Kalibrasyon KONU BALIKLARI Giri Kalibrasyon Kavram Kalibrasyonu Etkileyen
Kalibrasyon
KONU BAŞLIKLARI • Giriş • Kalibrasyon Kavramı • Kalibrasyonu Etkileyen Faktörler • Bir Kalibrasyon Prosedürü Örneği 2
3 Giriş Yaşadığımız dünyada ihtiyaçlarımızı karşılamak için alışveriş yapar, araç gereçler kullanırız. Satın aldığımız veya satmak için kullandığımız araç gereçler, aletler, araçlar ve aygıtların doğruluğunu muhafaza etmek için belirli periyotlarla ve bazı önemli koşullara bağlı olarak kalibrasyon işleminin yapılması gerekmektedir. Tam aksi durumda ise, aldığımız‐sattığımız ürünlerin yanlış karakteristiklere sahip olması toplumda sosyoekonomik açıdan ciddi bir kaos oluşturacaktır. Doğru kararlar ancak güvenilir verilere bağlı olarak verilebilir. Hatalı ölçümlere bağlı alınan kararlar ve uygulamalar prestij, iş gücü ve para kaybına neden olacaktır. Dolayısıyla doğru yapılan kalibrasyon faaliyeti; verimliliği artıracak, kaynakları optimize edecek, ürün ve hizmetlerin uygunluğunu, uyumluluğunu garanti edecektir.
4 Giriş Unutulmaması gereken bir nokta ise her kalibrasyonun tanımlanmış bir toleransta yapılması gerektiğidir. Bu ünitede, kalibrasyon süreci açıklandıktan sonra kalibre edilen cihazlara nasıl ve hangi amaçla etiketlemenin yapıldığı anlatılmaktadır. Ünite sonunda örnek bir etiketleme prosedürü ile konu pekiştirilmektedir.
KALİBRASYON 5 Günlük Yaşamda Kalibrasyonun Önemi Kalibrasyon, günlük yaşamımızda can ve mal güvenliğini sağlamanın yanı sıra ölçüm cihazının gösterdiği değerlerin gerçek değerlere ne kadar yakın olduğunun tespiti için gerekli bir faaliyettir. Ayar, tamir veya bakım işlemi değildir. Karar süreçlerinde kullanılan tüm cihazlar, kalibre edilmelidirler. Doğru kararlar ancak güvenilir verilere bağlı olarak verilebilir. Hatalı ölçümlere bağlı alınan kararlar ve uygulamalar prestij, iş gücü ve para kaybına neden olacaktır. İyi yapılan bir kalibrasyon, ürün performansını iyileştirebilir. Cihaz ilk alındığında, tamir, ayar, bakım sonrası, cihazın ölçüm sonuçları ile ilgili herhangi bir şüphe oluştuğunda, belirlenen periyotlarda kalibrasyon yapılmalı veya yaptırılmalıdır.
KALİBRASYON 6 Günlük Yaşamda Kalibrasyonun Önemi Kullanım esnasında yere düşen, darbeye maruz kalan veya doğru ölçtüğünden kuşkulanılan ölçü aletlerinin kullanımı “HATALI” etiketi yapıştırılarak engellenir ve kalibrasyon tarihinin dolması beklenmeden kalibrasyona gönderilir. Kalibre edilmeyen teçhizat üzerine “Hizmet Dışıdır” etiketi yapıştırılır ve gerekli şartlar yerine getirilene kadar kullanılmaz. Kalibrasyona ait sertifikalar cihazın kullanıldığı yerlerde muhafaza edilmelidir. Kalibrasyonun ne kadar önemli olduğunu göstermek üzere, her gün karşıya kalabileceğimiz bazı örnek olaylara bir bakalım:
KALİBRASYON 7 Günlük Yaşamda Kalibrasyonun Önemi • Trafik kurallarına riayet eden çok dikkatli bir şoförsünüz. Şehirlerarası yolda arabanızla yolda giderken, arabanızın hız göstergesi hız sınırını geçmediğinizi göstermesine rağmen, trafik polisi sizi durdurup 90 km/saat üzerinde hızla gittiğiniz için ceza yazıyor. • Buzdolabınızı 4 C’de çalıştırmanıza rağmen yiyeceklerin bozulduğunu fark ediyorsunuz. • Evinize akşam 2 misafir gelecek ve ailenizle beraber toplam 6 kişi olacaksınız. Süper marketten hazır dondurulmuş pakette 6 kişilik pizza alıyorsunuz. Akşam eve gelip paketi açtığınızda 5 pizza olduğunu görüyorsunuz.
