KAMPANIA WRZENIOWA Czym bya kampania wrzeniowa Obron terytorium

KAMPANIA WRZEŚNIOWA

Czym była kampania wrześniowa? • Obroną terytorium Polski przed agresją militarną wojsk III Rzeszy (Wehrmacht), Słowacji (Bernolak) i ZSRR (Armia Czerwona); pierwszy etap II wojny światowej. • Była to pierwsza kampania II wojny światowej, trwająca od 1 września (zbrojna agresja Niemiec) do 6 października 1939 r.

PRZYGOTOWANIA NIEMIEC DO WOJNY Z POLSKĄ

• III Rzesza Niemiecka dążąc do zdobycia „przestrzeni życiowej” i hegemonii w Europie, postanowiła podbić państwo polskie. • Nie od początku Hitler myślał o podboju Polski. Jednakże odrzucenie wszystkich niemieckich żądań, dotyczących Wolnego Miasta Gdańsk i autostrady przeprowadzonej przez polskie Pomorze, spowodowało odrzucenie koncepcji polski jako państwa satelickiego. • W tej sytuacji stało się jasne, że Hitler zdecyduje się na atak na Polskę, która jako pierwsza stanęła III Rzeszy na drodze do zrealizowania imperialistycznych planów podboju Europy, a potem i całego świata.

• 14 lipca 1939 r niemiecki plan wojny z polską był gotowy • Niemcy planowali zająć Polskę w wyniku wojny błyskawicznej „Blitzkrieg”. Zamierzali skoncentrować większość swoich sił, co przy wsparciu lotnictwa i marynarki wojennej miało dać szybkie zwycięstwo.

• W latach trzydziestym Niemcy osiągnęły najwyższy potencjał zarówno gospodarczy jak i militarny. • Powierzchnia Niemiec była dwukrotnie większa od Polski, zaś ludność Niemiec była ponad 2 razy liczniejsza od polskiej. Już na tej podstawie można zauważyć olbrzymią przewagę Niemiec w momencie wybuchu wojny.

PAKT RIBBENTROP MOŁOTOW

Formalnie pakt o nieagresji pomiędzy III Rzeszą Niemiecką i Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich z 23 sierpnia 1939 r.

• W rzeczywistości po dołączeniu tajnego protokołu: Rozporządzenie niepodległością suwerennych państw: Polski, Litwy, Łotwy, Estonii, Finlandii i Rumunii przez ZSRR i III Rzeszę.

Główne postanowienia paktu: • Kraje bałtyckie (Estonia, Łotwa) i Finlandia staną się strefą wpływów i przyszłym terytorium ZSRR, a północna granica Litwy (z Łotwą) stanowić ma granicę pomiędzy strefami interesów Niemiec i ZSRR. • Na obszarach należących do państwa polskiego strefy interesów Niemiec i ZSRR będą rozgraniczone wzdłuż linii rzek Narwi, Wisły i Sanu. • Strona radziecka podkreśla swoje zainteresowanie Besarabią.

Ostatnie dni pokoju. . .

• Hitler, zadowolony z porozumienia ze Stalinem, wydał rozkaz ataku na Polskę 26. 08. 1939 r. • 25. 08. 1939 r. został zawarty sojusz wojskowy pomiędzy Polską a Wielką Brytanią • W związku z tym faktem Hitler wycofał rozkaz ataku, gdy tylko się upewnił, że nie istnieje groźba zaangażowania się Wlk Brytanii i Francji w wojnę po stronie Polski, wydał ostateczny rozkaz ataku na Polskę 1. 09. 1939 r.

Polskie przygotowania obronne: • Polski plan walki z Niemcami, opierał się wyłącznie na obronie. • Zdawano sobie sprawę z faktu, że wojska niemieckie zdołają zająć większą część polskiego terytorium, nim rozpocznie się ofensywa brytyjsko-francuska. • Jednak po włączeniu się do walki sojuszników, Niemcy będą zmuszeni do przerzucenia znacznych sił na zachód, co pozwoli polskiej armii na wyparcie wroga i uzyskanie utraconych ziem.

