KAZNENA POLITIKA U Bi H I PRAKSA SUDOVA

KAZNENA POLITIKA U Bi. H I PRAKSA SUDOVA

UVOD • O “kaznenoj politici” ili “politici kažnjavanja”, posebno o sudskoj toliko je već rečeno i napisano da se teško mogu izbjeći neka ponavljanja, • “Rasprava o tome postala je neumjesna i suvišna, jer se ne može izbjeći insistiranje na nekim opštepoznatim sadržajima o kojima javnost, političari, naučnici, praktičari i eventualno još neki zainteresovani “subjekti” imaju različita gledišta pa te sadržaje i drugačije shvataju”. (Ž. Horvatić, HLJKPP 2/2004. )

• razilaženja između predviđenih zakonskih okvira kazni za pojedina krivična djela i politike kažnjavanja sudova • brojni prigovori pravničke i opšte javnosti na sudsko odmjeravanje kazne - izrečene kazne su preblage • problematikom se stručno i sistematski niko ne bavi • stalni pritisci na izmjene zakonskih okvira predviđenih kazni • nemamo pokazatelja da li sudovi iskorišćavaju ili ne iskorišćavaju postojeće zakonske okvire • odgovoriti na pitanje, zašto je to tako i na koji način takvu praksu sudova treba ili ne treba mijenjati.

KAZNENA POLITIKA • Značaj kaznene politike ili politike kažnjavanja: 1. kazna je centralno pitanje krivičnog prava – njegova kruna, 2. kazna je najvažnije što zanima optuženog ako je oglašen krivim, 3. kazna ono što zanima rodbinu optuženog, oštećenog i javnost (opštu i stručnu).

• Razlikuju se dva pojma “kaznene politike” ili “politike kažnjavanja”: 1. Zakonska politika kažnjavanja (kaznena politika) - zakonski izbor vrste i mjere kazne, vrši zakonodavac donoseći zakone, 2. Sudska politika kažnjavanja (kaznena politika) – sudski izbor vrste i mjere kazne, djelatnost suda kojom se odlučuje koja će se kazna izreći učiniocu u okviru zakonskih granica kazne propisane za to krivično djelo.

• povezanost i međusobna uslovljenost zakonskog i sudskog izbora kazne • stalna dinamičnost i promjenjivost njihovog odnosa, • do promjena nužno i opravdano dolazi jednostrano, djelovanjem sudske prakse • zakonski izbor kazne relativno stabilan i trajan, inertan i bezličan, • sudski izbor se mijenja prema promjenama u društvu

ZNAČAJ KAZNENE POLITIKE SUDOVA • kazna je neprijatnost - svaki čovjek želi da je izbjegne, • Kazna je način i sredstvo za modifikovanje ljudskog ponašanja, • kazna ima svrhu odvraćanja od činjenja krivičnih djela, prevaspitavanja učinilaca i svrhu jačanja opšteg morala u društvu.

• kaznena politika sudova - potvrda i/ili negacija kaznene politike zakonodavca, • kaznena politika sudova - potvrda i/ili negacija opšte kriminalne politike društva, • ukazuje koliku slobodu treba da imaju sudovi, • zakonodavac ne može da unaprijed predvidi sve životne situacije i šta se u praksi može dogoditi,

• zato mora ostaviti sudovima relativnu slobodu, nešto šire (kaznene) raspone u okviru kojih sud može pronaći pravu mjeru pravičnosti, • time omogućava korekciju nekih svojih rješenja, za koja pretpostavlja da mogu biti prevaziđena i zastarjela, • ponekad opšta rješenja i pored toga što su načelno pravedna, u svojoj konkretnoj primjeni, mogu biti i nepravedna.

