JOLANTA SZARLEJ KATEDRA TEORII I PRAKTYK KOMUNIKACJI AKADEMIA

JOLANTA SZARLEJ KATEDRA TEORII I PRAKTYK KOMUNIKACJI AKADEMIA TECHNICZNO-HUMANISTYCZNA W BIELSKU-BIAŁEJ PERSWAZYJNA FUNKCJA JĘZYKA

PERSWAZYJNE WALORY LUDZKIEJ MOWY

POTĘGA PERSWAZJI � „Język jest nie tylko narzędziem elementarnej informacji czy wyrażania intencji (np. rozkazu), ale także środkiem oddziaływania jednych na drugich”. � Człowiek jako istota społeczna przez całe życie kogoś przekonuje i sam podlega perswazji. � Perswazja jest obecna w dziejach ludzkości od zarania dziejów jako alternatywa przemocy fizycznej (wojny). Do dziś jest podstawowym środkiem dyplomacji. � � Ma ogromne znaczenie w pedagogice, w medycynie (logoterapia) – np. w leczeniu niektórych odmian histerii (związanych z chorobliwym uprzedzeniem pacjenta do ludzi czy przedmiotów) stosuje się pitiatykę, będącą rodzajem perswazji.

POJĘCIE PERSWAZJI � � od łc. persuasio – ‘przekonanie, wiara, uspokojenie, przesąd, łagodność’ etymologicznie wywodzi się od czasownika persuadere (gr. peítho) „namówić, nakłonić, starać się przekonać, radzić, zachęcać, tłumaczyć coś komuś, wierzyć, uspokajać, łagodzić, pociągać, ustąpić, oczarować’ i in. „Używanie perswazji oznacza więc w całokształcie idealnym trudną do opisania syntezę intelektualnych, moralnych i emocjonalnych składników (elementów) mowy skierowanej do rozumu, woli i uczuć adresata. ” Przekonywanie jest logicznym monologiem, ale bardzo złożonym „oddziaływaniem na ludzkie tworzywo po to, żeby otrzymać określony rezultat: wytworzyć stan wewnętrzny zwany przekonaniem. ”

ISTOTA PERSWAZJI � � � Przekonywanie jest dyskusją, wymianą zdań, której celem jest dotarcie do prawdy obiektywnej. W dyskusji żadna ze stron nie uważa, że ma monopol na prawdę. Każda jest gotowa przyjąć logiczne argumenty drugiej strony, jeśli są formułowane w atmosferze równości, tolerancji i swobody. Dyskutanci zmierzają do teoretycznych rozstrzygnięć dotyczących prawdy i fałszu, nie mogą wybierać między prawdą a fałszem. W perswazji prawda jest wartością, jej przyjęcie jest świadomym wyborem pomiędzy wartościami, przeciwieństwo jednej wartości nie przestaje być inną wartością. Sądy o wartościach wyrażają osobistą postawę autora sądu.

INTERPERSONALNY CHARAKTER PERSWAZJI Każda perswazja może zaistnieć jedynie w łączności z odbiorcą. � Stopień wiedzy o adresacie (o jego postawach, potrzebach, charakterze, języku) przekłada się na skuteczność perswazji – zależność jest wprost proporcjonalna. � Ta sama perswazja może przekonywać bądź śmieszyć w zależności od wyznawanych przez odbiorcę poglądów. � � Skuteczność perswazji zależy od stopnia opanowania języka odbiorcy przez perswadującego.

POTRÓJNA FUNKCJA RETORYKI Antropologia jako fundament retoryki

ARYSTOTELES � � � LÓGOS ‘rozum’ ÉTHOS ‘wola’ PATHOS ‘pathos, żądza’ PLATON � � � LOGISTIKÓN ‘intelekt’ THYMOEIDÉS ‘wola’ EPITHYMETIKÓN ‘żądza’ „SIŁY” (WŁADZE DUCHOWE CZŁOWIEKA)

TRIA OFFICIA DICENDI Oddziaływanie retoryczne z założenia miało oddziaływać na główne sfery ludzkiego poznania, odczuwania i przeżywania: � • ROZUM � • WOLĘ � • UCZUCIA Te trzy sfery ludzkiego ducha wskazali starożytni na podstawie obserwacji reakcji odbiorców na perswazję stosowana przez mówców. Wskazany podział oddaje stan wiedzy antycznej z zakresu antropologii filozoficznej.

Funkcje retorycznego dyskursu (czyli właściwości retorycznego komunikowania i oddziaływania) wyprowadzano w starożytności z wiedzy z zakresu antropologii filozoficznej, teorii poznania, etyki i psychologii. Sformułowano je w postaci TRZECH FUNKCJI MÓWIENIA Tria officia dicendi: • DOCERE • MOVERE • DELECTARE (inne określenia znane w podręcznikach retoryki: probare, flectere, delectare lub docere, permovere, delectare). Współcześnie funkcje retorycznego dyskursu określa się jako: • funkcja informująca, • funkcja zniewalająca, • funkcja estetyczna.

