Karadeniz Teknik niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve

Karadeniz Teknik Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü İŞ GÜVENLİĞİ UZMANLIĞI Türk Dil Bilgisi -II TEMEL EĞİTİM PROGRAMI Söz Dizimi- Cümle bilgisi Prof. Dr. A. Mevhibe COŞAR Arş. Gör. Aysun KANMAZ Karadeniz Teknik Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi İş Güvenliği Uzmanlığı Temel Eğitim Programı

Ders İçeriği • Cümle tanımı ve kurucu unsurları Karadeniz Teknik Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi İş Güvenliği Uzmanlığı Temel Eğitim Programı

Ders Hedefleri • Türkçede cümle konusunda yapılan değerlendirmeleri kavratmak. • Öğrencinin cümleyi yargı taşıyan dil birim olarak diğer dil birimlerinden ayırmasını sağlamak. • Cümleye ilişkin tanımlardan hareketle bir kavrama ait tanımları yorumlayarak ana fikre ulaşmayı göstermek. • Cümlenin kurucu unsurlarını nitelikleri ile tanıtmak ve ayırt etmeyi sağlamak. Karadeniz Teknik Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi İş Güvenliği Uzmanlığı Temel Eğitim Programı

Ders Özeti • Cümle, terim olarak farklı adlarla anılabildiği gibi tanımından kurucu unsurlarına ve türlerine kadar bir çok görüş ayrılığı içeren bir dil bilgisi çalışma alanıdır. Görüş ayrılıklarının temelinde dil bilgisi ve dil bilimi alanlarının bakış açılarının farklılığı ve konuyu ele alanların bu iki alanın bilgilerini birlikte ele almaları yatmaktadır. • Bunlar Türkçede cümle mantığının kavranılması açısından tartışılması gereken konulardır. • Cümlenin ögeleri, türleri, incelenme yöntemleri ve bu konuda ileri sürülen görüşler 2 haftalık bir süreçte ele alınıp incelenecektir. Karadeniz Teknik Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi İş Güvenliği Uzmanlığı Temel Eğitim Programı

YÜKLEM: İŞ/OLUŞ/ KILIŞ Cümlenin yargı ifadesi taşıyan asıl unsurudur. İş/durum, kılış ve oluş cümlede yüklem tarafından karşılanır. Daima çekimli bir fiil şeklindedir ve genellikle cümlenin sonunda bulunur. Karadeniz Teknik Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi İş Güvenliği Uzmanlığı Temel Eğitim Programı

YÜKLEM: İŞ/OLUŞ/ KILIŞ “Cümlede yargı bildiren çekimli unsur yüklemdir. İş, oluş, hareket, durum yüklem tarafından karşılanır. ” (Karahan, 1997) “Yüklem ya kendisine ek fiilin bağlandığı isim soyundan bir kelime yahut çekimli bir fiil olur. Cümlenin bütün ögeleri yüklem sayesinde varlık kazanır. ” (Bilgegil, 1982) “Fiil cümlede hareketi, oluşu, yapışı, hadiseyi, hükmü karşılayan unsurdur. Cümlenin esaslı unsuru, ana unsuru, temel unsuru, cümlenin direğidir. ” (Ergin, 1984) Karadeniz Teknik Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi İş Güvenliği Uzmanlığı Temel Eğitim Programı

YÜKLEM: İŞ/OLUŞ/ KILIŞ Yüklem, bildirme veya tasarlama kipinde bir fiil olabileceği gibi ek-fiilin çekimli hallerinde kullanışa giren isim çeşidi bir kelime de olabilir: Biliyor. Gelecektin. Çocuktum. Yokmuş. • Anlamadı. Çalışsam. Evde misin? İçindeydi Karadeniz Teknik Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi gibi. • İş Güvenliği Uzmanlığı Temel Eğitim Programı

YÜKLEM: İŞ/OLUŞ/ KILIŞ Yapabilir. Şaşakaldı. Terk etti. Yüklem, fiil cümlelerinde birleşik fiil grubu şeklinde, isim cümlelerinde ise yüklem isminin etrafında kurulmuş bir isim grubu (isim tamlaması, sıfat tamlaması, isim-fiil grubu, sıfat-fiil grubu. . . ) olarak karşımıza çıkabilir: Yok olmuş. Bu okulun öğrencisiydi. Kitap okumaktır. En güzel konuşandı. Cana yakındı. Karadeniz Teknik Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi İş Güvenliği Uzmanlığı Temel Eğitim Programı

