Knecht en Koning van de Controle het Getal

Knecht en Koning van de Controle: het Getal in de Geschiedenis Ida Stamhuis Vrije Universiteit Amsterdam Nationale Wiskunde Dagen 2018 2 februari

Knecht en Koning: politiek • Science, Numbers and Politics: Project van de Academie van Wetenschappen in Heidelberg. • Geïnitieerd door een beleidsmedewerker van het Europese parlement. • Waarom? • Statistiek wordt gebruikt in de hedendaagse Europese politiek, maar beïnvloedt het ook: Knecht èn Koning • Reflectie noodzakelijk, ook historisch

Knecht en Koning: persoonlijk • Statistiek wordt gebruikt op het persoonlijke vlak: ook hier Knecht èn Koning • Corpulentie: BMI • Intelligentie: IQ • Bloeddruk • I-Phone – Beweging: stappenteller – Gezonde slaap: slaapmeter

Statistische informatie: ‘technology of distance’ • Duidelijke informatie, precies gedefinieerd, (ogenschijnlijk) objectief • Niet-talig: heel prettig in een veeltalige gemeenschap zoals de EU • onpersoonlijk • reductionistisch • In werkelijkheid subjectief – In een definitie van een index of quotiënt zitten immers vooronderstellingen en waarden verborgen – Voorbeelden: werkloosheid; IQ

Twee episodes over de geschiedenis van getallen/kwantificatie/systematisatie • Shotgun Marriage (1250 -1600) tussen de ideale getallen en de warrige werkelijkheid • 19 e eeuw: Statistical Century; De met Cijfers Bedekte Negentiende Eeuw – Twee ‘hartstochtelijke statistici’

A. W. Crosby, The Measure of Reality. Quantification and Western Society, 1250 -1600 • Het meten van die variabele natuur brengt beide benaderingen –die in principe op gespannen voet met elkaar staan – bij elkaar op een gedisciplineerde manier: Shotgun marriage • Dat gebeurde in westerse samenleving tussen 1250 en 1600. Daardoor deze samenleving dominant en niet de Islamitische of de Chinese of de Indiaanse.

Plato (429 -347 v. Chr. ), • Wereld van de ideeën – Wat wij zien is schijn, afspiegeling – Wiskunde beste benadering • “De godheid bedrijft altijd wiskunde” • Academie: – “Hier kunt ge niet binnentreden, tenzij ge wiskunde kent”

Plato: wiskunde en getallen volmaakt

• 950 n. Chr. : Masudi, een geograaf in de toenmalige Arabische-Islamistische wereld: • “Europeanen hebben een saaie geest en spreken moeilijk. Hoe verder naar het noorden, hoe dommer, groffer en liederlijker ze zijn. ” • 1500 n. Chr. : Franken hadden de Arabisch. Islamitische beschaving ingehaald en voorbijgestreefd • HOE KON DAT GEBEUREN?

Peter Bruegel, Matigheid (1560)

• DISCIPLINE = MATIGHEID • Astronomie middenboven: meten van afstanden met instrumenten • Oorlog rechtsboven: geen ridders te paard maar voetsoldaten in geometrische slagorde en met handbogen e. d. en in gedisciplineerde beweging • Daaronder: mannen discussieren over de inhoud van de bijbel • Daaronder: kinderen krijgen onderwijs in lezen van brieven: geletterdheid werd belangrijk, niet alleen voor klerken. Boekdrukkunst hielp daarbij • Linksonder: rekenen: belangrijk voor kooplieden • Muziek: 16 e eeuw werd polyfoon/meerstemmig gezongen. Dan is gestandaardiseerde geschreven notatie nodig • (Linksboven theater) Meten, meetkunde, tellen, systematiseren, organiseren

Voorbeeld ‘shotgun marriage’ Johannes Kepler (1571 -1630); ‘echte wiskundige’

Mysterium Cosmographicum: zes planeten ipv zeven; vijf regelmatige veelvlakken

Kepler Ellips en Perkenwet

Negentiende Eeuw • The Statistical Century (Merz) • De met Cijfers Bedekte Negentiende Eeuw (Quack) • Modernisering samenleving: groei bevolking, zowel midden- als onderklasse door industrialisatie • 1848: directe verkiezingen van het parlement • Toename van de bureaucratie – Vraag naar gesystematiseerde, kwantitatieve informatie