UKŁAD MOWY RETORYCZNEJ SCHEMAT PERYPATETYCKI

1. wynajdywanie tematu i przedmiotu myśli (gr. heúresis; łac. inventio); 2. funkcjonalne ułożenie zebranego materiału (gr. táksis, łac. distributio); 3. poprawne, jasne, stosowne i ozdobne wysłowienie (gr. léksis, łac. elocutio); 4. opanowanie pamięciowe mowy (gr. mnéme, łac. memoria); 5. właściwe jej wygłoszenie (gr. hypókrisis, łac. pronuntiatio, actio).

INVENTIO MÓWIĆ DOBRZE I SKUTECZNIE – TO MÓWIĆ CIEKAWIE I LOGICZNIE ĆWICZENIA W „WYNAJDYWANIU TEMATU” CZYLI LOGICZNEJ ARGUMENTACJI

ĆWICZENIE 1 W pewnym państwie pokłóciło się dwóch ministrów. Jeden chciał wprowadzić przepis, aby uczniowie obowiązkowo biegali 10 razy dokoła boiska codziennie przed lekcjami, a drugi – by nie zadawać prac domowych. Obaj przedstawiali premierowi swoje racje. Argumenty pierwszego z nich widzisz w tabeli. Zbierz argumenty dla drugiego ministra MINISTER I SPORT TO ZDROWIE! TRZEBA DBAĆ O TO, BY UCZNIOWIE ĆWICZYLI JAK NAJWIĘCEJ. DOTLENIONY MÓZG LEPIEJ PRACUJE. BIEGI POPRAWIĄ ZDOLNOŚĆ UCZENIA SIĘ. ZMĘCZONY UCZEŃ NIE BĘDZIE MIAŁ OCHOTY NA CHULIGAŃSKIE WYBRYKI, CO POPRAWI DYSCYPLINĘ W SZKOLE. MINISTER II ………………. . . . ………………………………………………. . . . . ………………………. . ………………………………………………. .

ĆWICZENIE 2 Przygotowując wystąpienie, możesz odwołać się do już istniejącej tradycji, znanych motywów, literatury, legend, ale także przysłów, sentencji, aforyzmów, które odnoszą się do jakiejś pozytywnej postawy, np. ODWAGI lub ZARADNOŚCI. Czy wszystkie ze zgromadzonych powiedzeń mogą być używane w każdym typie mowy? Zaznacz sentencje stosowne tylko w mowie potocznej. � ZARADNOŚĆ I ODWAGA Bez pracy nie ma kołaczy. Jak sobie pościelisz, tak się wyśpisz. Kto oczy zamknie, kiedy patrzeć trzeba, Temu i Pan Bóg nie pomaga z nieba. (G. Chaucer, Opowieści kanterberyjskie) Chcieć to móc. Śmiałym szczęście sprzyja. A jeśli nam brakuje okazji do ćwiczenia odwagi, trzeba je sobie znaleźć. (Mistrz Wincenty, Kronika polska, parafraza)

POTRÓJNA FUNKCJA RETORYKI

TRIA OFFICIA DICENDI � � FUNKCJA INFORMUJĄCO – POUCZAJĄCA gr. LÓGOS ‘rozum’, łac. DOCERE, PROBARE Perswazja pełni funkcję informująco – pouczającą, gdy skierowana jest do intelektu odbiorcy. Temat i forma mowy powinny być dostosowane do poziomu intelektualnego odbiorcy. Za idealne pouczanie uznawano takie, które wolne było od natrętnego dydaktyzmu. Ceniono w tym względzie subtelność pouczenia i refleksyjność wypowiedzi. Tę funkcję retoryki eksponowano szczególnie w tych okresach dominacji prądów racjonalistycznych, np. w okresie renesansu. Tę funkcję retoryczną najlepiej oddawały mowy zapisane stylem prostym.

DISTRIBUTIO MÓWIĆ DOBRZE – TO MÓWIĆ W SPOSÓB UPORZĄDKOWANY I SPÓJNY

ĆWICZENIE 3

MECHANIZMY SPÓJNOŚCI TEKSTU

MECHANIZMY SPÓJNOŚCI TEKSTU � WYKŁADNIKI KOHEZJI � 1. środki morfologiczna (np. jednorodność form czasownika), użycie zaimków osobowych lub deiktycznych w funkcji anaforycznej, użycie końcówek czasownika w funkcji anaforycznej, syntaktyczne wykładniki ciągłości: spójniki łączne, przeciwstawne, wynikowe itp. , paralelizmy syntaktyczne i inne figury składniowotekstowe organizujące np. strukturę formalną strofy, środki parajęzykowe: prozodyjne i graficzne. 2. 3. 4. 5. 6.