KALİBRASYON 8 Günlük Yaşamda Kalibrasyonun Önemi • Meyve‐sebze hâlinden toptan meyve alıp, satışını yaptığınız manavınız var. Tüm ürünleri fire vermeden sattığınızda elde edeceğiniz kârı 100 TL olarak hesaplıyorsunuz. Satış sonrası fire vermemenize rağmen, kârın 70 TL olduğunu görüyorsunuz. • Banyoda duş alacaksınız termostat sıcaklığını 33 dereceye ayarlayıp duş yapmaya başlayınca suyun soğuk olduğunu fark ediyorsunuz. • Check‐up için gittiğiniz hastanede cihazların yanlış ölçümünden dolayı doktorun size yanlış ilaç vererek yanlış tedavi uyguladığını sonradan fark ediyorsunuz.
KALİBRASYON 9 Günlük Yaşamda Kalibrasyonun Önemi Buna göre, her faaliyet için doğru ölçümün yapıldığından nasıl emin olabiliriz? Doğru ölçüm yapıyor muyuz? Bu örneklerin sayısını çoğalttığımızda ölçüm cihazlarının hayatımızın vazgeçilmez bir parçası olduğunu görmekteyiz. Gündelik hayatta kullanılan cihazların yanlış ölçüm yapabilecekleri aklımızdan geçmeyebilir. Hatta cihazların çalışır durumda olması ölçüm sonuçlarının güvenilirliği için yeterli olarak görülebilir. Cihazın işlevini yerine getirmemesi durumunda ise servise gönderilip tamir ettirilmesi ile yetinilir. Tamir işlemi tamamlandığında her şeyin yolunda olduğunu düşünebiliriz. Tamiri yapılmış cihazların, hatta yeni cihazların ölçüm sonuçlarının güvenilirliğinin test edilmesi için kalibrasyon çalışması yapılması gerektiği ise tam olarak bilinmemektedir. Doğru ve güvenilir ölçme faaliyetlerinin bilimsel, ticari, ahlaki ve sosyal boyutları olan ve sağlanamaması durumunda ailevi, toplumsal, bölgesel, ulusal ve uluslararası ilişkileri zedeleyecek öneme sahip bir gerçek olduğunu çeşitli vesilelerle yaşamaktayız.
KALİBRASYON 10 Kalibrasyonun Tanımları Bahsettiğimiz bilgiler kapsamında kalibrasyonla ilgili yapılan bazı tanımlar aşağıda verilmiştir: • Doğruluğundan emin olunan (izlenebilirliği sağlanmış) referans ölçüm cihazı ile doğruluğundan emin olunamayan bir ölçüm cihazını mukayese ederek ölçüm sonuçlarını raporlama işlemidir. • Bir ölçüm ekipmanının aynı veya bir üst seviye ekipman ile uygun bir ortamda karşılaştırılması ve sonuçların dokümante edilmesi işlemidir.
