KALP VE DAMAR HASTALIKLARI EPDEMYOLOJS 5 Epidemiyoloji Dersi

KALP VE DAMAR HASTALIKLARI EPİDEMİYOLOJİSİ (5) Epidemiyoloji Dersi (EBE 211 -AHE 307) Prof. Dr. Ömer R. ÖNDER Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi 2017 -2018 Güz 1

KÜRESEL ÖLÜM NEDENLERİ 2

ÖLENLERİN HASTALIKLARA GÖRE DAĞILIMI(TÜRKİYE-2008) 3

KAN DOLAŞIMI 4 l Büyük Kan Dolaşımı; Kalbin sol karıncığından(ventrikül) çıkan O 2’den zengin kan, aort ve atar damar(arter) yoluyla tüm vücuda(organ, doku ve hücrelere) gider. Oradan CO 2’den zengin kapiller (kılcal damar) ve toplar damarlar(ven) yoluyla kalbin sağ kulakcığına gelir. Buna Büyük Dolaşım denir. l Küçük Kan Dolaşımı; Kalbin sağ karıncığından(ventrikül) çıkan CO 2’den zengin kan, büyük pülmoner arterle akciğere gelir. Burada CO 2’yi bırakıp O 2’yi alan kan, büyük pülmoner venle kalbin sol kulakcığına(atriyum) gelir. Buna da Küçük Dolaşım denir. l Kalbin sol tarafında, diğerine göre kan basıncı yüksektir(60/70/80 mm/Hg), sağ tarafında ise kan basıncı daha düşüktür(10/20/30 mm/Hg),

KALP HASTALIKLARI l ü ü ü ü v 5 v Doğumsal(Konjenital) Kalp Hastalıkları; VSD(Ventriküler Septal Defekt); Karıncıklar arası bölge delik, ASD(Atrial Septal Defekt); Kulakcıklar arası bölge delik, FT(Fallot Tetrolojisi); VSD+Pülmoner arter ağzında stenoz(darlık), BDT(Büyük Damar Transpozisyonu); Sağdan çıkan büyük damarlar soldan, soldan çıkan büyük damarlar sağdan çıkar, Akkiz(Sonradan Gelişen) Kalp Hastalıkları; Endokardit(ARA’ya bağlı); Kalbin iç tabakası iltihabı, İnfektif Endokardit/Bakteriyel Endokardit; Kalbin iç tabakası iltihabı, Kalp Yetmezliği; Kanın pompalanmasında yetersizlik ve kalpte büyüme, Koroner Kalp Hastalığı; Anjino pektoris; Ateroskleroza bağlı olarak koronerlerde darlık, Myokart enfarktüsü; Ateroskleroza bağlı olarak koronerlerde tıkanma,

DOĞUMSAL(KONJENİTAL) KALP HASTALIKLARI VE NEDENLERİ l Doğumsal(Konjenital) Kalp Hastalıkları; ü VSD(Ventriküler Septal Defekt); Karıncıklar arası bölge delik, ASD(Atrial Septal Defekt); Kulakcıklar arası bölge delik, FT(Fallot Tetrolojisi); VSD+Pülmoner arter ağzında stenoz(darlık), BDT(Büyük Damar Transpozisyonu); Sağdan çıkan büyük damarlar soldan, soldan çıkan büyük damarlar sağdan çıkar, ü ü ü l Nedenleri; ü Kalıtım, akraba evlilikleri, Sağlıksız gebelik; Teratojenik ilaçlar, İntrauterin enfeksiyonlar(TORCHS), özellikle Kızamıkcık, Radyasyon(Röntgen vb. ), Diyabetli anne(Diyabetik Anne Bebeği-Büyük Damar Transpozisyonu), ü v v v 6 v