Plan obrony Polski 1939 r. Pod względem organizacyjnym wojska polskie przeznaczone do odparcia agresji niemieckiej były podzielone na sześć armii: • „Modlin” „Pomorze” „Poznań” „Łódź” „Kraków” „Karpaty” i SGO „Narew” Utworzono również odwody naczelnego wodza – Edwarda Rydza-Śmigłego • Armia „Prusy” i 3 grupy operacyjne „Wyszków” „Kutno” „Tarnów”

Armia „Modlin” Jej zadaniem była obrona północnego i północno-wschodniego obszaru kraju (dowódca – gen. Emil Przedrzymirski-Krukowicz) i opóźnianie natarcia niemieckiego na odcinku Prusy Wschodnie. Warszawa. Składała się z 2 dywizji piechoty i 2 dywizji kawalerii.

Samodzielna grupa operacyjna „Narew” • Składała się z 2 dywizji piechoty i 2 brygad kawalerii • Jej zadaniem było zabezpieczenie prawego skrzydła armii „Modlin” i obrona północno-wschodnich obszarów kraju, zajmując pozycję obronną na Narwi i Biebrzy.

Armia „Pomorze” • Składała się z 5 dywizji piechoty i jednej brygady kawalerii • Jej zadaniem była obrona Pomorza jak najdłuższe przeszkadzanie w połączeniu Rzeszy z Prusami Wschodnimi (dowódca – gen. Władysław Bortnowski).

Armia „Poznań” • Składała się z 4 dywizji piechoty i 2 brygad kawalerii. • Jej zadaniem była obrona Wielkopolski, zagrożonej atakiem z Pomorza Zachodniego i Dolnego Śląska (dowódca – gen. Tadeusz Kutrzeba).

Armia „Łódź” • Składała się z 5 dywizji piechoty i 2 brygad kawalerii. • Odgrywała znaczącą rolę w odparciu głównych sił niemieckich. Jej zadaniem było osłanianie kierunku Łódź-Warszawa poprzez obronę na Warcie i Widawce (dowódca gen. Juliusz Rómmel)

Armia „Kraków” • Składała się z 7 dywizji piechoty, jednej brygady zmotoryzowanej i jednej brygady kawalerii, a więc była najsilniejszą polską armią w kampanii wrześniowej. • Jej zadaniem była obrona południowego odcinka granicy polsko-niemieckiej, w tym utrzymanie przemysłowego rejonu Górnego Śląska (dowódca – gen. Antoni Szylling).

Armia „Karpaty” • Składała się z 2 brygad górskich i jednego pułku Korpusu Ochrony Pogranicza. • Jej zadaniem była obrona granicy ze Słowacją (dowódca – gen. Kazimierz Fabrycy).

• • Do wsparcia działań polskich armii wyznaczone zostały odwody Naczelnego Wodza: Na północy – GO „Wyszków” (3 dywizje piechoty) Na zachodzie – GO „Kutno” (3 dywizje piechoty) Na południowym-zachodzie – Armia „Prusy” (8 dywizji piechoty i jedna brygada kawalerii Na południu – GO „Tarnów” (2 dywizje piechoty)

Naczelny wódz w czasie kampanii wrześniowej – marszałek Polski Edward Rydz-Śmigły

• Polski miała bronić w wojnie z Niemcami armia znacznie ustępująca armii niemieckiej. Do obrony przed niemiecką agresją zostało wyznaczonych 90% sił Wojska Polskiego. • Polacy planowali od pierwszego dnia wojny bronić się na linii granicznej, następnie wycofać się na swoje pozycje tworząc główną linię obrony. • Siły polskie ustępowały armii niemieckiej zarówno liczebnie, jak i pod względem nowoczesności sprzętu.

Stosunek sił polskich, niemieckich i radzieckich Wojska Liczba sił niemieckie ZSRR Wojska polskie Żołnierze 2 mln 2, 5 mln 1 mln Działa 11000 brak 4500 Czołgi 2800 4700 Samoloty bojowe 2000 3200 400

Prowokacja gliwicka

Czym była i czemu służyła? Hitler, aby zyskać pretekst ataku na Polskę, zaplanował akcję prowokacyjną w Gliwicach leżących wówczas na terenie Niemiec. Grupa esesmanów przebranych w polskie mundury sterroryzowała załogę radiostacji, nadając po polsku komunikat wzywający Polaków do powstania w Niemczech przeciwko Hitlerowi. Prowokacja gliwicka posłużyła niemieckiej propagandzie do uzasadnienia agresji na Polskę. Sam Hitler oświadczył w Reichstagu, że w zaistniałej sytuacji musiał wydać rozkaz ataku.

