KARL POPPER I IMRE LAKATOS 1 Bogusaw Czarny

KARL POPPER I IMRE LAKATOS 1

Bogusław Czarny podstawyekonomii@gmail. com EKONOMIA JAKO NAUKA EMPIRYCZNA - WYBRANE PROBLEMY Slajdy do wykładu są dostepne w serwisie internetowym : www. podstawyekonomii. pl/metodologia/. PLAN ZAJEC: I. CO TO JEST EKONOMIA ? 1. Ekonomia – nauka o gospodarowaniu. 2. Metoda ekonomii, czyli jak powstaje wiedza o gospodarowaniu. a) Obserwacja. b) Indukcja. c) Dedukcja. d) Krytyka naukowa. II. KARL POPPER I IMRE LAKATOS 1. Karl Popper o metodologii nauki. 2. Imre Lakatos o metodologii nauki. III. OSOBLIWOŚCI EKONOMII JAKO NAUKI a)1. Rola doświadczenia. b)2. Ogólnikowość i niepewność prognoz. c)3. Badanie zmienia badany proces. d)4. Ekonomia a interesy. e)IV. CO TO ZNACZY EKONOMIA POZYTYWNA? f)1. Sądy opisowe i sądy wartościujące. g)2. Prawdziwość sądów opisowych i sądów wartościujących. h)3. Ideał ekonomii wolnej od sądów wartościujących. i)V. CZY UPRAWIANIE EKONOMII POZYTYWNEJ JEST MOŻLIWE? j)1. Metodologiczne sądy wartościujące. k)2. Język ekonomisty a wartościowanie. l)3. Polityka gospodarcza a sądy wartościujące. m)4. Inne argumenty. n)VI. NOWE PRĄDY W EKONOMII – PKB, HDI, HI. o) 1. Krytyka PKB jako miary dobrobytu. p)2. Human Development Index. q)3. Happiness Index. r)VII. OSTATNIE ZAJĘCIA s) 1. Jeszcze o ekonomii szczęścia. t)2. Sprawdzian. u)* v)Uwaga! Po zakończeniu zajęć odbędzie się krótki sprawdzian pisemny. Warszawa, 14 kwietnia 2012 roku

Pamiętasz? O tym, jak myślimy, czyli MASZYNA DO PRODUKCJI WIEDZY… 3

I. Karl Popper o metodologii nauki (wybrane problemy) 4

DWA POSTULATY KARLA POPPERA (1902 -1994) 1. Zdaniem Poppera należy formułować takie hipotezy, które są ŁATWO FALSYFIKOWALNE. Falsyfikowalne są hipotezy, których obalenie za pomocą testu logicznego lub testu empirycznego jest możliwe. 5

DWA POSTULATY KARLA POPPERA (1902 -1994) 1. Zdaniem Poppera należy formułować takie hipotezy, które są ŁATWO FALSYFIKOWALNE. Falsyfikowalne są hipotezy, których obalenie za pomocą testu logicznego lub testu empirycznego jest możliwe. 2. Popper domaga się poddawania falsyfikowalnych hipotez MOŻLIWIE NAJSUROWSZYM TESTOM SPRAWDZAJĄCYM. Chodzi o skoncentrowanie wysiłków badawczych nie na poszukiwaniu faktów potwierdzających sprawdzane hipotezy, lecz na poszukiwaniu faktów im zaprzeczających. 6

OTO UZASADNIENIE PIERWSZEGO POSTULATU POPPERA. 1. „Zdaniem Poppera należy formułować takie hipotezy, które są ŁATWO FALSYFIKOWALNE. Falsyfikowalne są hipotezy, których obalenie za pomocą testu logicznego lub testu empirycznego jest możliwe. ” 7

Tylko twiedzenia falsyfikowalne stwierdzają coś o świecie i mogą być włączone do zasobu wiedzy naukowej (tzw. KRYTERIUM DEMARKACJI Poppera, oddzielające wypowiedzi naukowe od wypowiedzi nienaukowych). 8

To Poppera „KRYTERIUM DEMARKACJI” eliminuje z nauki takie wypowiedzi, jak: -„Trucizny trują”, -„Obrazy Rembrandta są piękne”, - „Życie jest świętością”. Popper twierdzi, że takie opinie są POZBAWIONE TREŚCI lub stanowią FORMĘ UZEWNĘTRZNIANIA NIE NADAJĄCYCH SIĘ DO INTERSUBIEKTYWNEGO SPRAWDZENIA GUSTÓW I EMOCJI LUDZI. 9

Przyjmy się przykładom nieprzestrzegania przez ekonomistów 1. postulatu Poppera. Falsyfikowalność twierdzeń kłóci się z takimi cechami wypowiedzi jak: - WIELOZNACZNOŚĆ, - NIEDOPOWIEDZENIE (ELIPTYCZNOŚĆ), - NIEOSTROŚĆ, - NIEOBALALNOŚĆ. Hamują one gromadzenie prawdziwej wiedzy o gospodarce, bo utrudniają (lub uniemożliwiają) obserwacyjne sprawdzenie wypowiadanych tez. 10