YÜKLEM: İŞ/OLUŞ/ KILIŞ Yağız atlar kişnedi, meşin kırbaç şakladı. Bir cümlede birden fazla özne, nesne, zarf tümleci ve yer tamlayıcısı bulunabilir. Ancak yüklem tektir. Bir söz dizisi içindeki yüklem sayısı, cümle sayısını gösterir. Keskin bir sigara dumanı vardı; tıkandı, öksürdü. Ayşe, gülü kopardı, kokladı ve kitabının arasına koydu. Yalnız başıma bir köşeye ilişirdim, kımıldamazdım, susardım, beklerdim, korkudan büzülürdüm, rengimin uçtuğunu hissederdim. Karadeniz Teknik Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi İş Güvenliği Uzmanlığı Temel Eğitim Programı

YÜKLEM: İŞ/OLUŞ/ KILIŞ Eşyalarımız birer sandıkta (durur), sandıklar da birer odada durur. Art arda sıralanmış bazı cümlelerde yüklem ve yüklemin bir parçası ortak olabilir. Onu bana, beni de ona şikayet eder. Ayşe Hanımın çiftliğine, oradan da köye gideceğiz. Bu konu hakkında önce seninle, daha sonra onunla konuşacağım. Karadeniz Teknik Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi İş Güvenliği Uzmanlığı Temel Eğitim Programı

CÜMLENİN ÖGELERİ ÖZNE: OLAN/YAPAN Cümlede yüklemin gösterdiği işi, hareketi, oluşu, durumu yapan veya olanı karşılayan öğedir. Kaynaklarda “özne, fail, kimse, yükalan” olarak adlandırılan ve cümlede yargıyı gerçekleştiren ya da oluşun, durumun içinde olan, kendisinden bahsedilen varlık veya kavram, derin yapıda her zaman olan, yüzey yapıda bazen görülmeyen öge öznedir. Bir cümlede bildirilen işi yapan, yüklemin bildirdiği durumu üzerine alan kimse veya şey, fail, süje. (Güncel Türkçe Sözlük) Doğan Aksan, özneyi bir eylemin dile getirdiği olayın, işin ya da durumun doğrudan doğruya ilişkili olduğu, yöneldiği ya da içinde bulunan kişi ya da şeye verilen ad olarak tanımlar. Mustafa Özkan ve Veysi Sevinçli özneyi cümlede önem bakımından yüklemden sonra ilksıradaki öge, yüklemden ayrılmayan bir parça ve yüklemin bildirdiği anlamı tamamlayan, başka bir ifadeyle cümlede bildirilen hükmün meydana gelmesini sağlayan öge olarak tanımlar. Karadeniz Teknik Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi İş Güvenliği Uzmanlığı Temel Eğitim Programı

CÜMLENİN ÖGELERİ ÖZNE Muharrem Ergin özne kavramını fail sözcüğüyle adlandırır. Cümlede fiilden sonra gelen ikinci unsurdur. Fail fiili yapan veya olan unsurdur. Ahmet Cevat Emre, özneyi kendisinden konuşulan, bahsolunan olarak nitelendirir. Tahsin Banguoğlu, özneyi kimse, yükalan olarak adlandırır. Yargının yüklediğini alan kişi veya şeydir, bir isim ya da zamir olur. Zeynep Korkmaz özneyi “Fiilin gösterdiği kılış ile doğrudan ilgili olan kişi ya da şeye verilen ad; bir oluş ve kılışın gerçekleşmesini sağlayan kimse ve şey. ” Nurettin Koç’a göre cümlede yüklemin belirtiği işi yapan, bir oluşu, kılışı gerçekleştiren, yargıyı üzerine alan varlık öznedir ve hemen bütün kaynaklar öznenin tanımında yani ne olduğunda birleşmektedir Karadeniz Teknik Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi İş Güvenliği Uzmanlığı Temel Eğitim Programı