Rozpoczęcie wojny. . .

1 września 1939 o 4: 40, bez wypowiedzenia wojny i ogłoszenia mobilizacji, wojska niemieckie uderzyły na Polskę na całej długości polsko-niemieckiej granicy oraz z terytorium Moraw i Słowacji. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Ignacy Mościcki wydał odezwę, w której po oświadczeniu o nieuzasadnionej agresji Niemiec przeciwko Polsce wezwał naród do obrony wolności i niepodległości kraju. Atak był wspomagany zorganizowanymi nalotami bombowymi Luftwaffe na większość miast polskich.

Obrona wybrzeża

Westerplatte Załoga Wojskowej Składnicy Tranzytowej na Westerplatte, licząca 180 żołnierzy, pod dowództwem mjr Henryka Sucharskiego, miała bronić się ok. 12 godzin, aż do nadejścia odsieczy. Jednak kiedy żadna pomoc nie nadchodziła, Polacy postanowili samodzielnie wytrwać na swych stanowiskach.

Westerplatte Niemcy aby złamać opór Polaków, wprowadzili do walki artylerię lądową i lotnictwo. Mimo olbrzymiej przewagi wroga, Polacy przez 6 kolejnych dni odparli wszystkie ataki nieprzyjaciela. Kapitulacja nastąpiła dopiero 7 września z powodu wyczerpania amunicji i dużych strat.

Dowódca obrony Westerplatte – mjr Henryk Sucharski

Poczta Polska w Gdańsku 1. 09. 1939 r. bohatersko broniła się załoga Poczty Gdańskiej. Mimo przewagi wroga, który dodatkowo szturmując budynek użył artylerii i miotaczy ognia, pocztowcy stawili opór przez cały dzień. Po kapitulacji niemal wszyscy obrońcy zostali rozstrzelani lub spaleni żywcem.

Kępa Oksywska Obrona Oksywia trwała od 1 -19. 09. 1939 r, po stoczeniu na niewielkim obszarze ponad 100 potyczek, miał miejsce ostatni rozpaczliwy atak pod dowództwem płk Stanisława Dąbka, który sam odebrał sobie życie strzałem z pistoletu. Tego samego dnia o godź 17 Oksywie skapitulowało.

Hel • Załoga Helu była ostatnią placówką, która bez żadnych nadziei wsparcia skapitulowała podczas obrony Wybrzeża w kampanii wrześniowej 1939 r. • 1 października 1939 r. w Grand Hotelu w Sopocie komandorzy Stefan Frankowski i Marian Majewski w obecności kpt. Antoniego Kasztelana podpisali akt kapitulacji i złożyli go, na ręce kontradmirała Huberta von Schmundta.

Dowódca obrony polskiego wybrzeża – kontradmirał Józef Unrug

Nadzieja na pomoc aliantów

Francja i Anglia w stanie wojny z Niemcami. . . 3. 09. 1939 r. rząd brytyjski (pod naciskiem opinii społecznej i po burzliwych debatach w parlamencie) wypowiedział Niemcom wojnę, po odrzuceniu żądań o wstrzymaniu działań wojennych i natychmiastowego wycofania się z terytorium Polski. Tego samego dnia wojnę Niemcom wypowiedziała Francja.

. . . nie udzielają pomocy Polsce • Polacy stanowisko sojuszników przyjęli z entuzjazmem. • Niestety ani Londyn ani Paryż nie zamierzały wspierać Polski. • Wbrew obietnicom, flota brytyjska nie wypłynęła na Bałtyk, a Francja nie wysłała swoich bombowców. • W dniu 12. 09. 1939 r. Na tajnym posiedzeniu Najwyższej Rady Sprzymierzonych w Abbeville we Francji, zapadła decyzja, że Polsce nie zostanie udzielona pomoc wojskowa.

Walka o główną linię obrony 1. 096. 09. 1939 r.

Bitwa pod Mławą

• Przez dwa dni (1 -3. 09. 1939 r) broniąca pozycji mławskiej Armia „Modlin” bohatersko odpierała ataki wroga. • Nieprzyjaciel posiadając liczebną przewagę, wprowadzając do walki nowe siły, przełamał polską obronę. • Wycofująca się Armia „Modlin” została zaatakowana przez Luftwaffe i uległa rozbiciu. Niedobitki wycofały się za linię Wisły i Narwi.