WIELOZNACZNOŚĆ sprawia, że wypowiedź może być rozumiana na wiele sposobów. WIELOZNACZNOŚĆ jest spowodowana posługiwaniem się różnymi definicjami jednego terminu. 11

Oto przykład: „Ponieważ całość to więcej niż suma części, państwo powinno aktywnie ingerować w przebieg gospodarowania”. Otóż to twierdzenie jest prawdziwe lub fałszywe, zależnie od sposobu zdefiniowania występujących w nim terminów. Jeżeli np. „całość” oznacza zbiór liczb, „części” to także zbiory liczb, a termin „suma” nazywa wynik dodawania zbiorów liczb, to jest ono fałszywe. Jeżeli zaś „całość” oznacza firmę, a „części” to ludzie, maszyny, surowce itp. , to jest ono prawdziwe (nie każdy zbiór ludzi i zasobów jest firmą; produkcja dóbr wymaga zorganizowania). A --------------------------------------A Zob. E. Nagel, On the Statement „The Whole Is More Than the Sum of Its Parts”, w: The Language of Social Research, red. P. F. Lazarsfeld, M. Rosenberg, Glencoe 1955. 12

W efekcie przesłanka rozważanego twierdzenia („Ponieważ całość to więcej niż suma części, państwo powinno aktywnie ingerować w przebieg gospodarowania”) może się okazać prawdziwa lub fałszywa, zależnie od okoliczności. Utrudnia to ocenę prawdziwości całego twierdzenia: „Ponieważ całość to więcej niż suma części, państwo powinno aktywnie ingerować w przebieg gospodarowania”. 13

NIEDOPOWIEDZENIE (ELIPTYCZNOŚĆ) oznacza, że opuszczono ważną część wypowiedzi. Np. , autor opinii: „Przedsiębiorstwo prywatne jest bardziej efektywne niż przedsiębiorstwo publiczne” nie sprecyzował, jakie dokładnie przedsiębiorstwo ma na myśli. W efekcie jego wypowiedź może się okazać prawdziwa lub fałszywa, zależnie od tego, jaka firma i w jakich okolicznościach zostanie poddana obserwacji. 14

NIEOSTROŚĆ oznacza, że znaczenie terminu nie zostało precyzyjnie określone. Nieostrość pojawia się, gdy definicje terminów nie pozwalają na dokładne przyporządkowanie obiektów nazwom. Np. , polscy ekonomiści nie umówili się, czy „inflacja galopująca” oznacza taki wzrost cen dóbr konsumpcyjnych, którego tempo przekracza 30%, 40%, czy może 50% rocznie. W efekcie spór o to, czy „w Polsce w 1992 roku trwała galopująca inflacja”, nie jest możliwy do rozstrzygnięcia (w 1993 r. roczne tempo wzrostu cen wyniosło 43, 0%). 15

NIEOBALALNOŚĆ oznacza, że wypowiedzi nie da się zaprzeczyć z powodu cech języka, w którym ją wypowiedziano. NIEOBALALNOŚĆ może być skutkiem TAUTOLOGICZNOŚCI wypowiedzi lub użycia NAZW, KTÓRYM NIE ODPOWIADAJĄ MOŻLIWE DO ZAOBSERWOWANIA OBIEKTY. 16

Prawdziwość TAUTOLOGII wynika z definicji użytych nazw. Np. , obserwacja nieustannie potwierdza tezę: „Nie ulega wątpliwości, że (…) brak poczucia więzi, solidarności, rozpierzchanie się celów, nie są czynnikami sprzyjającymi wspólnej celowości (…)” (zob. J. Pajestka, Świadome kształtowanie procesów społeczno-gospodarczych w gospodarce socjalistycznej, „Ekonomista” nr 1, 1977, s. 19). Podobnie jak twierdzenia: „Konsument dąży do szczęścia” lub „Kwadrat ma cztery kąty proste”, teza Pajestki jest zawsze prawdziwa z powodu znaczenia użytych terminów. Jest oczywiste, że „rozpierzchanie się celów” „nie sprzyja wspólnej celowości”; podobnie: każde zachowanie konsumenta (łącznie z samobójstwem) można uznać za „dążenie do szczęścia”. 17

Zaś twierdzenia Karola Marksa: „W warunkach konkurencji ceny rynkowe towaru oscylują wokół wartości społecznie niezbędnego czasu pracy, potrzebnego do wyprodukowania towaru”, nie da się obalić z innych powodów. Po prostu nie potrafimy zmierzyć „wartości społecznie niezbędnego czasu pracy”, o którym pisze autor Kapitału. (Zob. L. Kołakowski, Die Philosophie des Positivismus, München 1971, s. 271 – 280). Analogicznie jest możliwe do obalenia twierdzenie: „Wydajność pracy przeciętnego skrzata płci męskiej jest w przybliżeniu o 34, 6% wyższa od wydajności pracy skrzata płci żeńskiej”. 18