CÜMLENİN ÖGELERİ ÖZNE Kerime Üstünova’ya göre yüklem bünyesinde zorunlu üç bilgi barındırır. İş, oluş, kılış ve hareketin kendi; iş, oluş, kılış ve hareketin yapılma zamanı; iş, oluş, kılış ve hareketi yapan kişi. İşi, oluşu, kılışı ve hareketi yapan kişiyi özne olarak niteler. Kaya Bilgegil her dilde olduğu gibi Türkçede de yüklemin kavramı içine giren eylemin, hâlin, hükmün, dileğin vb. özne ile gerçekleştiğini, öznenin yüklemin anlamı kendisiyle gerçekleşen bir öge tabiri ile tanımlanabileceğini belirtir. Mehmet Özmen özneyi yüklemde söz konusu olan eylemi yapan, o eyleme maruz kalan, eylem kendi üzerinde oluşan veya kendisine isnatta bulunulan cümle ögesi olarak tanımlamaktadır. Çiğdem Usta, özne kavramına sadece söz dizimsel bakış açısı ile yaklaşılmamasını, öznenin derin ve yüzey yapıda ayrı değerlendirilmesini savunur. Çiğdem Usta’ya göre özne özellikle fiil cümlelerinde yargıyı gerçekten yapan/gerçekleştiren veya olandır. Karadeniz Teknik Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi İş Güvenliği Uzmanlığı Temel Eğitim Programı

ÖZNE: YAPAN/OLAN Yüklemin bildirdiği yargıyı «gerçekleştiren» veya yargıya konu «olan» öğeye özne denir. Özne, yüklemden ayrılmayan bir unsur olarak bazen fiilin içinde şahıs ekleri ile ifade edilir. Cümlede yüklemin bildirdiği işin meydana gelmesini sağlayan öge olması bakımından da bir asıl unsurdur. En önemli özelliklerinden biri, cümlede yalın halde bulunmasıdır. Karadeniz Teknik Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi İş Güvenliği Uzmanlığı Temel Eğitim Programı

CÜMLENİN ÖGELERİ ÖZNENİN ÖZELLİKLERİ Hava yağmurluydu. (özne: olan) Özne, yüklemi isim olan cümlelerde, edilgen fiilli cümlelerde ve yüklemi oluş bildiren fiil cümlelerinde «olanı» diğer cümlelerde ise «yapanı» karşılayan ögedir. Muayene odasının kapısı açılır. (özne: olan) Ayşe Hanım, çiçekleri suluyordu. (özne: yapan) Annem, üzümlü kek yapmıştı. (özne: yapan) Özne, cümle içinde yalın halde bulunur. İsmin hallerinden belirtme, yönelme, bulunma ve çıkma hallerine giren kelime veya kelime grupları cümle içinde özne görevinde kullanılamaz. Özneler sadece iyelik eklerini veya çokluk ekini alabilirler. Bazı cümlelerde özne veya özne grubu +DAn ekini alabilir. Karadeniz Teknik Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi Dünkü toplantıya okul müdürü katılmadı. Hava bugün çok güzel; fakat canım hiçbir şey yapmak istemiyor. İnsanlar düşünen varlıklardır. Senin istediklerinden bende de kalmadı. İş Güvenliği Uzmanlığı Temel Eğitim Programı

CÜMLENİN ÖGELERİ ÖZNENİN ÖZELLİKLERİ Bir cümlede birden fazla özne bulunabilir. Cümlenin öznesi yüklemin taşıdığı şahıs ekinden anlaşılır. Art arda sıralanmış bazı cümlelerde özne ortak olabilir. Karadeniz Teknik Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi Karısı, kızları, çocukları korkudan sapsarı kesildiler. Bu yollar, dağlar, taşlar yaşanan her şeye şahit oldular. Seninle görüşmeyi istiyordum. (Ben) Karanlığın arasında kaybolup gitti. (O) Ayşe okula gelmezdi ve kimseyle de görüşmek istemiyordu. , Hafif bir rüzgar esti, beraberinde tüm çiçek kokularını odama getirdi. İş Güvenliği Uzmanlığı Temel Eğitim Programı

CÜMLENİN ÖGELERİ ÖZNENİN ÖZELLİKLERİ Cümlede özne ile yüklem arasında teklik-çokluk bakımından da uygunluk vardır. Özne tekil ise yüklem de tekil, özne çoğul ise yüklem de çoğul olur. Ancak bir saygı ve nezaketten söz edildiğinde özne tekil olsa bile yüklem çoğul olur. Ayşegül az önce okuldan geldi. (özne, yüklem tekil). Çocuklar bahçede top oynuyorlar. (özne, yüklem çoğul). Faruk bey geldiler mi? Sürekli okumaktan gözlerim bozuldu. Özne organ, bitki, hayvan, cansız varlık ve soyut bir kavram ise yüklem tekil olur. Orkideler kurumuş. Arabalar kırmızı ışıkta duruyor. Karadeniz Teknik Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi İş Güvenliği Uzmanlığı Temel Eğitim Programı