Dowódca sił polskich w bitwie pod Mławą – gen. Emil Przedrzymirski-Krukowicz

Bitwa pod Mokrą

• Jedno z pierwszych starć zbrojnych Wojska Polskiego podczas drugiej wojny światowej, które miało miejsce dnia 1 września 1939 roku w pobliżu wsi Mokra. • Wołyńska Brygada Kawalerii pod dowództwem płk Juliana Filipowicza, powstrzymywała przez cały dzień niemiecką 4 Dywizję Pancerną gen. Reinhardta wspieraną przez lotnictwo. Straty wroga to 150 czołgów i wozów pancernych. • Niestety, Niemcom 2. 09. 1939 r. udało się przełamać polski opór.

Dowódca Wołyńskiej Brygady Kawalerii pod Mokrą – płk Julian Filipowicz

Bitwa w Borach Tucholskich

• W Borach Tucholskich miały miejsce najcięższe walki obronne na północnym-zachodzie, gdzie armia „Pomorze” stawiała opór 4 armii niemieckiej. • 3. 09. 1939 r. została rozbita część armii „Pomorze”, niedobitki wycofały się na nowe pozycje obronne nad Wisłą i Drwęcą. • Dzięki temu zwycięstwu armia niemiecka przebiła się do Prus Wschodnich.

Dowódca armii „Pomorze” w bitwie w Borach Tucholskich – gen. Władysław Bortnowski

• Główne natarcie wojsk niemieckich ruszyło z terenów Dolnego Śląska w kierunku Warszawy. • Po złamaniu polskiego oporu pod Mokrą, wojska niemieckie ruszając na Warszawę, zaczęły zagrażać bezpośrednio tyłom armii „Kraków” i armii „Łódź”, a także koncentrującej się w okolicach Tomaszowa Mazowieckiego armii „Prusy”.

• Niemcom nie powiodło się okrążenie armii „Kraków” od południa, dzięki bohaterstwu 10 Brygady Kawalerii płk Stanisława Maczka. • Jednak wojska niemieckie przebiły się 2. 09. 1939 r. pod Pszczyną. • Dowódca armii „Kraków” podjął decyzję o odwrocie za linię rzek Nida i Dunajec.

• 2. 09. 1939 r. Niemcy zdobyli pod Częstochową polskie księgi szyfrowe. • Z tego względu oraz po zniszczeniu większości linii telefonicznych, nastąpiła dezorganizacja w systemie dowodzenia, a naczelny wódz stracił koordynację działań poszczególnych armii. • Na południu dowódca armii „Karpaty” podjął decyzję o wycofaniu się na linię Sanu, wobec silnego uderzenia przeciwnika ze strony Słowacji.

• 6. 09. 1939 r. Niemcy zdobyli przyczółek na Narwi pod Różanem. • W ten sposób nieprzyjaciel stworzył sobie dobrą sytuację wyjściową do okrążenia Warszawy od wschodu. • Armia „Poznań” , jako jedyna nie związana walką z Niemcami, połączyła się z niedobitkami armii „Pomorze” i zaczęła się wycofywać w stronę Warszawy.

• W dniach 4 -7. 09. 1939 r. walkę pod Piotrkowem Trybunalskim i Tomaszowem Mazowieckim podjęły armia „Łódź” i odwodowa armia „Prusy”. • Niestety obie armie zostały rozbite, ze względu na brak współpracy i fatalne dowodzenie gen. Stefana Dęba. Biernackiego. Rozbite armie rozpoczęły odwrót, chcąc zdążyć na nowe pozycje obronne przed nieprzyjacielem.

Dowódca armii „Prusy” – gen. Stefan Dąb-Biernacki

Dowódca armii „Łódź” – gen. Józef Rómmel

• Walkę z najeźdźcą oprócz regularnego wojska podjęły także formacje samoobrony. • Na Śląsku, w Krakowskiem i na Wybrzeżu powstały Bataliony Obrony Narodowej. • Szczególnym męstwem wyróżniły się śląskie oddziały samoobrony składające się z byłych powstańców, robotników i harcerzy. • To dzięki nim nie powiódł się niemiecki plan podstępnego opanowania głównych zakładów przemysłowych.