KALİBRASYON 11 Kalibrasyonun Tanımları • Ölçme ya da kontrol amacıyla kullanılan cihazların, yetkili ve akredite bir laboratuvar tarafından, doğruluğu ve izlenebilirliği bilinen bir kalibratöre göre kıyaslama yapılarak, cihazın ölçme ya da kontrol yeteneğinin ölçülmesidir. • Ölçme aletleri veya düzeneklerin standart ölçüm değerinden sapmasının tespit edilmesi ve raporlanmasıdır. • Dilimize Fransızcadan giren bu sözcük, bir ölçü aleti veya ölçme sisteminin gösterdiği veya bir ölçüt/ölçeğin ifade ettiği değerler ile ölçülenin bilinen değerleri arasındaki ilişkiyi belli koşullar altında oluşturan işlemler dizisi olarak tanımlanır.
KALİBRASYON 12 Kalibrasyonun Tanımları • Aletlerin, araçların, aygıtların doğruluğunu muhafaza etmek için kullanılan temel proseslerden birisidir. Kalibrasyon, bir örneği kabul edilebilir aralık içinde tutmak için bir aracı, aygıtı (enstrümanı) ayarlama prosesinin bir girdisini oluşturmaktadır. Yanlış ölçümlere sebep olan faktörleri minimize ve elimine etmek enstrümantasyon tasarımının temel bir yönüdür. Kalibrasyon prosesi, kalibratörler olarak isimlendirilen bir veya daha fazla bilinen değerlerin örneklerini test etmek için enstrümanı kullanmayı içerir. Sonuçlar, enstrüman ve bilinen değerlerce kullanılan ölçüm tekniği arasında ilişki oluşturabilmek için kullanılır.
KALİBRASYON 13 Kalibrasyon ve İzlenebilirlik Kalibrasyon işleminde bütün ölçümler en üst seviyedeki standarda zincirleme bağlanır. Buna izlenebilirlik (traceability) denir. İzlenebilirlik sayesinde herhangi bir yer ve zamanda yapılan ölçümlerin, başka bir yer ve zamanda yapılan ölçümler ile uyumluluğu sağlanır. İzlenebilirlik, bir ölçüm ekipmanı göstergesinin, bir veya daha fazla basamakta yürütülen işlemlerle bir ulusal standart ile karşılaştırılması sürecidir. Bir başka tanıma göre, bir kalibrasyon laboratuvarının üst seviyedeki bir laboratuvar tarafından değerlendirilerek verilen kalibre hizmetinin doğruluğu ile güvenilirliğinin garanti altına alınması ve uluslararası standartlara uygunluğunun sağlanmasıdır. Kalibrasyonun amacına ulaşabilmesi için izlenebilirlik zincirinin kurulması gerekmektedir.
KALİBRASYON 14 Kalibrasyon ve İzlenebilirlik Kalibrasyon laboratuvarının en üst seviyedeki standartları daha üst düzeydeki bir laboratuvar tarafından kalibre edilerek test/ölçü aletlerinin doğrulukları güvenilir referanslara dayandırılmaktadır. Böylece üretimin çeşitli kademelerinde kullanılan test/ölçü aletlerinin de sertifikasyonlu kalibrasyon laboratuvarları kanalıyla izlenebilirliği sağlanmaktadır. Ölçü aletlerinin özelliklerine ve kullanım şartlarına göre değişiklik gösteren periyotlarla kalibrasyon yapılması gerekmektedir. Kalibrasyon sonuçları; kalibrasyon sertifikaları, kalibrasyon raporları olarak adlandırılan dokümanlar vasıtasıyla kaydedilir.
KALİBRASYON 15 Kalibrasyon ve İzlenebilirlik İstenen kalitenin sağlanması için, kaliteyi doğrudan etkileyen noktalarda yapılan ölçümlerin her zaman belli bir doğrulukta olması gerekir. Kalite sistemlerinin işletilmesinde ölçme tekniği önemli bir yer tutar. Kalite yönetim sisteminde ürünün müşteri spesifikasyonlarına uygunluğunu gösteren bir ölçme ve kalibrasyon sisteminin bulunması zorunludur. Ölçüm cihazlarının, bilinen belirsizlik sınırlarında doğru olarak çalışmasını sağlamak için “kalibrasyon sisteminin” işletilmesi istenir. Kalibrasyon işleminde, kalibre edilen ölçü aletinin hata miktarı, kendisinden daha yüksek doğrulukta bir ölçü aleti referans alınarak belirlenir. Kalibrasyonda referans alınan ölçü alet(ler)inin kalibrasyon sertifikası üzerinden ulusal veya uluslararası temel referanslara izlenebilir olması gerekir. Böylelikle kalibre edilen ölçü aletinin de temel referanslara izlenebilirliği sağlanmış olur.