WIELOZNACZNOŚĆ, NIEDOPOWIEDZENIE, NIEOSTROŚĆ, NIEOBALALNOŚĆ utrudniają obserwacyjną weryfikację twierdzeń, a także ich krytykę (falsyfikację). Skutkiem są zbędne spory, pochopna akceptacja fałszywych opinii, wyjaśnienia pozorne, czyli – spowolnienie procesu gromadzenia rzetelnej wiedzy o gospodarowaniu. 19

OTO ZAŚ UZASADNIENIE DRUGIEGO POSTULATU POPPERA. . . 2. „Popper żąda poddawania falsyfikowalnych hipotez MOŻLIWIE NAJSUROWSZYM TESTOM SPRAWDZAJĄCYM. Chodzi o skoncentrowanie wysiłków badawczych nie na poszukiwaniu faktów potwierdzających sprawdzane hipotezy, lecz na poszukiwaniu faktów im zaprzeczających. ” 20

Z fałszu może wynikać prawda. Istnieje mało absurdalnych twierdzeń, których nie da się potwierdzić kilkoma obserwacjami. (Np. : „Ministrowie finansów płci męskiej są niekompetentni”). POTWIERDZENIA HIPOTEZY NIE ROZSTRZYGAJĄ ZATEM KWESTII ICH PRAWDZIWOŚCI! 21

Natomiast z prawdy nie może wynikać fałsz. OBSERWACYJNE ZAPRZECZENIE HIPOTEZY PRZESĄDZA ZATEM O JEJ FAŁSZYWOŚCI! 22

Popper nie chce więc szukać potwierdzeń teorii; nie rozstrzygają one o prawdziwości sprawdzanej wiedzy. Natomiast zaobserwowanie zdarzenia, zaprzeczającego wnioskom, które wynikają z teorii, oznacza, że jest ona fałszywa. 23

Dążenie do falsyfikacji PRZYŚPIESZA ZATEM GROMADZENIE WIEDZY. Teoria zasługuje na uznanie wtedy, kiedy zgadza się z wieloma faktami, lecz wtedy gdy – mimo prób - nie zdołano jeszcze wskazać faktu, który by jej zaprzeczył. 24

A teraz przyjmy się przykładowi nieprzestrzegania przez ekonomistów 2. postulatu Poppera. (Popper domaga się w nim konsekwencji w dążeniu do obalenia, a nie potwierdzenia, sprawdzanych twierdzeń). 25

Przykladem takim jest prowadzona w Polsce w II połowie XX w. dyskusja o tzw. racjonalności gospodarowania. Wygłaszane przez jej uczestników (np. Oskar Lange, Władysław Baka. Aleksander Łukaszewicz, Józef Pajestka) twierdzenia o „społecznej własności środków produkcji” i wynikającej z niej - rzekomo - „makroracjonalności gospodarki socjalistycznej” przez dziesięciolecia nie spotykały się z powszechniejszą krytyką naukową. Odwrotnie, trafiły one do podręczników akademickich i encyklopedii, przyczyniając się do utrwalenia niedemokratycznego systemu politycznego w Polsce. 26

A przecież, zgodnie z 2. postulatem Poppera, mimo zaobserwowania np. w Polsce przykładów potwierdzających tezę, że gospodarka socjalistyczna podporządkowana została celowi najlepszego zaspokojenia potrzeb społecznych (np. w Polsce darmowa edukacja w latach 50. , 60. , 70. i 80. XX w. ) Lange i rozwijający jego teorię racjonalnego gospodarowania kontynuatorzy powinni skoncentrować się na poszukiwaniu argumentów logicznych i empirycznych zaprzeczających takim opiniom. Doprowadziłoby to do szybkiego obalenia tych opinii, np. przez wskazanie przykładów powszechnego w krajach realnego socjalizmu marnotrawstwa. A ----------------------Zob. Czarny, B. (1989) Dyskusja o racjonalności gospodarowania w polskiej literaturze ekonomicznej po II wojnie światowej, SGH, Warszawa (niepublikowana praca doktorska); także: Czarny, B. (1997) Racjonalność makroekonomiczna versus mikroekonomiczna, czyli o pewnym wątku dyskusji ekonomicznych, „Zeszyty Naukowe Kolegium Gospodarki Światowej”, nr 2, SGH, Warszawa. A 27

Zwróćmy uwagę na pokrewieństwo falsyfikacjonizmu z darwinowską teorią ewolucji. . . 28

U Poppera miejsce „walczących o byt” gatunków zajmują teorie naukowe, walczące z zagrożeniem falsyfikacją. 29

U Poppera miejsce „walczących o byt” gatunków zajmują teorie naukowe, walczące z zagrożeniem falsyfikacją. Przypadkowym mutacjom, za sprawą których powstają nowe gatunki, biorące udział w ewolucyjnych zmaganiach o prze- trwanie, odpowiada nieustanne tworzenie przez naukowców nowych teorii. 30