Działania wojenne 7 -17. 09. 1939 r

• Drugi etap wojny obronnej trwał od 7 do 17 września 1939 r. • Polskie dowództwo (liczące na pomoc sprzymierzeńców) dążyło w tym czasie do wycofania głównych sił za Wisłę, utrzymywania skrzydeł frontu na Narwi i Sanie i zorganizowania obrony na linii tych rzek.

• Obronę środkowej Wisły miała podjąć nowo utworzona armia „Lublin” (dowódca – gen. Ludwik Piskor). • Natomiast armia „Warszawa” pod dowództwem odciętego od armii „Łódź” gen. Józefa Rómmla, miała bronić wideł Wisły i Narwi.

Obrona Wizny

• Rozegrany od 7 do 10. 09. 1939 r. bój pod Wizną, to chyba najbardziej bohaterski wyczyn Wojska Polskiego w historii. • Umocnionego odcinka, przed Korpusem Pancernym gen. Heinza Guderiana, broniły 2 kompanie (łącznie 700 żołnierzy).

• Polacy ulegli na skutek huraganowych ataków artylerii, nalotów bombowych i natarcia niemieckiej dywizji pancernej i zmotoryzowanej. • Bohaterski dowódca – kpt Władysław Raginis, odebrał sobie życie, gdy Niemcy zdobywali ostatni bunkier pod Wizną. • W bitwie pod Wizną na jednego polskiego żołnierza przypadło 40 niemieckich.

Obrona Warszawy 1939 r.

• Obrona Warszawy – bitwa powietrzno-lądowa stoczona w obronie Warszawy w 1939 r. czasie kampanii wrześniowej przez Wojsko Polskie i ludność cywilną z oddziałami Wehrmachtu oraz jednostkami Luftwaffe. • Dowódcą obrony Warszawy był gen. Walerian Czuma. • Warszawa mimo przewagi wroga broniła się heroicznie przez 20 dni, walczyła także, oprócz regularnego wojska, ludność cywilna. • Miasto skapitulowało dopiero 28. 08. 1939 r po dywanowych nalotach Luftwaffe, ze względu na tragiczną sytuację ludności cywilną. • Społeczeństwo do walki mobilizował Stefan Starzyński, były prezydent stolicy, który stał się duchowym przywódcą walczącego miasta.

Stefan Starzyński prezydent Warszawy Hitler pozdrawia oddziały wermachtu podczas parady zwycięstwa w Warszawie

Bitwa nad Bzurą

• Po odparciu ataku niemieckiego na Warszawę 8. 09. 1939 r. , nieprzyjaciel odciął drogę do stolicy największemu zgrupowaniu sił polskich: armii „Poznań” i części armii „Pomorze”. • W tej sytuacji gen. Tadeusz Kutrzeba (dowódca armii „Poznań”) zdecydował się na natarcie, którego celem miało być przebicie się do Warszawy. • 9. 09. 1939 r. rozpoczęła się największa bitwa kampanii wrześniowej – bitwa nad Bzurą.

• Początkowo Polacy odnosili sukcesy (polskie oddziały przesunęły się 20 km naprzód, odebrały Niemcom Łęczycę Piątek i Łowicz). • Niestety polskie siły po ciężkich starciach zostały rozbite, w wyniku niemieckiego kontrnatarcia z udziałem jednostek pancernych i lotnictwa. • Bitwa zakończyła się 22. 09. 1939 r. , i tylko nieliczne oddziały dotarły do stolicy przez Puszczę Kampinoską.

Dowódca sił polskich w bitwie nad Bzurą – gen. Tadeusz Kutrzeba.

Agresja sowiecka 17. 09. 1939 r.

• W połowie września niemieckie natarcie straciło impet, ze względu na utratę 1/3 czołgów i wielu samolotów. Pojawiały się problemy z zaopatrzeniem, w wyniku o wiele dłuższej wojny niż Hitler przewidywał. • Ale kiedy pojawił się dla Polski cień nadziei, 17. 09. 1939 r. ZSSR przekroczył wschodnią granicę Polski, wywiązując się z paktu Ribbentrop-Mołotow. • Inwazję na Polskę wyjaśniono jako: „wzięcie pod opiekę uciskanej ludności wschodniej Białorusi i Ukrainy”.