DOĞUMSAL(KONJENİTAL) KALP HASTALIKLARI (VSD-ASD-FT-DBT) l l l Canlı doğan bebekten yaklaşık %1’ konjenital kalp hastalığı ile doğmakta, Bu sıklık ölü doğanlarda % 5, düşüklerde % 10 -25, Doğumsal kalp hastalığı olan bebeklerin büyük çoğunluğu doğmadan ölmekte, (Doğal seleksiyon), Yaş 0 -3 4 -10 11+ Toplam 7 Sayı 497 630 173 1300 % 38. 2 48. 5 13. 3 100. 0

AKKİZ(SONRADAN GELİŞEN) KALP HASTALIKLARI VE NEDENLERİ l Akkiz(Sonradan Gelişen) Kalp Hastalıkları; ü v Endokardit(ARA’ya bağlı); Kalbin iç tabakası iltihabı, İnfektif Endokardit/Bakteriyel Endokardit; Kalbin iç tabakası iltihabı, Kalp Yetmezliği; Kanın pompalanmasında yetersizlik ve kalpte büyüme, Koroner Kalp Hastalığı; Anjino pektoris; Ateroskleroza bağlı olarak koronerlerde darlık, Myokart enfarktüsü; Ateroskleroza bağlı olarak koronerlerde tıkanma, l Nedenleri; ü A grubu beta hemolitik streptekok enf. (Tonsilit, Kızıl, İmpetigo, Erizipel/Yılancık), Yüksek kolestrol(Hiperkolestrolemi)-Ateroskleroz, HDL; Damarlardan karaciğere gelen, aterosklerozdan koruyan, LDL; Sindirim sistemi ve karaciğerden damarlara gelen ve ateroskleroza eğilimi artıran, Sigara, alkol, Yanlış beslenme(aşırı tuzlu, aşırı yağlı beslenme), Aşırı Kilo(BKİ 25’in üzerinde), Hipertansiyon, Diyabet, Stres(Distres), Hareketsiz yaşam, Uygun olmayan ağız hijyeni ve yetersiz diş fırçalama, ü ü ü v ü ü ü ü ü 8 ü ü

KOLESTROL’ÜN İŞLEVLERİ, YARARLARI VE GEREKLİLİĞİ, ü Hücre zarlarının inşası ve bakımı, hücre sinyal iletimi ve membranlardaki iyon ve protein geçirgenliği, ü Steroid yapılı hormonların üretimi (Kortizol, Aldosteron, Cinsiyet hormonları; Testosteron, Östrojen, Progestron), ü D vit. üretimi ve yağda eriyen vitaminlerin (A, D, E, K) metabolizması, ü Safra üretimi( yağların sindirimi için), ü Sinir hücreleri arasındaki sinapslar’ın güçlenmesi, Bağışıklık sistemi hücrelerinin işlevleri, için kolesterol gereklidir. ü 9

KOLESTEROL TÜRLERİ Saf kolesterol kanda akışkan değildir, l Akışkan olması için karaciğerde proteinle bağlanarak lipoprotein’e dönüşmesi gerekir, l Lipoproteinler’in yüzeyinde yer alan proteinler, kolesterolün hangi hücrelerden alınıp, hangi hücrelere taşınacağını belirler, l İki önemli lipoprotein(kolestrol türü) var, Ø LDL(Low Density Lipoproteins=Düşük Yoğunluklu Lipoprotein) KÖTÜ KOLESTROL); ü Karaciğer ve bağırsaklardan damarlara ve hücrelere gitme eğiliminde, ü Vücutta gerekli işleri yaptıktan sonra(hücre zarı onarımı, iletim, sinaps, steroid hormonlar, vitamin üretimi ve metabolizması vb. ) kanda yüksek olması halinde fazlası, damar duvarında ATEROM denen sert ve yağlı tabaka oluşturma eğilimindedir, l Ø ü ü ü 10 HDL(High Density Lipoproteins=Yüksek Yoğunluklu Lipoprotein) İYİ KOLESTROL; Hücrelerde sentezlenen kolesterolü(LDL), kullanıldıktan sonra atılması için karaciğere taşır, Kolesterolü damar duvarlarından uzaklaştırır, Ateromlardaki(aterosklerotik plak) kolesterolü karaciğere geri taşır,