U Poppera miejsce „walczących o byt” gatunków zajmują teorie naukowe, walczące z zagrożeniem falsyfikacją. Przypadkowym mutacjom, za sprawą których powstają nowe gatunki, biorące udział w ewolucyjnych zmaganiach o prze- trwanie, odpowiada nieustanne tworzenie przez naukowców nowych teorii. Biologiczna ewolucja skutkuje doskonaleniem się zdolnych do przetrwania organizmów według kryterium najlepszego przystosowania do środowiska. Zaś opisywana przez Poppera ewolucja wiedzy skutkuje ulepszaniem wiedzy naukowej, coraz trafniej opisującej regularności zjawisk. 31

Zwróćmy uwagę, że u Poppera NIE MA PRAWDY. . . Dla Poppera w danym momencie istnieją tylko TEORIE JESZCZE NIESFALSYFIKOWANE (a nie - TEORIE PRAWDZIWE). 32

33

Nie oznacza to, że nie możemy dążyć do uczynienia naszej prowizorycznej wiedzy lepszą, czyli bardziej zbliżoną do rzeczywistości. Co prawda nigdy nie można powiedzieć o teorii, że jest prawdziwa, choćby bardzo dobrze sprawowała się w sprawdzianach, ale o pewnej teorii można powiedzieć, że jest lepsza od innej, jeżeli przeszła sprawdziany, które spowodowały obalenie poprzednich teorii. 34

Falsyfikacjonizm NAIWNY i WYRAFINOWANY „Późny” Popper nie jest „FALSYFIKACJONISTĄ NAIWNYM”, lecz „FALSYFIKACJONISTĄ WYRAFINOWANYM”. Oznacza to m. in. , że zdaje sobie sprawę z tego, iż OBALANIE HIPOTEZ JEST TRUDNE, A CZASEM NIEMOŻLIWE. Ma to kilka powodów (np. TEZA DUHEMA-QUINE’A , „ADHOKERIA”. 35

TEZA DUHEMA-QUINE’A Żadna teoria nie może nigdy zostać sfalsyfikowana przez pojedyncze doświadczenie. Np. , jeśli pomiar temperatury wskazuje, że jest ona inna niż wynika ze sprawdzanej teorii, może to oznaczać albo falsyfikację tej teorii albo falsyfikację jednej z teorii, których prawdziwość zakładali wynalazcy termometru (np. teorii o rozszerzaniu się metali, w tym rtęci, pod wpływem zmian temperatury). 36

W praktyce próbom falsyfikacji poddawane są całe kompleksy powiązanych ze sobą logicznie hipotez, twierdzeń i teorii, co często czyni falsyfikację konkretnej hipotezy lub twierdzenia trudną. W ekonomii jest to szczególnie ważny problem, z powodu naturalnej złożoności i zmienności gospodarki. Wymuszają one stosowanie licznych założeń upraszczających (np. doskonała informacja, malejące przychody z kapitału, niewystępowanie efektów zewnętrznych, założenie, że konsument jest w stanie ocenić wszystkie dostępne koszyki dóbr). 37

W efekcie często empiryczne zaprzeczenie hipotezy sformułowanej przy wszystkich tych założeniach nie może być uznane za konkluzywne, bo nie jest oczywiste, że jego przyczyną nie była nieprawdziwość któregoś z tych założeń. Podobne zastrzeżenia dotyczą powszechnego w ekonomii stosowania klauzuli ceteris paribus, a także wiarygodności danych empirycznych, którymi posługują się ekonomiści. 38

PRZYKŁAD (TEZA DUHEMA-QUINE’A) HIPOTEZA RACJONALNYCH OCZEKIWAŃ INFLACYJNYCH Ludzie są racjonalni i formując swoje oczekiwania inflacyjne SZYBKO wykorzystują WSZELKIE dostępne informacje na temat przyszłej inflacji. 39

WNIOSEK 1 Po wzroście tempa wzrostu nominalnej podaży pieniądza, MSN, NOWE oczekiwania inflacyjne, πe’, zrównają się z przewidywanym nowym tempem inflacji π (πe’=π). Powoduje to, że rzeczywiste tempo inflacji, π, wzrasta. Wszak: π - πe = -α • (U-U*) → π = πe -α • (U-U*). 40

WNIOSEK 2 Tempo inflacji, π, SZYBKO osiąga nowy poziom, π, zrównując się z nowymi, wyższymi, oczekiwaniami inflacyjnymi, πe’=π. Kiedy rosną inflacyjne oczekiwania, πe, pracownicy SZYBKO wymuszają na pracodawcach (którzy także spodziewają się wzrostu cen wytwarzanych przez siebie produktów!) odpowiednio wyższe tempo wzrostu płac nominalnych, πW, więc wzrasta również tempo wzrostu cen, rzeczywiście osiągając poziom π=πe’. 41

Jednak skoro: πe’= π oraz π - πe = -α • (U-U*), to: U=U*, ponieważ πe’=π U=U*. Zatem - mimo wzrostu tempa wzrostu nominalnej podaży pieniądza, MSN – rzeczywista stopa bezrobocia, U, nie odchyla się od naturalnej stopy bezrobocia, U=U*(przecież: πe’=π!). Oznacza to, że REALNA PODAŻ PIENIĄDZA, MS, SIĘ NIE ZMIENIA. 42