OCJENE KAZNENE POLITIKE SUDOVA • najčešće: nestručne, površne, nedovoljno dokazane i nepotpuno obrazložene, • “neadekvatna i (pre)blaga” u odnosu na zakonsku “kaznenu poltiku”, • zasnovane na trenutnim utiscima o nekim opštim statističkim podacima ili nekom slučaju iz sudske prakse, • loša obrazloženja izrečene kazne još više doprinose površnim i netačnim ocjenama sudske prakse u cjelini,

U političkim i medijskim, ali, i u stručnim pa i naučnim raspravama zanemaruju se ili pogrešno tumače: • trodioba vlasti na zakonodavnu, izvršnu i sudsku i njihovi međusobni odnosi • načela krivičnog prava: 1. osnova i granica krivičnopravne prinude, svrhe kažnjavanja, 2. načela zakonitosti i individualizacije krivičnopravnih sankcija, 3. načina apsolutno i relativno propisanih kazni u zakonu, 4. zakonskog i sudskog ublažavanja kazni, 5. primjena sudske opomene, uslovne osude, itd.

• gotovo besmisleno i uporno iznošenje stanovišta o “neusuglašenosti” zakonske i sudske kaznene politike, • insistira se na tezi da je zakonodavac, uglavnom, dobro odmjerio represiju za sva i pojedina krivična djela, ali da sudovi uporno izriču kazne koje su, po pravilu, znatno blaže od tako odmjerene represije.

• takve konstatacije mogu se činiti uvjerljivim, jer se zasnivaju i obrazlažu prezentovanjem samo odredbi posebnog dijela krivičnog zakona, a da se pritom neopravdano, a sa stručnog i naučnog stanovišta i neoprostivo, ne uzimaju u obzir zakonski sadržaji iz opšteg dijela krivičnog zakona, posebno onih koji se direktno tiču izbora vrste i mjere kazni počiniocima krivičnih djela.

• kazna ili druga krivičnopravna sankcija izrečena sudskom presudom koja je zakonita, samom svojom zasnovanošću na zakonu, u izboru vrste i mjere kazne neminovno je usuglašena sa zakonskom kaznenom politikom, • problem može da stvara manjkavo i nevješto obrazloženje izbora i sankcije ili mjere kazne, • olakšavajuće i otežavajuće okolnosti se samo nabroje bez obrazlaganja zašto su takve, zašto i kako utiču na kažnjavanje.

PRIMJERI IZ PRAKSE • Polno nasilje nad djetetom kao olakšavajuća okolnost samo da je “otac četvoro maloljetne djece”, “zrela životna dob od 70 godina”. . . • “opravdana” negativna reakcija, • moguća situacija uz obrazloženje: da je jedini njihov hranilac (nemaju majke, samo on ostvaruje prihod – veza sa imovnim stanjem, prema svojoj djeci potpuno odan. . . ) – qestio facti – u korist djece? , • moguća situacija uz obrazloženje: teška neizlječiva bolest, izvjestan brz smrtni ishod (“”cancer prostate. . . ”)

• ugrožavanje javnog saobraćaja s umišljajem (alkohol 2, 15) - brzina 110 km/ po klizavom kolovozu i krivini (smrt jednog lica) kazna zatvora 1 godina i 8 mjeseci i mjera bezbjednosti: • reakcija na “blagu” kaznu • propušteno da se obrazloži (govori odgovor na žalbu branioca): zajedno pili cijelu noć, mijenjali kafane na insistiranje oštećenog koji je slavio rođenje djeteta, oštećeni tražio da ga optuženi vozi, oštećeni stariji deset godina i zreliji, dao svoje vozilo optuženom. . .

• nesporazumi se ne uočavaju samo u ocjenama o sudskoj kaznenoj politici, već uopšte o kaznenoj politici, kao pojmu i pojavi koja spada u kriminalnu politiku ili, bolje rečeno, politiku suzbijanja kažnjivih ponašanja, • kad se poredi zakonska i sudska kaznena politika, često se griješi ne samo u ocjeni materijala koji je relevantan za sudsku kaznenu politiku već i neuzimanjem u obzir onoga što se smatra relevantnim za zakonsku kaznenu politiku, • na primjer, ako se govori o zakonskoj kaznenoj politici za neko krivično djelo, uzima se u obzir samo propisana kazna za to djelo u posebnom dijelu krivičnog zakona, a ne i sve ono što isti zakon propisuje o odmjeravanju kazne, pa i ublažavanju kazne u svome opštem dijelu, kao da ti sadržaji ne čine kaznenu politiku tog zakona i istog zakonodavca.