KOLESTEROL SAĞLANAN KAYNAKLAR VE DIŞARI ATILIMI Besin Yoluyla Dışarıdan Alınan; 2. Vücut Tarafından Üretilen; ü Karaciğer (Günlük üretimin %20 -25’i), ü İnce bağırsaklar (Safra ve besin yoluyla bağırsaklara giren 1200 -1300 mgr kolesterolün yarısı kana geçer), ü Adrenal bezler(Böbrek üstü bezleri), ü Üreme organları(Testis, Over), 1. l ü ü v Besin yoluyla alınan kolesteroldeki artış, vücutta üretilenin azalmasına yol açar, Besinlerden gelen miktarın azalması, vücutta üretilenin artmasına yol açar, l Dışarı Atılım; Karaciğerden safra aracılığıyla olur, v 11 70 kg bir insanın vücudunda 35 gr kolesterol vardır, Günlük vücuttaki üretim 1 gr, Besin yoluyla alınan 200 -300 gr,

KOLESTEROL DÜZEYLERİ l ü ü ü Total Kolesterol; 130 -199 mg/dl. Normal İstenen Düzey, 200 -239 mg/dl. Sınırda Yüksek, 240 mg/dl. ve üzeri Çok Yüksek, LDL Kolesterol; 130 mg/dl’nin altı Normal İstenen Düzey, 131 -159 mg/dl. Sınırda Yüksek, 160 mg/dl. ve üzeri Çok Yüksek, ü HDL Kolesterol(Normal İstenen Düzey); Normalde 35 -60 mg/dl, Kadında 55 mg/dl, Erkekte 45 mg/dl, l Total Kolesterolün HDL Kolesterole oranı 4: 1 olması önerilebilir. l ü ü 12

YÜKSEK LDL KOLESTEROLÜN ZARARLARI Ateromların Oluşumu (Ateroskleroz/Arteriyoskleroz); Hangi organ damarında oluşursa o organa ilişkin hastalık ve bulgular gelişir, ü Koronerlerde Aterom; Koroner arter hastalığı, AP, MI, ü Böbrek damarlarında Aterom; Hipertansiyon, böbrek yetmezliği, ü Beyin damarlarında Aterom; Hemipleji(İnme), ü Pankreas damarlarında Aterom; Diyabet, l l 13 Safra taşları oluşumu,

YÜKSEK LDL KOLESTEROLE NEDEN OLAN ETMENLER 1. 2. 3. 4. 5. 6. v Ø Ø Ø 14 Kalıtım; Ailesel yüksek kolesterol erken yaşta kalp krizine yol açabilir, Aşırı Kilo; Bel çevresi erkeklerde 100, kadınlarda 85 cm üzeri ve BKİ 25’in üzeri, (Kilo verme LDL’nin düşmesine, HDL’nin yükselmesine eğilimi artırır), Sağlıksız Beslenme, Hareketsiz Yaşam, Stres, Sigara ve Alkol; Aşırı Alkol; Karaciğer ve kalp başta olmak üzere tüm organlara zarar verir, Hipertansiyona yol açar, Ttigliseriti yükseltir,