Westerse overheden behoefte aan informatie voor beleid, ook in Nederland - 1814 verslagen onderwijs (lager, middel en hoger), - 1814 verslagen armoedebestrijding - 1841 verslag psychiatrische ziekenhuizen 1842 proviciale jaarverslagen 1842 politieverslag 1846 verslag handel en scheepvaart 1848 meer verslagen: kolonies 1850 verslag rechtspraak Verslagen over geldproductie (1851), telegrafie (1852), publieke werken (1853), meteorologie (1854), visserij (1857), gezondheid leger (1857), financiën (1861)

Oprichting statistisch bureau; moeizaam proces (Cartoon) 1878 Voorgeschiedenis oprichting CBS (1899)

behoefte aan informatie voor beleid ook op persoonlijk niveau : hartstochtelijk statisticus

Lady with the Lamp

Florence Nightingale (1820 -1910) • Uit de hoogste kringen in Engeland • Gek op getallen • Wilde meer over wiskunde leren • Studie van ziekenhuiswezen • Wilde verpleegster worden

Florence Nightingale (1820 -1910) • Op 33 -jarige leeftijd: directrice van ziekenhuis voor dames • Krimoorlog: – Engelsen en Fransen kant van de Turken tegen de Russen • Verslagen in de Times • Emotionele discussie in het Lagerhuis • De Minister van Oorlog moet groep verpleegsters sturen

Florence Nightingale (1820 -1910) • Florence wordt gevraagd deze missie te leiden • Ziekenhuisbarakken in Scutari nabij Constantinopel (=Istanbul) • Verzorging gewonden beneden alle peil, zowel voeding als hygiëne als medische verzorging • Enorme sterfte, volgens haar grotendeels overbodig • Ze neemt allerlei maatregelen, met name op het gebied van voeding en hygiëne

Florence Nightingale (1820 -1910) • Ze verzamelt allerlei statistische data over ziekte en sterfte • Ze verwerkt die in aansprekende figuren op een toen innovatieve wijze • Ze wil zo het thuisfront, met name de politici, overtuigen van het nut van betere verzorging

Florence Nightingale (1820 -1910) • Als ‘invalide’ naar Engeland terug • Ze werd daar als een heilige vereerd • Gebruikt haar invloed en naam om toestand voor de soldaten te verbeteren • Zorgt voor instelling ‘sanitaire commissie’

Sanitaire Commissie

Polar Area Diagram

Florence Nightingale (1820 -1910) – Statistiek de belangrijkste wetenschap, want alleen dit vak levert exacte resultaten van onze ervaring op – Statistiek kan morele wetten van de samenleving bloot leggen – Statistiek middel, geen doel

Francis Galton (1822 -1911) • Hartstochtelijk statisticus • Begin mathematische statistiek

Francis Galton (1822 -1911) • Laatste ‘Victoriaanse’ geleerde • Eerste eugeneticus: nature versus nurture • Gek op getallen: ‘Whenever you can, count’ • Hij verzamelde op allerlei manieren gegevens, bij voorkeur getalsmatig: – Lab op Internationale Gezondheidstentoonstelling – Stambomen van ‘eminente’ families: nature dominant

Correlatie: eminent men

Francis Galton (1822 -1911) ‘mentaal vermogen-intelligentie’ • • • Blanke mannen superieur Dan: blanke vrouwen ( 1 s dommer) Dan: negers (2 s dommer) Dan: Australische aboriginals (3 s dommer) Maar: Mannen van het oude Athene: (2 s slimmer) Intelligente mensen zouden zich meer moeten voortplanten dan de rest • Indertijd gebruikelijke opvattingen (in bepaalde kringen) verpakt in statistische uitspraken

SLOTOPMERKINGEN • Het Getal: Knecht en Koning van de Controle, zowel op politieke als persoonlijke vlak • Kenmerken statistische informatie: precies, objectief, niet-talig, onpersoonlijk, reductionistisch, subjectief • Door kwantificatie en systematisering westerse samenleving dominant geworden • Kwantificatie nuttig en onontkoombaar • Reflectie op de impact ALTIJD noodzakelijk

• CIJFERS ‘’LIEGEN’’ VAAK GENOEG