Zatem, po spowodowanym przez bank centralny pozytywnym makroekonomicznym szoku popytowym WZROST TEMPA INFLACJI, π, CAŁKOWICIE KOMPENSUJE WZROST TEMPA WZROSTU NOMINALNEJ PODAŻY PIENIĄDZA, MSN. KIEDY OCZEKIWANIA INFLACYJ- NE SĄ RACJONALNE, POLITYKA PIENIĘŻNA TRACI SKUTECZNOŚĆA! -----A Zauważ, że ten wniosek NIE DOTYCZY SYTUACJI, KIEDY ZMIANY POLITYKI PIENIĘŻNEJ SĄ NIEOCZEKIWANE, co uniemożliwia ludziom ich przewidzenie i szybkie dostosowanie się do nich. 43

Jednak test empiryczny NIE potwierdza opinii o braku wpływu przewidywanych zmian polityki pieniężnej na produkcję i bezrobocie i o nieistnieniu krótkookresowej krzywej Phillipsa… 44

DYGRESJA Dornbusch, Fischer, Starz piszą: „The only really good argument against the notion that monetary policy is ineffective except when it surprises people lies in data. When we observe the world we see that monetary policy does have real effects for significant periods. ” (R. Dornbusch, S. Fischer, R. Starz, MACROECONOMICS, 9 th edition, s. 121). I w innym miejscu: „The rational expectations model has the very strong prediction that anticipated monetary policy should have no effect on output. Early studies seemed consistent with this view, finding evidence that only unanticipated changes in the money stock increase output (…). However, these results did not stand up to further testing (…). ” (s. 549 -550) „[T]here is a strong positive relation between anticipated money growth and output growth (…)”. (s. 551) I dalej: „Christina Romer i David Romer wskazali sześć okresów, kiedy celem polityki pieniężnej (w USA – B. Cz. ) było zahamowanie inflacji. Wedle ich ustaleń po każdym z tych przypadków restrykcyjnej polityki pieniężnej następowała recesja (zob. Ch. D. Romer, Does Monetary Policy Matter? A New Test in the Spirit of Friedman and Schwartz, NBER Macroeconomics Annual, 1989)”. (s. 551) KONIEC DYGRESJI 45

Jednak test empiryczny NIE potwierdza opinii o braku krótkookresowej krzywej Phillipsa… W tej sytuacji obrońcy poglądu o racjonalych oczekiwaniach inflacyjnych bronią go, twierdząc np. , że w wyniku obserwacji sfalsyfikowana została nie teza o racjonalych oczekiwaniach inflacyjnych, lecz teza, że roszczenia płacowe powodują SZYBKI wzrost płac, kosztów produkcji i cen. 46

„Why doesn’t rational expectations explain how the world operates? (…) One answer is that some prices simply can’t be adjusted quickly. For example, labor contracts often set wages for 3 years in advance. Another piece of the answer is that even fully rational agents learn slowly. It has also been pointed out that the benefit of setting prices perfectly right may be less than the cost of making the necessary price changes. In honesty, a very significant puzzle remains. ” (R. Dornbusch, S. Fischer, R. Starz, MACROECONOMICS, 9 th edition, s. 121). KONIEC PRZYKŁADU (TEZA DUHEMA-QUINE’A) 47

„ADHOKERIA” Obrońcy zagrożonej falsyfikacją teorii stosują zabiegi ochronne ad hoc. Chodzi o dokonywane w obliczu zagrożenia zaprze- czeniem takie modyfikacje treści tej teorii, których JEDYNYM CELEM JEST JEJ OCHRONA. Modyfikacja teorii ma charakter ad hoc, jeśli jej celem jest wyjaśnienie TYCH I TYLKO TYCH wyników obserwacji, które i tak zostały wyjaśnione przez teorię wcześniejszą, oraz – dodatkowo - TYCH wyników obserwacji, które zaprzeczyły teorii wcześniejszej. 48

PRZYKŁAD (MIKROEKONOMICZNA TEORIA POPYTU I „ADHOKERIA”) Prawo popytu: Zapotrzebowanie na dobro zmienia się – ceteris paribus – w odwrotną stronę – niż cena dobra. 49

A oto ANOMALIA OBSERWACYJNA… „(. . . ) [D]yr. Lucjan Exner z Unimilu mówi, że nie opłaca się obniżać ceny prezerwatyw: - Generalnie kupuje się drogie. Są dwie takie kategorie produktów: prezerwatywy i przeciery dla dzieci w słoiczkach, w których konsument kieruje się ceną, aby była jak najwyższa. ”A --------------------------------------A Zob. W. Staszewski, Najniższa półka, „Gazeta Wyborcza” z 22 kwietnia 2008 r. (wydanie internetowe). 50

ZAUWAŻ: 1. Przeciery (lub prezerwatywy) to nie są „dobra Veblena” (ang. Veblen goods). Nie uważam, aby zakup DROŻEJĄCYCH przecierów (lub prezerwatyw) (w odróżnieniu np. od samochodu Jaguar) zwiększał prestiż nabywcy. 51