KALİBRASYON 16 Kalibrasyon ve İzlenebilirlik Kalibrasyon işlemi bir deneysel çalışma olup, deneysel bir çalışmadan beklenen tüm gereklilikler karşılanmalıdır. Yani çalışmalar kontrollü bir ortamda, özenli ve yazılı çalışma alışkanlığına sahip eğitimli kişilerce yapılmalı, çalışmanın yapıldığı ortam özellikleri, kullanılan ekipman, uygulanan yöntem, ölçüm belirsizliği ve sonuçlar kalibrasyon raporunda belirtilmelidir. Kalibrasyon sonucu ölçü aletinin hatasının, kullanıldığı proses veya varsa ilgili standartlarda belirtilen limitlerin dışına çıktığı belirlenmişse bu hatanın ayarlanarak giderilmesine çalışılır. Ancak ayar sonrası kalibrasyonun tekrarlanması ve son durumun raporlanması zorunludur. Ölçü aletleri, ölçüm prensip ve teknolojileri ile kullanım şartlarına bağlı olarak zamanla yaşlanırlar, Bu nedenle belirli periyodlarla kalibrasyonun tekrarlanması gerekir. Söz konusu periyodlar deneyimli kullanıcılar tarafından cihaz özellikleri ve kullanım koşulları göz önüne alınarak belirlenmelidir.
KALİBRASYON 17 Kalibrasyon ve İzlenebilirlik Kalibrasyonun, kalite yönetim sistemlerinin bir gerekliliği olmasının nedeni, işletmeler için bir ihtiyaç olmasındandır. Eğer işletme içinde bir büyüklüğü ölçme ihtiyacı varsa, orada kullanılan ölçü aletinin istenilen doğrulukta ölçüm yapıp yapmadığının belirlenmesi ihtiyacı da vardır. Kalibrasyon; kullanılan test/ölçü aletlerinin doğruluğundan emin olmak, alınan ölçüm sonuçlarını standartlaştırmak, ölçümlerdeki hata miktarını belirlemek için yapılmaktadır. Kalibrasyon işlemi sonrası, sonuçlar incelenir ve yapılan incelemede cihazın kullanımı uygun görülürse her cihaz için ayrıntılı kalibrasyon sertifikası düzenlenir.
