenności kraju.

Tybet pod rządami mongolskimi • Następca Gödena, Kubilaj (Khubilai, tyb. Khobe chenkhän / Go-be Chen-khan / ག་པ་ཆན་ཁན། ), jeszcze jako gubernator tybetańskiego pogranicza z rozkazu swojego brata, Wielkiego Chana Möngke (Мөнх), został uczniem bratanka Sakya Pandity, Phagba Lamy Lödrö Gyältsäna (’Phags-pa-bla-ma blo-gros rgyal-mtshan / འཕགས་པ་�� ). • Działalności lamów sprzyjał fakt, że wielki chan Möngke w 1256 r. uznał buddyzm za religię państwową, gwarantując tybetańskim duchownym stosowne do tego statusu pozycje. • Kubilaj przeniósł na Phagbę nadanie od Göden-chana dla Sakya Pandity (który zmarł w 1251 r. ), uznając go za zwierzchnika trzech regionów/prowincji (tyb. czölkha sum / cholkha-gsum / ཆལ་ཁ་གསམ་ ) Tybetu, tzn. Ü-Cang / d. Bus-g. Tsang / དབས ་ གཙང་, Kham / Khams / ཁམས་ i Amdo / A-mdo / ཨ༌མད་ , a tym samym za świeckiego władcę z tytułem króla. • W 1260 r. Phagba Lama z polecenia Kubilaja nadzorował i celebrował uroczystość intronizacji swojego patrona, który przejmował godność wielkiego chana po śmierci jego poprzednika, Möngke. W 1270 r. Phagba Lama uzyskał od Kubilaja tytuł Cesarskiego Nauczyciela (tyb. ula / dbu-bla / དབ་ལ་ , również tiszi / ti-shri / ཏ་ཤ་ , z chiń. 帝师 - dìshī).

Tybet pod rządami mongolskimi - chöyön (czöjön) • Od momentu spotkania Göden-chana z Sakya Panditą ukształtowała się specyficzna więź między Tybetem a Mongolią – tyb. czöjön / mchod-yon / མཆད་ཡན་ – „kapłan-patron”. Była to relacja między duchownym a jego świeckim patronem: istota tej więzi sprowadzała się do tego, że kapłan zapewniał patronowi opiekę duchową, natomiast patron kapłanowi – opiekę polityczną i wojskową. Najbliższa w zrozumieniu zachodniej filozofii politycznej byłaby tu tylko formuła protektoratu bądź państwa stowarzyszonego. • W optyce Tybetańczyków i Mongołów proporcje w formule czöjön były takie, że duchowy dominował nad doczesnym-politycznym. Pekin interpretuje natomiast duchową płaszczyznę tej formuły stosunków jako drugorzędną wobec politycznego podporządkowania Tybetu – tj. zależności między władcą a poddanym - oraz inkorporacji do Chin, rządzonych wówczas przez Mongołów. • W ujęciu tybetańskim zarządzanie Tybetem przez zwierzchników Sakya, oprócz stworzenia jednoosobowej instytucji zarządcy politycznego i zarazem religijnego, mechanizmu władzy dziedzicznej oraz centralnej administracji tybetańskiej ze świeckimi gubernatorami 13 prowincji, pozwoliło na ustanowienie wzajemnie akceptowalnej podstawy stosunków międzynarodowych z dwoma potężnymi sąsiadami - Chinami i Mongolią. Była to podstawa politycznej równości, w ramach której Tybet wysyłał nauczycieli religii i oferował porady [duchowe] w zamian za opiekę [polityczną]. • Mankamentem formuły czöjön była jednak konieczność polegania przez Tybet na politycznej i militarnej opiece zagranicznego patrona, tzn. faktyczne uzależnienie. Formuła czöjön – wbrew stanowisku wielu historyków tybetańskich – nie miała zatem charakteru wyłącznie religijnego, bowiem przynajmniej ze strony mongolskiego ‘patrona’ istniał jej całkiem istotny wymiar polityczny i wojskowy.