ZAUWAŻ: 2. Przeciery (lub prezerwatywy) to nie są dobra, których dotyczy „efekt owczego pędu” (ang. bandwagon effect). Nie uważam, aby ludzie zwiększali zakupy drożejących przecierów (lub prezerwatyw) dlatego, że inni też kupują ich coraz więcej, zapewne sądząc, że także w przyszłości będą one drożeć. Fenomenu przecierów i prezerwatyw nie wyjaśnia więc ZALEŻNOŚĆ PREFERENCJI OD CENY LUB OD LICZBY SPRZEDANYCH JEDNOSTEK DOBRA (ang. INTERACTION EFFECTS)A. --------------------------------------A H. Leibenstein (1950): Bandwagon, Snob, and Veblen Effects in the Theory of Consumers’ Demand, w: Quarterly Journal of Economics, 64, s. 183– 207. 52

ZAUWAŻ: 3. Przeciery (lub prezerwatywy) to nie są dobra Giffena. W dodatku nie są to także dobra Giffena, czyli hipotetyczne dobra niższego rzędu, na które nabywcy wydają znaczną część swych dochodów, co sprawia, że skierowany odwrotnie niż efekt substytucyjny efekt dochodowy zmiany ceny jest bardzo silny. 53

Dlaczego zatem w przypadku przecierów (lub prezerwatyw) wzrost ceny może spowodować zwiększenie się zapotrzebowania? 54

Dlaczego zatem w przypadku przecierów (lub prezerwatyw) wzrost ceny może spowodować zwiększenie się zapotrzebowania? Oto w tym momencie, ratując prawo popytu, WPROWADZAM HIPOTEZĘ AD HOC… 55

Oto w tym momencie, ratując prawo popytu, WPROWADZAM HIPOTEZĘ AD HOC… Chodzi o „sygnalizowanie” (ang. signalling) jakości towaru wysoką ceną. Zapewne, nabywcy przecierów (lub prezerwatyw), którym - ze względu na naturę potrzeb zaspokajanych przez wchodzące w grę dobro - bardzo zależy na jakości, sądzą, że wysoka cena zwiększa prawdopodobieństwo wysokiej jakości produktu. Zwiększają zatem zapotrzebowanie wraz ze wzrostem ceny. KONIEC PRZYKŁADU (MIKROEKONOMICZNA TEORIA POPYTU I „ADHOKERIA”) 56

Popper krytykował ADHOKERIĘ (czyli stosowanie „założeń pomocniczych ad hoc”, „zabiegów konwencjonalistycznych”, „zabiegów ochronnych”). W celu uniknięcia ADHOKERII zalecał dodatkowy, niezależny sprawdzian empiryczny, wprowadzanych do teorii twierdzeń ad hoc. Ponieważ możliwość poddania twierdzenia niezależnemu sprawdzianowi jest równoznaczna z możliwością wyprowadzenia zeń prognozy nowych, nieznanych wcześniej faktów, unikanie ADHOKERII oraz nowatorstwo twierdzeń są tożsame. 57

Co wynika z tych zaleceń Poppera w przypadku mojego przykładu z obroną mikroekonomicznej teorii popytu przed anomalią obserwacyjną za pomocą hipotezy o sygnalizacji? Otóż, aby użycie hipotezy o sygnalizacji nie okazało się ADHOKERIĄ, należałoby tę hipotezę poddać „niezależnemu sprawdzianowi empirycznemu”, czyli „wyprowadzić z niej prognozy nieznanych wcześniej faktów”, a także obserwacyjnie sprawdzić te prognozy. 58

II. Imre Lakatos o metodologii nauki 59

Pamiętasz? O tym, jak myślimy, czyli MASZYNA DO PRODUKCJI WIEDZY… 60

Poglądy Poppera rozwijał m. in. jego uczeń Imre Lakatos (1922– 1974). 61

DYGRESJA Poglądy Lakatosa na rozwój nauki przypominają poglądy Thomasa Kuhna (1922– 1996). Na przykład, PARADYGMATEM nazywa Kuhn podobny do Lakatosa „twardego rdzenia” zespół szczegółowych poglądów, regulujących sposób uprawiania nauki w konkretnej dziedzinie. Jednak Kuhn podkreśla NIECIĄGŁOŚĆ ROZWOJU NAUKI. Jego zdaniem przejście od jednego „paradygmatu” do innego następuje pod wpływem m. in. sądów wartościujących i zmian przekonań o charakterze metafizycznym. Swoją gwałtownością przypomina ono rewolucję. Bywa, że zwolennicy nowego „paradygmatu” na skutek zmiany używanego języka nie są w stanie nawet porozumieć się ze zwolennikami starego „paradygmatu”. Między REWOLUCJAMI NAUKOWYMI, pisze Kuhn, uprawiana jest NORMALNA NAUKA, co polega na rozwiązywaniu przez zwolenników panującego aktualnie w danej dziedzinie nauki „paradygmatu”, pojawiających się problemów szczegółowych („ZAGADEK”) (ang. „puzzles”). KONIEC DYGRESJI 62