KALİBRASYON Kalibrasyon Gereksinimi ve Kalibrasyonun Yararları Bir cihazın kalibre edilmesini gerektiren dört ana neden şunlardır: • Cihazdan alınan değerlerin doğruluğunu belirlemek • Cihazın güvenilirliğini belirlemek • İzlenebilirliği oluşturmak ve göstermek • Cihazdan alınan değerlerin diğer ölçümlerle tutarlı olmasını güvence altına almak 18
KALİBRASYON Kalibrasyon Gereksinimi ve Kalibrasyonun Yararları Kalibrasyonun başlıca yararları aşağıdaki gibi özetlenebilir: • Firmada yapılan tüm ölçmelerin doğruluğu güvence altına alınır. • Üretim kalitesi istenilen seviyeye yükseltilir. • Üretim aşamalarında doğabilecek farklılıklar giderilir. • Ürünlerin diğer firma ürünleri ile uyumlu olması sağlanır. • Rekabet imkânı artar. • İleri teknoloji ile uyum sağlanır. 19
KALİBRASYON Kalibrasyon Gereksinimi ve Kalibrasyonun Yararları Kalibrasyonun başlıca yararları aşağıdaki gibi özetlenebilir: • Üretilen ürünün uluslararası standartlara uygunluğu sağlanır. • Müşteriden haksız kazanç veya müşteriye haksız menfaat sağlanması önlenir. • Tüm insanlar alış/verişlerini gönül rahatlığı içinde yapabilirler. • Sağlığımızın güvence altına alınması periyodik olarak yapılan check‐up’la mümkündür. • Üretilen ürünlerin kalitesi, periyodik olarak yapılan kalibrasyonla mümkündür. 20
KALİBRASYON 21 Metroloji ve Kalibrasyon Endüstri devriminin ilk başlarında, ürünlerin montajına yönelik sanayi oluşturulmamıştı. Üretilen parçalar kullanım ömrünü tamamladığında atılıyordu. 1850’lerde Amerika’da Eli Whitney, silah parçalarının üretiminde “karşılıklı değiştirilebilir parçalar” konseptini geliştirince ölçümlerin uyumu konusu gündeme geldi. Yine aynı tarihlerde İngiltere’de bir mühendis olan Joseph Whitworth vida ve somunların birbirleriyle değiştirilerek kullanımına öncülük etti. Kısaca, parçaların farklı yer ve zamanlarda üretilerek başka yer ve zamanlarda tekrar karşılıklı değiştirilebilmesi gerekliliği kalibrasyonun önemini artırmıştır.
KALİBRASYON 22 Metroloji ve Kalibrasyon Bilimsel ve teknolojik alanlarda yapılan araştırma, geliştirme ve uygulamalar toplumların yaşamakta olduğu coğrafik şartlar, beklentiler, gelenekler, görenekler ve benzeri birçok unsurdan etkilenerek ülkelere özgü ölçüm cihazları ve sistemlerin oluşumunda etkili olmuştur. Bu yönü ile incelendiğinde ölçüm sistemine bağlı faaliyetler ulusal düzeyde uyumlu olmasına rağmen uluslararası ilişkilerde karışıklıklara neden olmuştur. Uluslararası alanda bilimsel, teknolojik ve ticari faaliyetlerde paralelliğin sağlanması amacı ile SI (Uluslararası Birim Sistemi) kabul edilmiş olup seviyesine ve sahasına bakmaksızın ölçme ilgili her türlü faaliyet, bir bilim dalı olan metroloji kavramı ile tanımlanmıştır.
KALİBRASYON 23 Metroloji ve Kalibrasyon Standardizasyon uygulamalarında belki de en önemli teknik alt yapı unsuru, hiç şüphesiz metroloji ve kalibrasyondur. Çünkü teorik olarak belirlenmiş ölçüler doğru olarak uygulanmadığı takdirde standardizasyonu sağlamak mümkün olamamaktadır. Kalite yönetim sistemleri tüm ölçüm enstrümanlarının formal, periyodik ve dokümante kalibrasyonu içeren etkili bir metroloji sistemine gereksinim duyar. Bilimsel, endüstriyel ve kanuni (legal) olmak üzere üç dalda uygulanan metroloji kavramlarının kapsamları şu şekilde açıklanabilir:
KALİBRASYON 24 Metroloji ve Kalibrasyon Bilimsel Metroloji: Uluslararası geçerliliği olan primer standartların ülke düzeyinde oluşturulması ile ilgili faaliyetleri kapsamaktadır. Ülkemizde bu konuda TUBİTAK bünyesinde hizmet veren Ulusal Metroloji Enstitüsü (UME) görevlendirilmiştir. Endüstriyel Metroloji: Bilimsel metrolojinin faaliyetleri sonucu elde edilen primer standartlara izlenebilirliği sağlanmış sekonder standartlarla endüstride kullanılan izleme ve ölçme cihazlarının kalibrasyonlarının yapıldığı hizmet alanını kapsar. 132 sayılı Kuruluş Kanunu ile TSE endüstriyel alanda kalibrasyon hizmetlerinin yürütülmesi konusunda görevlendirilmiştir. Kanuni (Legal ) Metroloji: Ticarete esas teşkil eden ölçü ve kontrol aletlerinin kalibrasyonları ile ilgilenir. Bu kategoriye giren tüm cihazlar mecburi olarak kalibre ettirilmek zorundadır. Ülkemizde 3516 sayılı Kanun ile T. C. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı bu konuda görevlendirilmiştir.