CÜMLENİN ÖGELERİ ÖZNE TÜRLERİ Bazı cümlelerde, Türkçede şahıs ifadesi yükleme şahıs ekleri getirilerek karşılandığından, şahıs zamirleri kullanılmaz. Bu cümlelerdeki öznelere “gizli özne” adı verilmektedir. Ancak buradaki gizlilik sadece şekildedir, anlamca bir gizlilik söz konusu değildir. Akşam bize geldiler. (Onlar) Ahmet beyle tekrar görüşeceğim. (Ben) Ailem, özellikle annem, benim için çok şey yaptı. Özneler, cümlede bazen daha belirgin hale gelmesi için açıklayıcısıyla birlikte verilir. Bu özelliği taşıyan öznelere açıklayıcı özne adı da verilir. Meçhul fiiller özne almazlar. Deniz, deli gibi köpüren bu deniz şimdi uslu bir çocuktu. Kalkıldı. Gidildi. Karadeniz Teknik Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi İş Güvenliği Uzmanlığı Temel Eğitim Programı

ÖZNE: SÖZDE ÖZNE [nesne] Yüklemi edilgen olan bir cümlede özne oluşun etkisinde kalan ögedir; yani edilgen/ pasif bir öznedir. Geçişsiz filler nesne almaz; bu tür cümlelerde aslında nesne olan öge özne görümündedir. «Sözde özne» olarak adlandırılan bu öge gerçekte özne değil nesnedir. Bu sebeple «özne görünümünde nesne» olarak adlandırılır. Ancak o «yapan» veya «olan» değil etkilenen ögedir. Karadeniz Teknik Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi İş Güvenliği Uzmanlığı Temel Eğitim Programı

ÖZNE: SÖZDE ÖZNE [nesne] Dil, her gün konuşulmak suretiyle işlenir. Burada dil aslında, işlenme eyleminden etkilenen, eyleme konu olan ögedir. Yani kim tarafından işlendiği açıkça bilinmeyen bir nesnedir. Ancak özne konumunda görülmektedir. Dönüştürüldüğünde dolaylı olarak bildiğimiz gerçek özne açığa çıkar ve buradaki özne ise nesneye dönüşür: İnsanlar, dili her gün konuşmak suretiyle işlerler. Karadeniz Teknik Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi İş Güvenliği Uzmanlığı Temel Eğitim Programı

CÜMLENİN ÖGELERİ ÖZNE TÜRLERİ Türkiye Türkolojisi’nde genel olarak edilgen fiilli cümlelerde nesnenin sözde veya gerçek özne olarak kabul edildiği görülmektedir. Bununla birlikte nesnenin özne olarak isimlendirilmesine karşı çıkan araştırmacılar da vardır. Bunlardan bazıları bu cümleleri öznesiz kabul ederken bazıları ise derin yapıda gerçekten işi yapan/ gerçekleştiren bir öznenin varlığına işaret etmektedir. Meçhul fiilli cümlelerde genel yaklaşım bu tümcelerin öznesiz olduğu üzerinedir. Az sayıdaki araştırmacı ise anlamsal bir bakış açısıyla bu tümcelerde de eylemin gerçekleşmesini sağlayan ama kimi zaman kestirilemez olduğu için yüzeye çıkarılamayan bir öznenin varlığından bahseder. Karadeniz Teknik Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi Düğün evinin kesesinden gazozlar da içildi. Eşyalar taşınıp Ahmetlerin evine bırakıldı. İş Güvenliği Uzmanlığı Temel Eğitim Programı

CÜMLENİN ÖGELERİ ÖZNE TÜRLERİ Yüklemde bildirilen eylemi ve yargıyı yapan, yerine getiren veya üstlenen varlık ve nesneler ise gerçek özne olarak işaretlenir. Bu tür özneler bir gerçek bir de gizli özne olarak gösterilmektedir. Bir kısım araştırmacılar tarafından ise sadece yükleme kodlanarak yüzey yapıya çıkarılan yüzey öznelerin “boş özne” tabiriyle karşılanabildiği ifade edilmektedir. Bu noktada gizli özne diye bir öznenin olmadığı, yükleme kodlandığı anda öznenin açık olduğu düşünülmektedir. Karadeniz Teknik Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi Hiçbir şair, hiçbir hikayeci yalnız (Gerçek) Özne bugün için yazmaz. Yüklem Bana kalemi verir misin? (özne: sen / gizli-boş özne) İş Güvenliği Uzmanlığı Temel Eğitim Programı