Tybet pod rządami mongolskimi • Po śmierci chana Möngkego w 1260 r. na tronie mongolskim jako Wielki Chan zasiadł w 1260 r. Kubilaj, otrzymując z tej okazji od Phagba Lamy inicjację w obrządku tybetańskim oraz przyznanie statusu Bodhisattvy Mańdżuśriego (tj. ucieleśnienia mądrości Buddy). Chan z kolei nadał Phagba Lamie tytuł Państwowego Nauczyciela (guóshī - 国师), plasujący go w strukturze administracyjnej imperium. • W 1270 r. Phagba Lama uzyskał od Kubilaja tytuł Cesarskiego Nauczyciela (tyb. ula / dbu-bla / དབ་ལ་ , również tiszi / ti-shri / ཏ་ཤ་ , z chiń. 帝师 - dìshī) wzorem tanguckich nauczycieli państwowych i został przewodnikiem duchowym wielkiego chana, podczas gdy ten ostatni „wziął pod swoją opiekę” Tybet zjednoczony pod kontrolą mongolską. Wraz z tytularną siedzibą w pekińskim klasztorze Metog Rawa / Me-tog Ra-ba / མ་ཏག་ར་བ་ i Kubilaj przekazał Phagba Lamie dar należny od ucznia dla nauczyciela: władzę nad trzema regionami Tybetu (tyb. czölkha sum / Chol-kha-gsum / ཆལ་ཁ་གསམ་ ). Na mocy Edyktu Perłowego (tyb. dżasa mudigma / ’ja’-sa mu-tig-ma / འཇའ་ས་མ་ཏག་མ་ ) Kubilaja z 28 maja 1264 r. całe terytorium Tybetu znalazło się pod rządami Phagba Lamy. Edykt nadawał Phagbie zwierzchnictwo i władzę nad wszystkimi klasztorami, a także zwalniał mnichów od płacenia podatków i nadawał im wiele innych przywilejów. Po raz pierwszy ukształtował się wówczas hierokratyczny model władzy w Tybecie z lamą jako głową państwa przy jednoczesnym poleganiu przez tę hierarchię na „patronacie zewnętrznym” w kwestiach bezpieczeństwa militarnego oraz gwarancji własnych rządów. • W 1271 r. Wielki Chan Kubilaj założył - na użytek chińskiej części swojego imperium – dynastię Yuan (Yuán / 元), dostosowując się do historiozofii i tradycji politycznej Chin.

Tybet wobec Chin dynastii Yuan

Tybet pod administracją Xuānzhèngyuàn (宣政院)

Tybet jako część państwa mongolskiego

Kazachska mapa imperium mongolskiego w XIII w. – bez Tybetu

Tybet pod władzą mongolską

Chiny dynastii Yuan jako część państwa mongolskiego

Podział administracyjny Chin epoki Yuan nie obejmuje Tybetu

Mongołowie wobec Tybetu i Chin • Dla Mongołów Chiny – tj. Wielkie Państwo Yuan - były tylko częścią, a nie centrum czy całością ich imperium, tzn. Wielkiego Państwa Mongolskiego, które rozciągało się od Pacyfiku po Europę Środkową i w swojej wschodniej części obejmowało również ziemie nie tylko chińskie. Podobny status miały w ramach tego państwa m. in. sama Mongolia, Korea, ziemie Tangutów, część Birmy etc. • Natomiast status Tybetu był związany z osobą mongolskiego władcy, a nie z Chinami. Kubilaj nigdy nie przeobraził swojego mongolskiego imperium w chińskie, chociaż po lekturze dzisiejszych chińskich publikacji historycznych - zarówno politycznie poprawnych pozycji naukowych, jak i tym bardziej produktów propagandowych czy ideologicznie nasyconych można odnieść wrażenie, że jego państwo miało wyłącznie chiński charakter. • Produktem historyków chińskich jest wtłoczenie genealogii chanów mongolskich w chińskie szablony dynastyczne, podczas gdy sami chanowie – na użytek Chin: cesarze z dynastii Yuan priorytetowo traktowali władzę nad ojcowizną, tj. rodzinnymi terenami na Wyżynie Mongolskiej, natomiast sprawy cesarstwa interesowały ich na tyle, na ile przynosiły korzyści materialne im samym, ich armii i Mongołom. Zresztą ich mongolskie imiona i tytuły były protokolarnie ważniejsze od chińskich, stosowanych tylko na potrzeby biurokracji chińskiej. • Sam Kubilaj uważał się za „mongolskiego chana, który podbił Chiny” i w pierwszej kolejności określał się jako władca imperium mongolskiego, a nie Chin. Mongołowie nie jednoczyli państwa w granicach Chin bądź w interesie Chin, lecz dokonywali podbojów i podporządkowywali sobie kolejne kraje – łącznie z Chinami, likwidując najdrobniejsze przejawy oporu.