KALİBRASYON 25 KALİBRASYONU ETKİLEYEN FAKTÖRLER Düzgün bir şekilde yapılan kalibrasyonun faydaları anlaşılınca, proses esnasında potansiyel hata kaynaklarını önlemek için sonuçların standarda yakınlaştırılmasının önemi ortaya çıkmıştır. Kalibrasyon esnasında ve sonrasında sonucu etkileyen birkaç faktör meydana gelebilir. Bu faktörler ve etkileri şu şekilde açıklanabilir: Yanlış kalibratör değerlerini kullanmak: Kalibrasyon prosesi esnasında kullanım için talimatları yakinen takip etmek önemlidir. Talimatları göz ardı etmek ve yanlış kalibratör değerlerini seçmek yanlış bir şekilde enstrümanın öğrenmesini sağlayacaktır. Bu durum, tüm çalışma aralığında önemli hatalar üretecektir.
KALİBRASYON 26 KALİBRASYONU ETKİLEYEN FAKTÖRLER Kalibratör formülasyon toleransı: Saygın üreticiler tarafından tolerans özellikleri formüle edilmiş kalibratörler kullanmak önemlidir. Enstrümantasyon ve kalite kontrol prosesinde normal varyasyonlardan dolayı bir kalibratörü formüle etmek ile ilgili toleranslar bulunmaktadır. Bu toleranslar, kalibratörü kullandığınızda elde edilen ortalama değeri etkileyebilir. Örnek hazırlama tekniği: Normal test durumu olarak iyi örnek hazırlama tekniği, kalibrasyon prosesinden en iyi performansı elde etmede temeldir.
KALİBRASYON 27 KALİBRASYONU ETKİLEYEN FAKTÖRLER Dış sıcaklık etkileri: Enstrümanı, kullanılacağı ortamın sıcaklığına yakın bir sıcaklığa, periyodik olarak kalibre etmek önemlidir. Bir kalibrasyon düzgün bir şekilde çalıştığı zaman bile, sonuçların doğruluğunu etkileyecek başka faktörler bulunabilir. Elektronik cihazlar çalışma sıcaklığındaki değişikliklerden etkilenebilir. Eğer cihaz, bir sıcaklıkta kalibre edilirse ve önemli bir derecede farklı bir sıcaklıkta çalıştırılırsa, ısı kaynaklı hata sonuçların doğruluğunu azaltabilir.
KALİBRASYON 28 Kalibrasyon İşlemi Yapılırken Dikkat Edilecek Hususlar Kalibrasyon işlemi yapılırken şu hususlara dikkat edilmesi gerekir: • Kalibrasyon işlemi firma tarafından uluslararası geçerliliğe sahip olduğu belgelenen cihazlar ile yapılır. • Kalibrasyon işlemi genellikle kalibre edilecek cihazın bulunduğu yerde yapılabilir. Ancak bazı ölçümler için cihazların merkez laboratuvara transferi gerekebilir. • Kalibrasyon hizmeti esnasında kalibre edilen cihaza ait hiçbir ayara müdahale edilmeksizin cihazın gösterge değerleri ile referans değerlerin karşılaştırılması yapılmaktadır. Cihazda arızaya neden olabilecek bir müdahale yapılmamaktadır.