ÖZNE: YAPAN/OLAN Hava yağmurluydu. (özne: olan) Özne, yüklemi isim olan cümlelerde, edilgen fiilli cümlelerde ve yüklemi oluş bildiren fiil cümlelerinde «olanı» diğer cümlelerde ise «yapanı» karşılayan ögedir. Özne, cümle içinde yalın halde bulunur. İsmin hallerinden belirtme, yönelme, bulunma ve çıkma hallerine giren kelime veya kelime grupları cümle içinde özne görevinde kullanılamaz. Özneler sadece iyelik eklerini veya çokluk ekini alabilirler. Karadeniz Teknik Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi Muayene odasının kapısı açılır. (özne: olan) Ayşe Hanım, çiçekleri suluyordu. (özne: yapan) Annem, üzümlü kek yapmıştı. (özne: yapan) Dünkü toplantıya okul müdürü katılmadı. Hava bugün çok güzel; fakat canım hiçbir şey yapmak istemiyor. İnsanlar düşünen varlıklardır. İş Güvenliği Uzmanlığı Temel Eğitim Programı

KONUYLA İLGİLİ KAYNAKLAR ÖZNE Hacı İbrahim DELİCE (1998) «Türkçe Sözdiziminde Özne» TÜBAR (Türklük Bilimi Araştırmaları), vol. 6, no. 6, ss. 191– 208. Çiğdem USTA (2014) «Özne Türlerinin Tasnifine Dair Bir Öneri» Karadeniz Araştırmaları, S. 14, ss. 159 -169. Saim KÜÇÜK ve Ülkü ÜNAL (2018) «Özne Türleri mi Öznenin Özellikleri mi» Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi , 7 (16), ss. 1– 7. Selma GÜLSEVİN (2001) «Öznesi Gösterilemeyen Bir Cümle Tipi Daha» Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi , vol. 2, ss. 197– 204. Zikri TURAN (1999) «Öznenin Cümledeki Kimlik Problemi» , Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. Alpaslan ERTÜRKSOY (2005) «Türkiye Türkçesinde Cümlede Özne» Afyon Kocatepe Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Karadeniz Teknik Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi Nuh DOĞAN (2015) Özkan ÖZTEKTEN (2020) «Türkiye Türkçesi Söz Diziminde Özne Sorunu Dil Bilimsel Bir «Dönüşlülük Zamiri Özne Olabilir mi» , , Türk Dilino. Araştırmaları Yaklaşım, » Journal of Turkish Studies vol. 10, 12, ss. 295– Yıllığı-Belleten 314. Şahap BULAK (2013) «Özne Türleri Üzerine» Turkish Studies, vol. 8, no. 1, ss. 1101– 1127. Turgut BAYDAR (2008) «DAn Ekli Özne Üzerine» Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi , no. 679, ss. 19– 25. Erdoğan BOZ (2009) «Türkiye Türkçesinde Özne Durum Biçimbirimi Alabilir mi? » Turkish Studies, 4 (3), ss. 2371 -2377. İş Güvenliği Uzmanlığı Temel Eğitim Programı

NESNE: ETKİLENEN türleri Nesne cümlede yüklemin bildirdiği ve öznenin yaptığı işten etkilenen ögedir. Nesne, geçişli fiile ekli ya da eksiz yükleme durumunda katılır. sebeple iki tür nesne gösterilir: Yalın (eksiz) halde Belirtisiz nesne Dedem her doğum günümde bana kitap alıyor. Bu –Belirtme durumunda(ekli) Belirtili nesne Her akşam mutlaka annemi telefonla ararım. Karadeniz Teknik Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi İş Güvenliği Uzmanlığı Temel Eğitim Programı