• Sowiecka agresja przesądziła ostatecznie o losach kampanii. Naczelny wódz wydał rozkaz o ewakuacji wojsk do Rumunii i na Węgry, planował utworzenie nowej polskiej armii we Francji. • W nocy z 17 na 18 września granicę z Rumunią przekroczył rząd z prezydentem Ignacym Mościckim i naczelny wódz wraz ze sztabem. • Polskie oddziały nie wiedziały jak reagować na pojawienie się Sowietów. Część podjęła walkę a część złożyła broń przed Armią Czerwoną.

• Najsilniejszy opór Armii Czerwonej stawili obrońcy Grodna (2022. 09. 1939 r. ) i Wilna (18 -19. 09. 1939 r. ). W odwecie Sowieci rozstrzelali kilkuset obrońców, w tym ludność cywilną. • 22. 09. 1939 r. skapitulował Lwów, atakowany jednocześnie przez obu agresorów. • W dniach 17 -26. 09. 1939 r. Polacy, w czasie walk pod Tomaszowem Lubelskim, bezskutecznie próbowali przedostać się do granicy z Rumunią. • 29. 09. 1939 r. padła twierdza Modlin.

• Jedne z ostatnich walk w kampanii wrześniowej to starcie z ZSRR pod Szackiem (28 -29. 09. 1939 r) i Wytycznem(1. 10. 1939 r. ), które stoczyło zgrupowanie gen. Wilhelma Orlika. Ruckemanna. • Ostatnia bitwa kampanii, to bitwa pod Kockiem, którą SGO „Polesie” stoczyła z Niemcami pod dowództwem gen. Franciszka Kleeberga, w dniach 25. 10. 1939 r. • Złożenie broni przez SGO „Polesie” 6. 10. 1939 r. uznaje się za oficjalny koniec kampanii wrześniowej.

Straty polskie, niemieckie i radzieckie w kampanii wrześniowej. Kraj Polska Wzięci do Zabici Ranni Czołgi Samoloty niewoli 109 tys. 133 tys. 670 tys. Niemcy 17 tys. 28 tys. ZSRR 3 tys. 2 tys. 400 300 900 500 150 20

Powstanie polskiego rządu na obczyźnie • 30. 09. 1939 r następcą Ignacego Mościckiego został Władysław Raczkiewicz. • 30. 09. 1939 r. gen. Władysław Sikorski objął urząd premiera i powołał gabinet, który symbolizował ideę jedności narodowej. W skład gabinetu weszli politycy z dawnych stronnictw opozycyjnych. • Rząd Sikorskiego został natychmiast uznany przez Francję i Wielką Brytanię za legalne przedstawicielstwo narodu polskiego. Jego siedzibą stało się francuskie miasto Angers.

• W wyniku przegranej wojny Polska jako państwo utraciła niepodległość a Wojsko Polskie zostało rozbite. • Działania wojenne nie oszczędziły ludności cywilnej, w wyniku totalnych metod prowadzenia wojny przez Niemcy zginęło ok. 300 tys. mieszkańców miast i wsi. Dużemu uszczerbkowi uległ też materialny dorobek narodu polskiego. • Jednakże polski opór nie był daremny. Stał się on głównym sygnałem budzącym protest światowej opinii publicznej, dotyczący brutalnej przemocy przeciw niewinnym narodom. • Polacy po porażce wrześniowej nie poddali się. Do końca II wojny światowej walczyli niemal na wszystkich frontach, tym samym bezpośrednio przyczyniając się do ostatecznego upadku państw osi i zwycięstwa aliantów.

Przygotowali: • Adam Gawron • Maciej Kubiński Klasa IIa Wyrażamy zgodę na wyświetlanie prezentacji

Bibliografia • Siergiejczyk T. „Historia Dzieje Najnowsze 1939 -1945” WSi. P, Warszawa 1988. • Śniegocki R. „Historia Burzliwy wiek XX” Nowa Era, Warszawa 2004. • Ilustrowany Atlas Historii Polski, tom 5: Okres II wojny światowej, Rzeczpospolita 2007. • Pankowicz A. „Historia Polska i świat współczesny” WSi. P, Warszawa 1995. • Radziwiłł A. , Roszkowski W. „Historia 19391956” Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa 2003.