KALİBRASYON 29 Kalibrasyon İşleminin Yapılış Zamanı Aşağıda belirtilen durumların gerçekleşmesi halinde cihaza kalibrasyon yapılmalıdır: • Cihaz yeni alındığında kullanıma başlamadan önce • Cihaza bakım yapıldıktan sonra veya cihaz arızası tamir edildikten sonra • Kalibrasyon planına uygun olarak belirli periyodlarla (örneğin, yılda bir kez) kalibrasyon yapılmalıdır. Son maddedeki açıklamayı pekiştirmek üzere bir örnek verelim. Söz gelimi, Amerika Birleşik Devletleri’nde, haftada 5 gün, günde 8‐ 12 saat kullanılan cihazlara 6 ayda bir kalibrasyon yapılmaktadır.
KALİBRASYON 30 Kalibrasyon sürecinin güvenilirliğini artırabilmek için dikkat edilecek hususlar şöyle özetlenebilir: • Kalibrasyonu yapan kişinin yetkinliği, alanında uzman olması, cihazların da izlenebilirliğinin sağlanmış olması gerekmektedir. • Kalibrasyon işlemi bir deneysel çalışma olup, deneysel bir çalışmadan beklenen tüm gereklilikler karşılanmalıdır. Yani çalışmalar kontrollü bir ortamda, hızlı, özenli ve yazılı çalışma alışkanlığına sahip eğitimli kişilerce yapılmalıdır. • Çalışmanın yapıldığı ortam özellikleri, kullanılan ekipman, uygulanan yöntem, ölçüm belirsizliği ve sonuçlar Kalibrasyon Sertifikası Raporu’nda belirtilmelidir.
KALİBRASYON 31 Kalibrasyon İşleminin Geçersiz Olduğu Durumlar Kalibrasyonun geçersiz olduğu pek çok durum mevcut olup, bunlardan bazıları; • Ölçme işlemi yapılamadığında, • Ölçümün belirlenen sınırlar dışında olduğu tespit edildiğinde, • Fiziki hasar emaresi görüldüğünde, • Tamir veya bakım yapıldığında, • Çarpmaya ve/veya düşmeye maruz kalındığında, • Kalibrasyon yapıldığı belgelenemediğinde, • Belirlenmiş kalibrasyon süresi aşıldığında şeklinde sıralanabilir.
KALİBRASYON 32 Kalibrasyon İşleminde Karşılan Uygunsuzluk Durumları Kalibrasyon/doğrulama faaliyetlerinde en sık rastlanan ve tipik sayılabilecek uygunsuzluk durumları aşağıdaki gibi özetlenebilir: • Deney cihazının kalibrasyon/doğrulama sisteminde yer almıyor olması • Kalibrasyon/doğrulama tarihi geçmiş teçhizatın kullanılması • Kalibrasyon/doğrulama talimatlarının olmaması/yetersiz kalması • Kullanımdaki cihazların kalibrasyonlarının/doğrulamalarının yapılmamış olması • Kullanımdaki cihazların envanterde kayıtlı olmaması • Teçhizatın ürün parametrelerini ölçmede yetersiz kalması
KALİBRASYON 33 Kalibrasyon Kayıtlarının Tutulması Kalibrasyon/doğrulama sisteminin işler olduğunu kanıtlamanın yolu, sistem ile ilgili dokümantasyonun var olmasıdır. Bu yüzden, kalibrasyonu yapılan her bir ölçüm ekipmanı için kayıt tutulmalıdır. Kayıtlar elle yazılabildiği gibi bilgisayar, mikrofilm, elektronik veya manyetik ortamlarda da oluşturulup saklanabilir. Tutulan kayıtlar, yeniden başvurulmalarına gerek kalmayacak bir zamana kadar saklanmalıdır.