MECHANIZMY SPÓJNOŚCI TEKSTU WYKŁADNIKI KOHERENCJI środki leksykalno-syntaktyczne tworzące układy typu: ogólne – mniej ogólne – szczegółowe, powtórzenia leksykalno – semantyczne: dosłowne lub synonimiczne, parafrazy, parabole, układy kontrastowo – semantyczne: zdania z negacją, przeciwstawienia, antonimy, struktury typu: pytanie – odpowiedź, wypowiedzenia metatekstowe o funkcji scalającej, wypowiedzenia rozwijające, np. powiązania metonimiczne, wypowiedzenia oparte na asocjacjach, tworzące kolekcje; jednorodne enumeracje, wypowiedzenia o funkcji hierarchicznej i gradacyjnej, sumacje, pointy, logiczne wnioski. � 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

ELOCUTIO MÓWIĆ DOBRZE – TO MÓWIĆ POPRAWNIE

ĆWICZENIE 4 Podaj odpowiedniki typowe dla stylu oficjalnego; omów zakres użycia wyrazów i fraz. biegać do dyrektora z każdą drobnostką – wierni na mszy gadają – mieć – świętować – dogadywać się – dowolny – obowiązkowy – patrzeć przez palce – puszczać mimo uszu – mieć powyżej uszu –

ĆWICZENIE 5 Wskaż błędy. Nazwij je. � � � � Dużo słyszałam o Marku Citko. W radio mówiono o badaniach kompetencji uczniów. Wylądowałem na ziemię. W klasie jest trzydzieści pięć uczniów. Proszę Panią, on mi przeszkadza. bardziej szerszy, bardziej wysoki, Penelopa tkała całun dla swego teścia, którego w nocy pruła. Można go by było posądzić… Sądzę i chciałbym, żeby mi się to udało, żeby uczyć się systematycznie. W porównaniu do innych krajów. Książkę, gdzie jest dużo ilustracji dobrze się czyta. Nie aresztowali go, a tropili i obserwowali. Samoloty muszą lądować, zaopatrując się w paliwo i smary. Opisywane urządzenie użyto po raz pierwszy w tej hucie. Pieniądze można odbierać przed i po przerwie.

ĆWICZENIE 6 Określ różnicę między synonimami. � przyjemny, miły, sympatyczny, ujmujący, wdzięczny, � wkrótce, niedługo, niebawem, wnet, natychmiast,

ĆWICZENIE 7 Znajdź synonimy intensyfikacyjne do danych wyrazów. � � � mądry – trwały – trudno – lękliwie – surowo – tendencyjny –

ĆWICZENIE 8 Znajdź potoczne odpowiedniki wyrazów. � � � � lakoniczny – sławetny – detal – manipulować – reprezentować – adaptacja – antrakt – atelier –

ĆWICZENIE 9 Wskaż ewentualne błędy w związkach frazeologicznych o ograniczonej łączliwości. Przyporządkuj związek frazeologiczny do odpowiedniej odmiany stylowej polszczyzny. � � � � � odgrywać znaczenie – tym niemniej – w pierwszym rzędzie – posiadać doświadczenie – potencjalne możliwości – w każdym bądź razie – póki co – być na tapecie – dysponować ciosem – w ostatnim okresie czasu –

TRIA OFFICIA DICENDI FUNKCJA ESTETYCZNA � gr. PÁTHOS ‘pathos, żądza’, łac. DELECTARE � Funkcję estetyczną spełniała perswazja odwołująca się do uczuć odbiorcy. Ponieważ starożytni nie znali zasady „sztuka dla sztuki”, teksty o funkcji estetycznej nie traciły swego ścisłego podporządkowania celowi perswazji. Budzenie zachwytu odbiorcy było zatem „interesowne”. Obliczone na skutek perswazyjny. � Stylem, który najlepiej pozwalał realizować tę funkcję retoryczną był styl średni. Środkiem budowania wrażeń estetycznych odbiorcy były „ornamenty słowno – stylistyczne”, czyli środki stylistyczne. �

MEMORIA MÓWIĆ DOBRZE – TO MÓWIĆ SWOBODNIE

MEMORIA Rola dobrego przygotowania w realizacji wystąpień publicznych: konieczność dobrego opanowania treści przemowy (różne metody: notatki, prezentacja multimedialna etc. ), dobre merytoryczne przygotowanie do wystąpienia.