Mongołowie wobec Tybetu i Chin • Noszący tytuł cesarza Chin mongolscy chanowie traktowali Chiny i Tybet na równi – jako ziemie zależne (ale w odmiennym stopniu) od imperium mongolskiego, a nie jako hierarchiczną dependencję, tzn. Tybet będący częścią Chin jako nadrzędnego bytu państwowego, którym chwilowo rządzili Mongołowie. • Tybet znajdował się zatem wówczas bezpośrednio pod rządami mongolskimi i nie widniał w rejestrze chińskich prowincji (o czym jednoznacznie mówią chińskie kroniki dynastyczne, w tym kronika dynastii Yuan), podlegających władzy dynastii mongolskiej, a zatem - w odróżnieniu np. od okupowanej przez Mongołów Korei – funkcjonował na statusie oddzielnego kraju, podporządkowanego jedynie imperium mongolskiemu i nie wchodził w skład Chin, chociaż to właśnie dziś Pekin usiłuje sobie uzurpować, z imperialną manierą głosząc, że „Tybet de facto stał się prowincją Chin” lub „regionem administracyjnym pod bezpośrednią administracją centralnego rządu chińskiej dynastii Yuan. • Tybet podlegał bezpośrednio cesarzowi (który zresztą nadał go swojemu siódmemu synowi, Oruczi), natomiast Mongołowie sprawowali zwierzchnictwo nad Tybetem, zarządzając nim pośrednio, tj. wyłącznie poprzez miejscowych administratorów w ramach systemu i instytucji wprowadzonego przez nich jeszcze przed zajęciem Chin, a nie bezpośrednio (tak jak to było właśnie w przypadku zarządzania Chinami).

Mongołowie wobec Tybetu i Chin • Ani za dynastii Yuan ani nigdy później – do początku lat 50 -ych - nie doszło do sytuacji, w której Tybet byłby zarządzany jako część Chin lub przez Chiny. Mongołowie uznawali też Tybet za region - według dzisiejszych pojęć – „autonomiczny”, traktując go liberalnie, a miejscowym elitom zapewniając swobodę rządzenia – w tym właśnie poprzez tybetańskiego wielkorządcę (tj. pönczena), bez wysyłania własnych wojsk i zarządców. Przemawiał przez nich czysty pragmatyzm, bowiem wysłanie dużych - z uwagi na ogromny obszar - sił do Tybetu było wprawdzie militarnie możliwe, ale logistycznie skomplikowane, kosztowne i przez to finansowo szkodliwe, tym bardziej że Tybet ani nie stanowił dla Mongołów zagrożenia, ani nie przedstawiał sobą wielkiej wartości ekonomicznej. Dla Mongołów Tybet był po prostu jednym z 20 krajów podporządkowanych w toku kolejnych podbojów i włączonych do imperium mongolskiego – obok Chin, a nie jako ich część. Pod względem ekonomicznym też korzystał z odrębnego statusu, bowiem handel między Tybetem a Chinami był możliwy jedynie na licencjonowanych rynkach, funkcjonujących na granicy. • W istocie organizacyjna więź między Tybetem a Chinami za dynastii Yuan powstała dzięki temu, że oba kraje znalazły się pod władzą tego samego okupanta - Mongołów, dla których punktem politycznego odniesienia, wbrew usilnym twierdzeniom propagandy chińskiej, wcale nie były Chiny - traktowane jako jedna z posiadłości, lecz właśnie sama Mongolia. Zwierzchność mongolska nad Tybetem datowała się przy tym sprzed podboju Chin, a zatem nie zachodziła żadna zależność ani organizacyjna, ani logiczna między dwoma – Tybetem i Chinami - pod względem statusu równoległymi wobec siebie obiektami tych samych zaborczych działań ze strony imperium mongolskiego. Władza mongolska nad Tybetem była przy tym czysto formalna i utrzymana w wymiarze personalnym (patron - kapłan), a nie instytucjonalnym, natomiast sprawowanie jej z siedziby w Pekinie wynikało jedynie z lokalizacji stolicy imperium mongolskiego i przydatności chińskiego systemu administracyjnego, a nie z faktu, iż była to zarazem stolica Chin, bowiem nie sposób byłoby przecież rządzić wielkim mocarstwem z namiotów na stepie.

Dynastia Yuan

Państwo Yuan zarządzane z Pekinu

Czyngis Chan

Powstawanie imperium mongolskiego

Khubilai Chan

Imperium mongolskie pod koniec rządów Khubilaja

Imperium mongolskie plus kraje wasalne

Stopniowy rozpad imperium mongolskiego

Imperium mongolskie w swoim apogeum

Podział imperium mongolskiego

Podział imperium mongolskiego – koniec XIII w.

Pismo phagba • Phagba Lama na polecenie Kubilaja opracował uniwersalne, fonetyczne pismo typu abugida dla języków używanych na terytorium państwa mongolskiego (łącznie z samym mongolskim, tybetańskim i chińskim), oparte na alfabecie tybetańskim. Kubilaj, zlecając mu takie zadanie i wprowadzając to pismo edyktem z lutego 1269 r. , kierował się – mimo korzystania z wielu tradycyjnych elementów chińskiej państwowości - dążeniem do ograniczenia wpływów kultury chińskiej na swój dwór i państwo, aczkolwiek sam był z Chinami mocno związany emocjonalnie. Po śmierci Kubilaja, który usilnie popularyzował to pismo, poszło ono w zapomnienie, aczkolwiek uderzające podobieństwo późniejszego alfabetu koreańskiego wskazuje, iż wywodzi się on właśnie z pisma Phagba Lamy.