Według Lakatosa ewoluujące teorie naukowe (lub grupy powiązanych teorii), czyli NAUKOWE PROGRAMY BADAWCZE, ang. scientific research programmes, mają CHARAKTERYSTYCZNĄ STRUKTURĘ WEWNĘTRZNĄ. 63

PO PIERWSZE, u Lakatosa w skład NAUKOWYCH PROGRAMÓW BADAWCZYCH wchodzi zestaw podstawowych założeń twórców programu, czyli TWARDY RDZEŃ (ang. hard core). Na podstawie arbitralnej decyzji zwolenników danego programu badawczego założenia te w zasadzie NIE SĄ poddawane próbom falsyfikacji. TWARDY RDZEŃ składa się z bardzo ogólnych hipotez, które stanowią bazę umożliwiającą rozwój programu. 64

PO DRUGIE, „twardy rdzeń” jest otoczony PASEM OCHRONNYM (ang. protective belt) hipotez pomocniczych, a także założeń przyjmowanych przy okazji opisywania warunków początkowych i formułowania sprawozdań z obserwacji. Części PASA OCHRONNEGO SĄ narażone na falsyfikację w konfrontacji z wynikami obserwacji. Elementów „twardego rdzenia”, ze względu na ich ogólność, zagrożenie to dotyczy w małym stopniu. 65

Np. , Mark Blaug pisze, że w przypadku mikroekonomii „głównego nurtu” składnikami TWARDEGO RDZENIA są hipotezy o maksymalizowaniu przez firmy i konsumentów, odpowiednio, zysku i użyteczności. Zaś PAS OCHRONNY tego naukowego programu badawczego składa się z bardziej konkretnych twierdzeń, np. o zrównywaniu przez firmy kosztu krańcowego z utargiem krańcowym, a także o ujemnym nachyleniu linii popytu rynkowego. 66

Lakatos twierdzi również, że częściami naukowego programu badawczego są również: HEURYSTYKA POZYTYWNA i HEURYSTYKA NEGATYWNA. Chodzi o zalecenia, które dotyczą tego, co uczony – odpowiednio – POWINIEN robić, a także tego, czego robić NIE POWINIEN. 67

HEURYSTYKA POZYTYWNA składa się z sugestii, określających sposób modyfikowania i uzupełniania obalanych twierdzeń, tworzących „pas ochronny”. Zwolennikom programu umożliwia ona planowanie badań. Przykłady Rogera Backhouse’a: „Wyjaśniaj przypadki nieefektywnej w sensie Pareta alokacji zasobów, szukając brakujących rynków. ” „Analizę zaczynaj, zakładając istnienie identycznych podmiotów i doskonałą informację, jeśli to konieczne, odrzucając te założenia. ” 68

HEURYSTYKA NEGATYWNA chroni „twardy rdzeń”, zabraniając odrzucania i zmieniania składających się nań podstawowych założeń. Oto przykłady Rogera Backhouse’a: „Nie twórz teorii, w przypadku których istotną rolę odgrywa zachowanie irracjonalne. ” „Chroń należące do ‘twardego rdzenia’ założenie, że ‘przy danych ograniczeniach podmioty gospodarcze wybierają optymalny wariant działania’ ”. 69

Powtarzam: Dla zwolenników konkretnego programu badawczego odpowiedzialność za ewentualne empiryczne zaprzeczenia twierdzeń, składających się na ten program, obciąża nie „twardy rdzeń”, a elementy „pasa ochronnego”. Kiedy zaprzeczenia takie się pojawiają, konieczna staje się zmiana części „pasa ochronnego”, aby dostosować go do wyników obserwacji. 70

POCZĄTKOWO rozwój programu badawczego polega na rozbudowie „pasa ochronnego”, a także na tworzeniu nowych technik badawczych (eksperymentalnych i matematycznych). ANOMALIA OBSERWACYJNE, czyli wyniki obserwacji zaprzeczające twierdzeniom wchodzącym w skład „pasa ochronnego”, nie odgrywają wtedy ważnej roli i są po prostu ignorowane. Dopiero W FAZIE DOJRZAŁEJ programu falsyfikacje stają się dla zwolenników programu problemem poznawczym. Wymusza on zmianę twierdzeń składających się na „pas och-ronny”. 71

Lakatos wyróżnia POSTĘPOWE i DEGENERUJĄCE SIĘ naukowe programy badawcze. 72

Konkretny program jest TEORETYCZNIE POSTĘPOWY, kiedy jego kolejne wersje zawierają NOWĄ TREŚĆ EMPIRYCZNĄ, czyli „prognozę pewnego zupełnie nowego, wcześniej nieoczekiwanego faktu”. Jeśli prognoza ta zostaje obserwacyjnie potwierdzona, program okazuje się także EMPIRYCZNIE POSTĘPOWY. 73

Natomiast kiedy kolejne wersje programu coraz częściej zawierają jedynie zmiany o charakterze ad hoc, tłumaczące tylko odkryte niezależnie nowe i niewygodne fakty, program jest PROGRAMEM SIĘ DEGENERUJĄCYM. 74