HDL KOLESTEROLÜN YÜKSELMESİNİ LDL KOLESTEROLÜN DÜŞMESİNİ ETKİLEYEN ÖNERİLER 15 2. Olabildiğince Uzak Durulması 1. Önerilen Besinler; ü Lifli gıdalar, tam buğday, ü Katı bitkisel yağlar(margarin) kepekli , çavdar ve yulaf ekmeği, ü Şeker ve hamurlu gıdalar, ü Kuru baklagiller, ü Kolestrolden zengin gıdalar(böbrek, ciğer, beyin ü Balık ve balık yağı, vb. ), ü Tekli doymamış yağ (Zeytin ü Yağlı peynir, krema, vb. ), yağı), ü Aşırı tuz tüketimi, ü Omega 3’lü gıdalar (Balık, Zeytin ve zeytin yağı, Keten tohumu , Ceviz, Badem, Fındık, Fıstık vb. , ), ü Tüm sebze ve meyveler, (Marul, ıspanak, semizotu gibi yeşil sebzeler, Portakal, mandalina, elma, üzüm, nar, kızılcık, yaban mersini, avakoda vb. , ), ü Soğan, sarımsak (Günde yarım soğan HDL’yi %25 artırır, ü Yoğurt(Probiyotik), 3. Önerilen Yaşam; ü Düzenli egzersiz/ yürüyüş, ü Sigara ve aşırı alkolden uzak durma, ü Kilo verme ve kiloyu koruma, ü Stres yönetimi, ü Sağlıklı beslenme,

22 ÜLKEDE YAPILAN BİR DEĞERLENDİRMEDE; l ü ü ü Kalp hastası olduğunu bilenlerden sigara içmeye devam edenler: Avrupa Ülkeleri’nde %17, Türkiye’de %23, l Kalp sorunu olanların %35’i şişman(Türkiye) l ü 16 50 yaş altında kalp hastalığı olma olasılığı: Avrupa Ülkeleri’nde %13, Türkiye’de %23,

EN ÇOK GÖRÜLEN KALP HASTALIKLARI (TÜRKİYE) 17

KORONER KALP HASTALIĞI(KKH) (KORONER ARTER HASTALIĞI/ATEROSKLEROTİK KALP HASTALIĞI) 18 l Kalbe kan ve oksijen sağlayan kılcal damarların(koroner) giderek daralmasına koroner arter hastalığı denir, l Genellikle kolesterol’ün oluşturduğu plaklar (ateroskleroz) neden olur, l Koroner arterler daraldıkça, kalbe giden kan giderek azalır, l Bu durum göğüs ağrısı, nefes darlığı, kalp krizi gibi belirtilere yol açar, l Türkiye’de en sık ölüm nedeni, l 40 yaşından sonra koroner kalp hastalığı olasılığı: Erkeklerde %49, Kadınlarda %32, l Yaş arttıkça risk de artmakta,

ERKEK VE KADINLARDA KKH (TÜRKİYE-2008) l 19 Erkeklerde KKH gelişme riski, kadınlardakinden daha yüksek,

KALP YETMEZLİĞİ l ü ü ü Tanım: Doğuşta ya da sonradan edinilen bir hastalık sonucu, kalbin görevini tam yapamaması durumu, Hemen bütün kalp hastalıklarının son dönemlerinde ortaya çıkan bir klinik tablo, Kadınlar arasında daha yaygın, sıklığı yaşla artar, 65 yaş üzerinde %o 30 -130 arasında değişir, Nedenleri: v Sol Kalp Yetmezliği; ü Mitral veya aort kapak hastalığı, ü Koroner yetmezlik, ü Hipertansiyon(Yüksek kan basıncı), v Sağ Kalp Yetmezliği; ü Doğuştan kalp hastalıkları(VSD, ASD, FT), ü Kronik akciğer hastalıkları(KOAH=Kronik bronşit, Bronşektazi, Astım bronşiyale, Amfizem), l v ü ü ü 20 ü ü Belirtileri; Nefes darlığı, Öksürük, Ayaklarda ödem, Röntgende(telegram) büyümüş kalp görüntüsü, EKG’de değişiklikler,

KALP KRİZİ (MYOKART ENFARKTÜSÜ) l 21 Koroner damarın tıkanması sonucu kalp kasına yeteri kadar kan-oksijen gitmemesi ve kas hücrelerinin canlılığını yitirmesi sonucu ortaya çıkan klinik tabloya kalp krizi (miyokard enfarktüsü) denir.