KALİBRASYON 34 Kalibrasyon/Doğrulama Süreci Kalibrasyon/doğrulama süreci aşağıdaki 5 adımda gerçekleştirilebilir: Adım 1: Kalibrasyon yapılacak cihazı belirle Adım 2: Kalibrasyon yaptır Adım 3: Kalibrasyon/doğrulama raporlarını değerlendir Adım 4: Kalibrasyon/doğrulama sonuçları uygunsa, kalibrasyon etiketini yapıştır ve doğrulama etiketi düzenlemesini cihazın ilgili olduğu bölüme teslim et Adım 5: Kalibrasyon/doğrulama sonuçları uygun değilse Adım 2’ye dön.
KALİBRASYON 35 Etiketleme ve Sertifikasyon Ölçüm ekipmanları, ekipmanın statüsü ve kalibrasyon/doğrulama sonucuna göre çeşitli biçimlerde etiketlenirler. Etiket mümkünse cihazın üzerine, değilse kutusunun, ambalajının veya bulunduğu rafın üzerine konulabilir. Bu etiketlerden bazıları aşağıda belirtilmiştir: • Kalibrasyon Etiketi • Kullanmayın Etiketi • Sınırlamalar Etiketi • Kalibrasyon Gerekmez Etiketi • Laboratuvar Standardı Etiketi
KALİBRASYON 36 Etiketleme ve Sertifikasyon Ürün kalitesini etkileyen tüm ölçü ve deney teçhizatı kalibrasyonları yapıldıktan sonra etiketlenir. Kalibrasyon gerekmeyen teçhizat üzerine “Kalibrasyon Dışı” etiketi yapıştırılır. Aynı nitelikleri taşıyan aletlerin kalibrasyonu yetkili kuruluşlar tarafından kalibre edilen referans bir alet yardımıyla gerçekleştirilir. Kalibrasyon genel olarak yılda en az bir kere yapılmak zorundadır. Kullanıcı isteğine göre de kalibrasyon daha sık yapılabilir. Kalibrasyon yapılması gereken cihazlara etiket yapıştırılarak diğer cihazlardan ayrılması sağlanır. Etiketin amacı cihazı kullanan personelin de kalibrasyon sürelerini takip etmesidir. Bütün cihazlara bakım gerekir ama kalibrasyon gerekmez. Kalibrasyon yapıldıktan sonra da cihazın üzerine kalibrasyon etiketi yapıştırılır ve kalibrasyon sertifikası hazırlanır.
KALİBRASYON 37 Etiketleme ve Sertifikasyon Kalibrasyon etiketi; cihazın üzerine, görünür şekilde yapıştırılır ve cihazı kullanan personelin kalibrasyon süresini takip edebilmesini sağlar.
KALİBRASYON 38 Etiketleme ve Sertifikasyon Kalibrasyon laboratuvarının yapmış olduğu her kalibrasyon sonrası, kalibrasyon sonuçları incelenir ve yapılan incelemede cihazın kullanımı uygun görülürse her cihaz için ayrıntılı Kalibrasyon Sertifikası düzenlenir. Kalibrasyon sertifikasında ölçülen değerler, olması gereken değerler, hata oranları, yetkili imzası yer almalıdır Kalibrasyon sertifikası denetimler için sistem veri tabanında saklanmalıdır. Kimi durumlarda, cihazların ayarlarını yetkisiz kişilerin müdahalesinden korumak için belli fiziksel engellemeler kullanılabilir. Yapılan bu işlem genellikle “mühürleme” olarak anılmaktadır. Bir cihazın doğruluğu, içindeki elemanların ayarı ile değişebiliyorsa, cihazın ayar kısımları yetkisiz kişilerin erişimini engelleyecek biçimde mühürlenmelidir. Mühürleme, kâğıt etiket, kurşun, lehim, boya, … vb kullanılarak yapılabilir. Mühür kırılmış veya sökülmüş cihazlar derhal kullanımdan çekilmeli ve kalibrasyonu/doğrulaması yapılmalıdır.
39 Teşekkürler Öğr. Gör. Musa ŞAHİN Etiketleme ve İşaretleme Kalibrasyon Ünite 13
- Slides: 39