ACTIO MÓWIĆ DOBRZE – TO MÓWIĆ DO KONKRETNEGO ODBIORCY, UWZGLĘDNIAJĄC WSZYSTKIE CZYNNIKI INTERAKCJI

ĆWICZENIE 10

ĆWICZENIE 10

TRIA OFFICIA DICENDI � � � FUNKCJA ZNIEWALAJĄCA gr. ÉTHOS ‘wola’, łac. MOVERE, PERMOVERE, FLECTERE Perswazja funkcję pełni tę funkcję, gdy świadomie odwołuje się do woli odbiorcy, aby go poruszyć i zniewolić. Wszyscy najwięksi teoretycy sztuki retorycznej tę funkcję uznawali za szczególnie istotny cel perswazji, a za największy sukces mówcy uznawano wpływ, który owocował zmianą nastawienia odbiorcy (zmianą jego czynów, poglądów, wartościowania). Odpowiednim do oddziaływania na emocje odbiorców stylem jest styl wysoki, szczególnie często stosowany w epokach dominacji uczuć, np. w baroku.

REGUŁA JEDNOŚCI FUNKCJI � � � Starożytni teoretycy retoryki podkreślali, że trzy funkcje retoryczne - informacyjna, zniewalająca i estetyczna – są ze sobą ściśle zespolone i tylko jako współistniejące w tekście są w stanie przynosić sukces, czyli skuteczną perswazję. DOCERE, MOVERE, DELECTARE – to trzy aspekty jednego, podstawowego celu – PERSUADERE ‘przekonać’. Eksponowanym elementem mowy miała być – zdaniem teoretyków retoryki (np. Cycerona) – logiczna argumentacja, dwa pozostałe elementy powinny być w mowie niezauważalne, ukryte, co warunkuje skuteczność ich działania.

ADAM WEINSBERG, JĘZYKOZNAWSTWO OGÓLNE, WARSZAWA 1983 � „Nie istnieją komunikaty mówione czyste”, czyli całkowicie jednorodne, jeśli chodzi o użycie kodu. � Nawet w rozmowie telefonicznej nadawca pomaga sobie w wyrażaniu treści mimiką i gestem i nie ma znaczenia, że odbiorca tych znaków nie widzi.

KOMUNIKACJA – PODSYSTEMY

ZACHOWANIA JĘZYKOWE SKŁADNIKI Zachowanie językowe - współdziałanie czterech sposobów komunikowania się: � język � znaki prozodyczne � znaki paraleksykalne � znaki proksemiczne � znaki kinezyczne + skonwencjonalizowane sposoby zachowań obowiązujących w danej kulturze.

ZNAKI PROZODYCZNE Nie rozstrzygnięto, czy to odrębny kod, czy element kodu językowego. Pierre Guiraud: „chodzi tu o kod równoległy, który jest wprawdzie osadzony w kodzie podstawowym, lecz różni się od niego całkowicie zarówno przez swoją naturę, jak i przez swe funkcje semiologiczne. ” � � � Wysokość głosu Siła głosu Czas trwania Zbadano dość dobrze akcent, gorzej – intonację. Westchnienie – przerodziło się w wysublimowaną postać ‘niestety’. Gesty foniczne – opisał Józef Mayen, Gest foniczny, [w: ] O stylistyce utworów mówionych, Wrocław 1972.

KOD KINEZYCZNY � Badania nad mową ciała zapoczątkował w USA Raymond Birdwhistell, Wprowadzenie do kinetyki, 1952. � „Każdy przekaz zbudowany jest przeciętnie w 7 % z elementów werbalnych (słowa), 38 % z elemntów dźwiękowych (ton głosu, barwa i inne dźwięki) i aż 55% z niewerbalnych (mowa ciała)”. � W dyskursie naukowym – na pewno inaczej układają się te proporcje.

KOD KINEZYCZNY Kod kinezyczny jest nierozerwalnie związany z językiem (ruchy rąk i głowy, ruchy poszczególnych części twarzy). � Ruchy te podlegają skonwencjonalizowaniu i w różnych kulturach mogą mieć różne znaczenia. �

MIĘŚNIE TWARZY

ZNAKI PROKSEMICZNE � Proksemika bada wykorzystanie w celach komunikacyjnych przestrzeni oraz czasu. � Badania rozpoczął Edward Twitchell Hall, Milcząca mowa, 1959. � Według Pierre’a Guirauda (Semiologia, Warszawa 1974) istnieje 8 rodzajów odległości (w granicach od 5 cm do 30 m) mających znaczenie w komunikacji (od bardzo poufnych do pozdrowień z daleka, np. przy odjeździe).

BIBLIOGRAFIA

JOLANTA SZARLEJ KATEDRA TEORII I PRAKTYK KOMUNIKACJI AKADEMIA TECHNICZNO-HUMANISTYCZNA W BIELSKU-BIAŁEJ PERSWAZYJNA FUNKCJA JĘZYKA