KALP KRİZİ (MYOKART ENFARKTÜSÜ) l Koroner arterlerdeki tıkanma kalp kasına kan ve oksijen akışını engeller, bu da o bölgedeki kalp hücrelerinin ölümüne neden olur. Bazı vakalar kolleteralleşme/damarlaşma nedeniyle belirtisiz geçirilir, krizin ne zaman önce geçirilgiği EKG’de görülebilir l ME Belirtileri; Göğüste şiddetli ağrı(bıçak saplanır gibi), Göğüste basınç hissi, sıkışma, Sol kola ve bileğe vuran ağrı, Sararma, soğuk terleme, Tansiyonda ani yükselme, Nabız sayısında artma(taşikardi), Bulantı, kusma, EKG traselerinde değişme, Troponin testi(Yüksek Duyarlı Troponin Testi) pozitif ü ü ü ü ü 22

TROPONİN TESTİ l l l 23 l l Troponin testi, kandaki troponin (Tn. I veya Tn. T) seviyesini ölçer. Troponin, vücutta iskelet kası ve kalp kası liflerinde bulunan bir proteindir. Troponin 3 faklı formda bulunur: Tn. T, Tn. I ve Tn. C. Bu üç molekül hep birlikte çalışarak kasılmasını sağlarlar. Troponinler hem iskelet kasında hem de kalp kasında bulunurlar ancak kalbe özgün olan troponinler ile iskelet kasına özgün olan troponinler az da olsa birbirinden farklıdır. İşte bu özelliği sayesinde troponinler kalp krizi teşhisinde kullanılmaktadır Geçmiş kişinin kalp krizi geçirip geçirmediğinin saptanmasında kullanılan bazı laboratuar testleri (CK, CK-MB, AST) yerini troponinler almıştır. Normalde kanda hemen hiç bulunmayan veya çok az bulunan kalbe özgü troponinler, kalp kasının hasar gördüğü kalp krizinde, hasarlı hücrelerden dışarı çıkarak kan dolaşımına katılır. Kanda tespit edilen troponinler (Tn. T ve Tn. I) kalp krizi geçirenin kanında krizden ortalama olarak 3 -4 saat sonra yükselir ve 10 -14 gün yüksek kalabilir, hasar miktarı ne kadar fazla ise, troponinlerin kandaki seviyesi de o ölçüde yüksektir. Göğüs ağrısının kalp krizine bağlı olup olmadığının anlaşılması için genellikle acil servislerde yapılır, olabildiğince krizin erken teşhis ve tedavi edilmesi açısından önemlidir. Troponin Hangi Durumlarda Yükselir? Kalp kasındaki hasar da(kalp krizi), Kalp kasında iltihaplanma, Kalp yetmezliği, vb. , Yüksek Duyarlı Troponin Testleri; Yüksek duyarlı troponin testleri daha düşük düzeylerdeki troponini ölçebilir. Troponin düzeyindeki artışlar daha erken tespit edilerek, hastaya daha erken müdahale edilebilme şansı sağlar.

24

KALP HASTALIĞI RİSK FAKTÖRLERİ l Değiştirilemeyen Risk Faktörleri; l Değiştirilebilen Risk Faktörleri; ü Kalıtım(Genetik), Ailede kalp hastalığı öyküsü, Yaş, Cinsiyet (Erkek), ü Sigara alışkanlığı, Yanlış beslenme, Yüksek kan kolestrol düzeyi, Stres(distres), Hareketsiz yaşam, Obezite, Hipertansiyon Diabetes mellitus(Şeker hastalığı), ü ü ü ü ü 25