Lakatos nie sformułował jednoznacznego kryterium umożliwiającego – w konkretnych okolicznościach – porzucanie „degenerujących się” programów badawczych. Jego studia z zakresu historii nauki pokazują, że umiejętna zmiana elementów „pasa ochronnego” może zapoczątkować kolejną „postępową” fazę, zdawałoby się nieodwołalnie już „zdegenerowanego”, programu badawczego. Ocena konkurujących ze sobą programów badawczych możliwa jest jedynie ex post. 75

Zapewne wskazanie takiego pojedynczego kryterium jest po prostu niemożliwe. Mark Blaug: „Niestety, kiedy ulepszamy nasze sfalsyfikowane teorie, usiłując zwiększyć ich zawartość empiryczną, nigdy nie wiemy, kiedy się zatrzymać, a kiedy pracować dalej. Nie ma złotej reguły zdolnej powiedzieć nam, kiedy ostatecznie porzucić teorię, której wielokrotne już przydarzyły się zaprzeczenia, i która jest ciągle ulepszana, lecz naturalnie decyzja zależy od tego, jak sprawowała się ta teoria w przeszłości, a także od dostępności alternatywnych teorii”. Ocena teorii zależy od wielu dodatkowych kryteriów, a nie tylko od stopnia jej obserwacyjnego potwierdzenia. 76

Ocena teorii zależy od wielu dodatkowych kryteriów, a nie tylko od stopnia jej obserwacyjnego potwierdzenia (PAMIĘTASZ „BRZYTWĘ OCKHAMA”? ). Na przykład: Pewne teorie są bardziej „obiecujące” od innych. 77

Ocena teorii zależy od wielu dodatkowych kryteriów, a nie tylko od stopnia jej obserwacyjnego potwierdzenia (PAMIĘTASZ „BRZYTWĘ OCKHAMA”? ). Na przykład: Pewne teorie są bardziej „obiecujące” od innych. Pewnymi teoriami łatwiej się jest posługiwać lub łatwiej jest ich nauczać. 78

Ocena teorii zależy od wielu dodatkowych kryteriów, a nie tylko od stopnia jej obserwacyjnego potwierdzenia (PAMIĘTASZ „BRZYTWĘ OCKHAMA”? ). Na przykład: Pewne teorie są bardziej „obiecujące” od innych. Pewnymi teoriami łatwiej się jest posługiwać lub łatwiej jest ich nauczać. Pewne teorie lepiej niż inne dają się uzgodnić z utrwalonymi mocno metafizycznymi lub religijnymi przekonaniami lub z innymi gałęziami nauki. 79

DYGRESJA O przyczynach popularności „ujęcia Poppera-Lakatosa” w ekonomii tak pisze Backhouse: „Oferowało ono nadzieję znalezienia ścisłych ram pojęciowych, umożliwiających badanie konkretnych epizodów z historii ekonomii (…). Odpowiadająca mu kombinacja opisu i oceny wydawała się lepsza od proponowanej przez Thomasa Kuhna w Strukturze rewolucji naukowych (1970) (…). Ujęcie to zakreślało również ramy pojęciowe, w których – jak sądzono – możliwe będzie rozwiązanie starych zagadek, w rodzaju tej, dlaczego doszło do rewolucji keynesowskiej. Wydawało się również oferować kryterium oceny mniej wymagające niż falsyfikacjonizm Poppera, lecz dość rygorystyczne, aby umożliwić rozróżnienie dobrej i złej ekonomii. ” [Zob. Backhouse, R. (2004) The Methodology of Scientific Research Programmes, w: The Elgar Companion to Economics and Phillosophy, Edward Elgar, Cheltenham, s. 181)]. Nic dziwnego, że od końca lat 70. XX w. zaczęto publikować coraz więcej analiz konkretnych epizodów z historii ekonomii, przeprowadzanych w pojęciowych ramach zaproponowanych przez Poppera i Lakatosa [listę takich anglojęzycznych ekonomicznych studiów przypadku podaje Neil de Marchi w: De Marchi, N. K. , Blaug, M. (1991) Appraising Economic Theories. Studies in the Methodology of Research Programmes, Edward Elgar, Aldershot, s. 29– 30)]. 80

Nie oznacza to, że brakuje głosów krytycznych wobec „ujęcia Poppera-Lakatosa”. Jednak nawet Backhouse, który pisze, że zdaniem wielu metodologów ekonomii, „metodologia naukowych programów badawczych (ang. Methodology of Scientific Research Programmes, MSRP – B. Cz. ) jest zdyskredytowana”, dodaje zaraz, że jednak „(…) ciągle może ona być użyteczna przy rozwiązywaniu zagadek z historii ekonomii. (…) [D]ziś wykorzystanie Lakatosiańskich pomysłów może wymagać wyjścia poza MSRP. Mimo to ciąg -le pozostaje ona ważnym punktem wyjścia i źródłem inspiracji. ” [Zob. Backhouse, R. (2004) The Methodology of Scientific Research Programmes, w: The Elgar Companion to Economics and Phillosophy, Edward Elgar, Cheltenham, s. 193 -4)]. KONIEC DYGRESJI 81

ANEKS 82

83

84

85

86

87