NESNE: ETKİLENEN özellikleri Belirtili nesnenin sözdiziminde belli bir yeri yoktur. Seni dün akşam aramıştım. / Dün akşam seni aramıştım. Belirtisiz nesne ise daima yüklemin önünde yer alır. Belirtisiz nesne ile fiil arasında sözdizimi ve anlam bakımından daha ileri bir kaynaşma vardır. Vedia, ona sigara uzatıyordu. Yüklemle belirtisiz nesne arasına +d. A, dahi, bile gibi kuvvetlendirme edatları ve soru eki dışında genellikle başka bir öge giremez. Fikret eline fırça da almıştı. Karadeniz Teknik Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi İş Güvenliği Uzmanlığı Temel Eğitim Programı

NESNE: ETKİLENEN özellikleri • Bazı cümlelerde nesnelerden biri diğer nesne(ler)nin açıklayıcısı durumundadır. • Anzısızın bir çığlık, / kendi sesine benzer bir feryat işitmişti. • Bahçeden taze kayısı, / daha tam olgunlaşmamış yemiş toplamıştık. Nesne, geçişli fiile ekli ya da eksiz yükleme durumunda katılır. gösterilir: Yalın (eksiz) halde Belirtisiz nesne Dedem her doğum günümde bana kitap alıyor. –Belirtme durumunda(ekli) Belirtili nesne Her akşam mutlaka annemi telefonla ararım. Karadeniz Teknik Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi İş Güvenliği Uzmanlığı Temel Eğitim Programı

NESNE: ETKİLENEN özellikleri Sıralı cümlelerde nesne ortak olabilir: Soruma vereceği cevabı merak ediyorum, sabırsızlık labekliyorum. Bir cümlede birden çok nesne bulunabilir. Ancak yüklemin niteliğine göre bunların aynı türden olması gerekir; bir cümlede hem belirtili hem belirtisiz nesne olmaz. Gurbette duyduğum sonu gelmez hüzünleri, Yaprakların döküldüğü hicranlı günleri, Andım birer, acıdım kendi hâlime. YKB Nesne tek kelimeden oluşabildiği gibi kelime grubundan da oluşabilir. Tek başına bir cümle de nesne olabilir: Ayşe’yi bana tanıtırken «Sınıfın en çalışkan öğrencisidir» dedi. Karadeniz Teknik Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi İş Güvenliği Uzmanlığı Temel Eğitim Programı

NESNE: ETKİLENEN özellikleri Yüklemi isim soylu kelime olan cümlelerde nesne yoktur. Sadece “bir şeyi birine borçlu olmak” veya “bir şeyi bir şeye borçlu olmak” şeklinde kurulan isim cümlelerinde nesne bulunabilir: Başarısını çok çalışmasına borçlu idi. Cumhuriyetimizi Mustafa Kemal Atatürk’e borçluyuz. • Geçişsiz fiillerde kılış ve oluş öznenin üzerindedir ve böyle fiiller nesne istemez. • Burada son fırtına son dalı kırıyordu. (geçişli fiil) • Gül yanaklar ayva gibi sarardı. (geçişsiz fiil) Karadeniz Teknik Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi İş Güvenliği Uzmanlığı Temel Eğitim Programı

KONUYLA İLGİLİ KAYNAKLAR • • NESNE Şahap BULAK (2012), «Türkiye Türkçesinde Düz Tümleç (Nesne)» Turkish Studies – Vol. 7/1, ss. 419 -438. Erdoğan BOZ (2007), “Adın Yükleme (Nesne) Durumu ve Tümcenin Nesne Öğesi Üzerine” Turkish Studies /Türkoloji Araştırmaları, Vol. 2/2, ss. 102 -108. Erdoğan BOZ (2004), "Türkiye Türkçesi'nde +DAn Ekli Nesne Ögesi Üzerine", V. UTDK 1, Ankara, ss. 501 -512. A. Hatire ALİYEVA (2004), "Türkiye Türkçesinde İsmin Halleri ve Nesnenin İfade Vasıtaları", V. UTDK 1. TDK Yay. , Ankara, ss. 157 -164. İsmet CEMİLOGLU (2000), “Nesne Kavramı Üzerine”, Milli Eğitim Dergisi, S. 148. Ankara. Aysu ERDEN (1998), “Cümlede Yüklemi Tamamlayan Öğeler Üzerine” Türk Dili (Dil ve Edebiyat Dergisi), S. 560, ss. 107 -115. Leyla KARAHAN (2004), “Belirtisiz Nesnenin Sözdizimindeki Yeri Üzerine”, V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I, TDK Yay. , Ankara, ss. 1615 -1624. Gülsev SEV (2004), “Çıkma Durum Ekinin Nesne Görevinde Kullanımı”, V. UTDKB II, TDK Yay. , Ankara, ss. 2655 -2666. Karadeniz Teknik Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi İş Güvenliği Uzmanlığı Temel Eğitim Programı