• statistički podaci – samo jedan od nužnih elemenata, • sami statistički podaci su nepouzdani za valjan zaključak, • ne može se samo na osnovu globalnih statističkih podataka o ukupnosti izrečenih kazni za određena krivična djela za neko razdoblje, ni na osnovu pojedinog konkretnog primjera donositi pravilan zaključak o “politici kažnjavanja”, • potrebna je temeljna analiza većeg broja praktičnih slučajeva i onda pronalaženje izvjesnih zakonitosti u primjeni kazni u tim slučajevima, • davanju ocjena u institucionalizovanoj raspravi treba da prethodi upoznvanje sa naučnim i stručni saznanjima o tome šta se kritikuje.

OPŠTA KRIMINALNA POLITIKA I KAZNENA POLITIKA SUDOVA • Kaznena politika sudova jeste dio opšte kriminalne politike, ali svakako ne jedini, pitanje je čak da li i najvažniji dio, • Kaznena politika sudova može da ima svog indirektnog, psihološkog uticaja na neke druge segmente opšte kriminalne politike, • ukoliko sudovi, po percepcijama javnog mnjenja, nezasluženo, neopravdano izriču blage kazne, onda to u svijesti nekih drugih dijelova društva, nekih drugih organa zaduženih za vođenje kriminalne politike, može imati vrlo značajne (negativne) reperkusije.

• po sistemu: “Mi ih hapsimo, a sudovi ih oslobađaju” • može na povratan način uticati i na politiku gonjenja, odnosno otkrivanja krivičnih djela i njihovih učinilaca, • kao dio cjeline prvenstveno zavisi od cjeline kriminalne politike društva, • predstavlja konkretizaciju opštih, generalnih političkih opredjeljenja izraženih u zakonu, • zakonska kaznena politika je nešto opšte in abstracto, a sudska kaznena politika je nešto pred stavlja konkretizaciju tog opšteg (in concreto).

KAZNENA POLITIKA SUDOVA – KOREKTIV ZAKONODAVNE KAZNENE POLITIKE • razvoj moralne svijesti u društvu ide ispred zakona, • sudovi svojom kaznenom politikom treba da ispravljaju neadekvatna i zastarjela zakonska rješenja, • pogrešno je da se odmah mijenjaju zakonska rješenja čija primjena u praksi ne daje očekivane rezultate, • zakonodavac ponekad ne vodi dovoljno računa ni o mogućnosti prihvatanja i realizacije pojedinih instituta u datoj socijalnoj, ekonomskoj i kulturnoj sredini (svojevremeno uslovna osuda sa zaštitnim nadzorom) ili, kao što je to možda danas slično sa novouvedenim sistemom novčane kazne (pravilo o dnevnim iznosima se pretvorilo u izuizetak).

• mogućnost da njegova rješenja postanu vremenom neadekvatna i zastarjela, zakonodavac može prevazići tako što će predvidjeti dosta široke raspone kazni, ostavljajući sudu slobodu i znatnu mogućnost da u svakom konkretnom slučaju nađe najadekvatnije i najpravednije rješenje, • obično, zakonodavac pri tome visoko postavlja i minimume i maksimume kazni, sprečavajući tako sud da ublažava (osim izuzetnno) kaznenu politiku ispod one granice koju zakonodavac prema svom viđenju u datom trenutku i u neposrednoj budućnosti, smatra adekvatnom i legitimnom, • praksa uspostavljenih nerealno visokih minimuma i maksimuma kazni kod većeg broja krivičnih djela, u stručnoj javnosti se uglavnom kritikuje.