KALP HASTALIKLARINDAN GENEL KORUNMA ÖNERİLERİ l l v v v l l l l l 26 l Akraba evliliğinden kaçınma, Gebeliğe özen(Konjenital Kalp Hastalıkları); Genetik danışmanlık, Teratojenik ilaçlardan kaçınma, İntrauterin enfeksiyonlardan(TORCHS) korunma ve tedavi, Radyasyondan kaçınma(Röntgen vb. ), Diyabetli annenin tedavisi(Diyabetik Anne Bebeği-Büyük Damar Transpozisyonu), Sigara içilmemeli, Doğru beslenme, bol sebze meyve yemeli, günlük yağ ve tuz alımı azaltılmalı, Düzenli egzersiz, yürüyüş(Günde 30 -45 dak. ), Uygun kiloyu koruma(BKİ=Kilo(Kg)/Boy(m) karesi), Yüksek tansiyon tedavi edilmeli, Stres(distres) yönetimi, stresle baş etme, Kolesterole dikkat, Diyabete dikkat etmeli, yüksek şeker düşürülmeli, Doğum Kontrol Haplarına dikkat, Zaman zaman SAĞLIK KONTROLLERİ,

DEĞERLENDİRME SORULARI 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 27 Türkiye’de ölümlere yol açan hastalık gruplarını sırasıyla yazınız. Doğumsal(Konjenital) kalp hastalıklarının adlarını ve nedenlerini belirtiniz. Akkiz(Sonradan gelişen) kalp hastalıklarının adlarını ve nedenlerini belirtiniz. Türkiye’de en çok görülen 1. 2. ve 3. sıradaki kalp damar hastalıklarının adlarını yazınız. Kronik kalp hastalığı, kadınlar arasında mı yoksa erkekler arasında mı daha sık görülür? Kalp yetmezliği, kadınlar arasında mı, yoksa erkekler arasında mı daha sık görülür? Kalp krizi(enfarktüs), kadınlar arasında mı, yoksa erkekler arasında mı daha sık görülür? Diyabetik anne bebeğinde daha çok hangi doğumsal(konjenital) kalp hastalığı olasılığı diğerlerine kıyasla yüksektir? Değiştirilebilen kalp hastalığı risk faktörlerini yazınız. Değiştirilemeyen kalp hastalığı risk faktörlerini yazınız. Kalp hastalıklarından korunmak için alınacak önlemleri maddeler halinde yazınız.

KAYNAKLAR Tanman, B. , Cantez, T. , Yüksel Ertuğrul, T. , (1984). “Kalp Damar Sistemi”. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları. İstanbul: Nobel Tıp Kitabevi. Wolfe, R. R. , Wiggins, J. W. , (1993). “Kardiyovasküler Hastalıklar”. Çocuk Hastalıkları Tanı ve Tedavi. (Çev: Faik Sarıalioğlu, Murat Yurdakök, M. Tezer Kutluk, A. Süha Çalıkoğlu). 1. Cilt, 1. bs. Ankara: Barış Kitabevi. Hull, D. , Johnston, D. I. , (1993). “Essential Paediatrics”. London: Churchill Livingstone, Longman Group Limited. Berkow, R. , Fletcher, A. J(Ed). , (1987). “The Merck Manual of Diagnosis and Therapy, Cardiovascu lar Disorders”. Rahway: Merck & Co. , Inc. USA. Sağlık Bakanlığı. (2010). “Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı Sağlık İstatistikleri Yıllığı 2008”, Ankara: Refik Saydam Hıfsıssıhha Merkezi Başkanlığı, Hıfsıssıhha Mektebi Müdürlüğü. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü(2009). “Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması 2008”. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Hastaneleri Basımevi. Yayın No: NEE-HÜ. 09. 01. ISBN 978975 -491 -274 -6 Türkiye İstatistik Kurumu Verileri, 2008. Sağlık Bakanlığı(Türkiye Kalp ve Damar Hastalıkları Önleme Programı), 28

TEŞEKKÜRLER 29