YER TAMLAYICISI: DOLAYLI TÜMLEÇ Cümlede yüklemi yönelme, bulunma ve uzaklaşma bakımından tamlayan ögeye yer tamlayıcısı denir. Yer tamlayıcısı yönelme, /-A/, bulunma /-DA/ ve uzaklaşma/-DAn/ ad durum eklerinden birini alır ve doğrudan doğruya yükleme bağlanır: Sabah okula gittim. Çocuklar sokakta gürültü yapıyordu. «Evde kal Türkiye» sloganından çok etkilendik. Bulunma ekli yer tamlayıcıları her cümlede, yaklaşma ve uzaklaşma ekli yer tamlayıcıları ise, yüklemi isim soylu olan cümlelerde çok az kullanılır. Uzaklaşma ve yaklaşma durumu almış kelimeler bazen sebep işlevi ile zarf Karadeniz Teknik Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi İş Güvenliği Uzmanlığı Temel Eğitim Programı

YER TAMLAYICISI: DOLAYLI TÜMLEÇ Yaklaşma, bulunma ve ayrılma durum ekleri ile oluşmuş bazı tarz, zaman, miktar zarfları, doğrudan zarf tümleci görevindedir: Aniden karşımda öğretmenimi gördüm. En sonunda köye vardık. Biz otomobile bindiğimizde Ali çoktan köye varmıştı. Uzaklaşma ve yaklaşma durumu eki almış kelimeler bazen sebep işlevi ile zarf tümleci de olabilir. Yağmurdan ıslanmıştı, ağladığını kimse farketmedi. Bu kalemi sana aldım. Karadeniz Teknik Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi İş Güvenliği Uzmanlığı Temel Eğitim Programı

YER TAMLAYICISI: DOLAYLI TÜMLEÇ özellikleri Cümlede birden çok yer tamlayıcısı bulunabilir; bunlar aynı veya farklı ekleri almış olabilirler: Ben garip çizgilerle uğraşırken başbaşa Rastlamıştım duvarda bir şâir arkadaşa. FNÇ Bazı sıralı cümlelerde yer tamlayıcısı ortak olabilir: Doğup büyüdüğü bu şehirde okumuş, aşık olmuş, evlenmiş ve yaşlanmıştı. Yer tamlayıcısı açıklamasıyla birlikte cümlede yer alabilir: Çok uzaklardan, ta yayladan yürüyerek kasabaya gelmişti. Bulunma ekli yer tamlayıcıları her cümlede, yaklaşma ve uzaklaşma ekli yer tamlayıcıları ise, yüklemi isim soylu olan cümlelerde çok az kullanılır. Karadeniz Teknik Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi İş Güvenliği Uzmanlığı Temel Eğitim Programı

ZARF TÜMLECİ: BELİRTEÇ TÜMLECİ SEBEP/YER-YÖN/MİKTAR/ DURUM/ZAMAN… Kelime türü olarak zarflar, fiilleri, fiilimsileri zarfları, ve ekeylemle yargı anlamı kazanmış sözcükleri türlü yönlerden tamamlayan sözcüklerdir. Bu işlevleri ile cümlede zarf tümleci adı ile görev yaparlar. Dolayısı ile bütün zarflar, zarf tümleci olarak kullanılabilir. Zarflar cümlede yüklemle doğrudan ilişki kuran kelimelerdir. İsimler de eksiz veya yön gösterme[-ra, -arı], vasıta [-la, -n ] ve eşitlik [-CA] eklerini alarak zarf olarak kullanılırlar. Okula gitmek için sabah erkenden kalktım. Son seyahatine uçakla gitmişti. Her zaman çocukça davranıyor. Sıkılınca dışarı çıktı. Tekrar, edat, bağlama, kısaltma ve zarf fiil grupları, cümlede zarf tümleci olarak kullanılabilir. Bu durumda zarf tümleci «gruplaşmış zarf» lardan oluşmuş olur. Karadeniz Teknik Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi İş Güvenliği Uzmanlığı Temel Eğitim Programı