KAKO REAGUJE ZAKONODAVAC • “Obračun kod prijedorske petlje” – upotrebom i automatskog oružja jedno lice lišeno života, jedno teška tjelesna povreda (dvije kriminalne grupe), • Izmjene i dopune Krivičnog zakona Republike Srpske • Izrađivanje i nabavljanje oružja i sredstava namijenjenih za izvršenje krivičnih djela čl. 398. • St. 1. umjesto “ 3 mjeseca do 3 godine” sada “ 2 godine do 5 godina” • St. 2. umjesto “zatvorom do 1 godine” sada “zatvorom do 3 godine” • Do tada zricane kazne: nema podataka

• “Afera pedofil”- novinar dnevnog lista u Banjoj • • • Luci postavio lažni dječiji internet profil na koji mu se javljao odrasli muškarac i razmjenjivali poruke i sl. Rezultat: medijska kampanja hitna sjednica vlade sastanak “radne grupe” Ministar pravde, Ombudsman za djecu, sudije, profesori, ministarstvo omladine, zdravlja. . . zaključak: potrebna izmjena KZ RS

• Da li je počinjeno i koje krivično djelo – bez odgovora (pedofilija kriminološki pojam – bolest) • Propisane kazne: • polno nasilje nad djetetom čl. 195. st. 1. “od 1 do 10 godina” (ranije do 8), st. 2. 3 -15, st. 3. 515, st. 4. najmanje 5, st. 5. najmanje 10 ili dugotrajni zatvor, • Opasnost i sudska kaznena politika: • 2011 – 2014. pred Vrhovnim sudom RS odlučivano po žalbi u 15 predmeta (20 lica) • Izrečene kazne od 2. god. i 1 mj. do 18 godina • Jedna oslobađajuća

ZAKONODAVSTVO U BIH • 2003. godine harminizovano • kasnijim izmjenama teži se ka povećanju represije (viši posebni minimumi i maksimumi), • statistički podaci loši, manjkavi ili nedostupni i ne koriste se za kreiranje zakonske kaznene politike • trenutni politički interesi • pritisak javnosti izazvan reakcijom na pojedine slučajeve • uticaj medijske kampanje

SUDOVI U BIH • Sud Bi. H – Apelaciono odjeljenje (jednostavno ujednačavanje sudske prakse) • BD Bi. H – isto • FBi. H – VS FBi. H, Kantonalni sudovi – zadovoljavajuća organizacija i mogućnost ujednačavanja prakse • RS – VS RS i 5 okružnih sudova – isto • Prigovori kaznenoj politici neargumentovani, kampanjski, ad hoc slučajevi, bez sistematike i razumijevanja materije, medijski pritisci. . .

• Kritika se mora dozvoliti i ponekad je poželjna i opravdana • Uzroci: • Loša i nepotpuna obrazložebnja presuda u izboru sankcije i posebno visini kazne kroz njeno odmjeravanje • Madijska inferornost i nesnalaženje portparola sudova, • Nedostaci statističkih podataka • Malo ili nimalo stručnih radova sudija i tužilaca • Dominacija izvršne vlasti

ZAKLJUČAK • osim u laičkim, nestručnim i amaterskim raspravama o kaznenim politikama, nema i ne može biti ni govora o nekoj “sudskoj kaznenoj politici” (Ž. Horvatić, op. cit. ) • sudska vlast u trodiobi vlasti, ne oblikuje niti provodi bilo koju, pa ni kaznenu politiku, već je svaka presuda samo primjena zakona na konkretan slučaj, • zakonodavci svoje političke ideje ostvaruju u zakonima o kojima odlučuje parlament, • sudska vlast primjenjuje zakone tumačeći ih na osnovu svojih ovlašćenja iz ustava i tih zakona,

• razlike između propisanih kazni u krivičnom zakonu i izrečenih kazni od strane sudova treba analizirati i cijeniti na osnovu te postavke, kao i postavki o jedinstvu i povezanosti odredbi opšteg i posebnog dijela krivičnog zakona i o jedinstvu i povezanosti krivičnog prava koje čine krivični zakon, njegova primjena u sudskoj praksi i teorija.

• analize pokazuju da se u našoj sudskoj praksi izrečene kazne zatvora kreću najčešće oko propisanog minimuma, a odredbe o ublažavanju se primjenjuju dosta široko, • ovo je rezultat nerealno postavljenih raspona kazni, posebno visokog minimuma kazne, • kazneni okviri ne smiju biti preširoki, jer se u praksi po pravilu ‘iskorišćava’ samo donja polovina postojećih raspona zatvorske kazne, • zakon koji uvažava načelo individualizacije u kažnjavanju ne može težiti da sam fiksira neku čvrstu liniju politike kažnjavanja, • ostaje da to učine sudovi,