ZARF TÜMLECİ: özellikleri Bazı sıralı cümlelerde zarf tümleci ortak kullanılabilir: Bütün gece ben ders çalıştım, kardeşim film izledi. Zarf tümleci bazen açıklayıcısı ile kullanılabilir: Misafirlerini ta dışarıya, bahçe kapısına kadar geçirirdi. Soru eki bağlı olduğu ifadeyi, yükleme zarf tümleci olarak bağlar: Bir kez gördü mü, bir daha unutmaz. Yaklaşma ve uzaklaşma ekli cümle ögeleri, sebep anlamı ile yükleme zarf tümleci olarak katılır. Zarf Tümleci, yalnızca fiilin nasıl, ne zaman, niçin gerçekleştiği göstermez. Aynı zamanda çoğu zaman öznenin içinde bulunduğu hali gösterir: Başından geçenleri gözyaşları ile anlattı. Karadeniz Teknik Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi İş Güvenliği Uzmanlığı Temel Eğitim Programı

ZARF TÜMLECİ özellikleri Şartlı birleşik cümlenin şart ifadesi taşıyan cümlesi, ana cümleye zarf tümleci olarak katılabilir: Havaya bakarsam hava alırım Toprağa bakarsam dua alırım (Aşık Veysel) Zarf Tümlecini, «belirteç tümleci» terimi ile karşılayanlar da vardır. Burada Arapça zarf yerine Türkçe belirteç kelimesinin kullanımı söz konusudur. Bazı dilciler, zarf tümleci edat grubundan oluşuyorsa ona «edat tümleci» demeyi tercih etmektedir. Edat grupları, isimlerden önce sıfat, fiillerden önce de zarf işlevinde kullanılır. Ancak doğru terimler kullanmak amacıyla zarf/ belirteç tümleci terimlerini seçmek daha uygundur. Zira bir cümle çözümlemesinde ögeler, yüklemle ilişkilerine göre belirlenir. Edat tümleci ifadesi kelime grubu türünden zarfın niteliğini belirtmekten başka bir işlev üstlenmez. Bu adlandırma yapıca bir adlandırmadır. Cümlenin ögeleri ise işlevsel adlandırmaya tabidir. Karadeniz Teknik Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi İş Güvenliği Uzmanlığı Temel Eğitim Programı

CÜMLE DIŞI UNSUR: BAĞIMSIZ TÜMLEÇ Cümle kuruluşuna doğrudan katılmayan, yüklemle her zaman doğrudan organik bir ilişki kurmayan, bazen unsurlardan birini vurgulamak veya açıklamak üzere kullanılan, cümlenin anlamını dolaylı olarak tamamlayan ve tı kuran ögelere «cümle dışı unsur» denilmektedir. Mehmet Özmen, cümlenin altıncı ögesi sayarak cümle dışı unsur adını uygun görmez ve yüklemle organik bağı olmamasına dayanarak bu unsurlara «bağımsız tümleç» denilmesini önerir. Cümlede açıklama, pekiştirme, sırlama, kuvvetlendirme, red ve onay ifade etmek için kullanılan bağlaçlar, ünlemler ve hitap sözleri cümle dışı unsur/bağımsız tümleç sayılmaktadır. Ara sözleri, açıklama cümleleri veya ifadelerini de bu grupta sayanlar vardır. Karadeniz Teknik Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi İş Güvenliği Uzmanlığı Temel Eğitim Programı

CÜMLE DIŞI UNSUR: BAĞIMSIZ TÜMLEÇ özellikleri Bütün ünlemler, ünlem grupları ve hitap sözleri: Ey bu topraklar için toprağa düşmüş asker, Gökten ecdat inerek öpse o pâk alnı değer. Ah! Derdimi söyleyecek bir dost bulsaydım. Ayraç, iki virgül veya çizgi içinde gösterilen ara söz ve ara cümleler: Bu yaptıkları –doğruyu söylemek gerekirse- affedilir cinsten değildi. Cümle başı bağlaçları: Başaracağına inanıyordu çünkü bunu hak etmek için çok çalışmıştı. Karadeniz Teknik Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi İş Güvenliği Uzmanlığı Temel Eğitim Programı

Kaynak: Mehmet Özmen, «Cümlenin Altıncı Öğesi ve Bir Terim Önerisi» , Türk Dili Dergisi, S. 519, (Mart 1995), 224 -227. Karadeniz Teknik Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi İş Güvenliği Uzmanlığı Temel Eğitim Programı

Karadeniz Teknik Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi İş Güvenliği Uzmanlığı Temel Eğitim Programı